Ben Blushi "Te Jetosh Ne Ishull"

First topic message reminder :

1.
Ishte një ditë e nxehtë dhe njerëzve nuk u hahej mish. Pazari ishte zgjuar i pari dhe pas tij ishte zgjuar qyteti. Zakonisht, qyteti lodhej në pazar dhe çlodhej në kishë. Por ishte e diel dhe jo të gjithë punonin. Ishte një ditë pazari dhe jo të gjithë shkonin në kishë. Fshatarët kishin ditën e tyre të punës. Qytetarët kishin ditën e kishës dhe të pazarit. Gratë dilnin nga mesha e mëngjesit, shkonin në pazar, ku i frynin trastat si gjinj, dhe pastaj ktheheshin në shtëpi. Kur ato vonoheshin pas gjërave të panevojshme, fëmijët i prisnin me gojë hapur. Burrat pinin duhan në hije dhe shikonin gratë. Kafshët rrinin në diell dhe, duke pritur të shiteshin, shikonin burrat. Ata që kishin vapë freskoheshin në liqen. Por qyteti ishte në mes të maleve dhe jo të gjithë dinin not.

Deri kur u mbyll pazari ai nuk i shiti dot dy delet e tij. Mblodhi paratë që kishte fituar dhe u nis.
Xhamia ishte në të dalë të qytetit. Në dimër ajo rrugë ishte e pushtuar nga balta, por atë ditë bënte zheg dhe toka digjte mbi kokë dhe nën këmbë. Dera e xhamisë ishte e mbyllur. Ai trokiti me një gur mbi portën e vogël. Imami u shfaq pas pak duke lidhur tyrben mbi kokën e rruar. Alekum Selam. Mirëdita, i tha ai. Dua të bëhem mysliman. Urdhëro, e ftoi imami. Je i pari që vjen sot. Të krishterët merren me tregti të dielave. U fut brenda dhe pati ftohtë. U ulën të dy përballë njëri-tjetrit mbi një rrogoz, i cili në anën e tij dukej më pak i përdorur. Xhamia ishte bosh. Dielli hynte me zor nga katër kamare të vogla, të shpërndara nga një në çdo faqe muri. Në një cep të errët mezi dukej një tenxhere e madhe dhe pranë saj bukë dhe disa kokrra ullinj. Je në shtëpinë e Zotit, i tha imami, si për t’i thënë mos u habit. A ha Zoti ullinj, qeshi ai duke u përpjekur ta ngrohte xhaminë me shaka. Imamit nuk i lëvizi asnjë muskul. Ullinjtë i ha unë. Doktorët thonë se bëjnë mirë për veshkat.

Pse do të vish në Islam, e pyeti thatë imami, pa e lënë të vazhdonte udhëtimin e tij nëpër muret bosh të xhamisë. Aliu iu përgjigj se nuk kishte ndonjë shkak, por mendonte se Islami është një gjë që duhet provuar. Unë fitoj sa për t’u ushqyer, nisi të shpjegonte. Nuk kam ndonjë arsye të veçantë. Islami është feja e Perandorisë dhe unë e respektoj si një shtetas i rregullt. Nga Islami vijnë ligjet, taksat, ushtria dhe drejtësia. E këto nuk mund t’i zbatosh si duhet po nuk njohe burimin e tyre të vërtetë. Shpejt ose vonë, të gjithë do të bëhen myslimanë. Babai më ka thënë që punën e sotme mos e lër për nesër. Unë zgjohem herët në mëngjes, si kafshët që shes dhe shëroj, prandaj nuk e kam vështirë të falem në oraret që përcakton feja juaj. Njoh shumë të tjerë që do të ishin bërë myslimanë në qoftë se do të kishin regjimin e bagëtive.
Sa vjeç je? Tridhjetë e nëntë i mbusha në korrik. Ka myslimanë të tjerë në fshatin tënd? Jo, tha ai, unë do të jem i pari. Njeh ndonjë mysliman tjetër? Kroi kokën dhe u kujtua. Njoh Ali Tepelenën. Ç’është ky, tha imami. Aliu është kusar. I zë pritë karvanëve dhe grabit ushqime, mallra dhe kafshë, që pastaj i shet. Kohët e fundit ka marrë një titull nga Stambolli dhe trimat e tij e thërrasin dervenxhi. Tani kontrollon rrugët dhe grykat nga kalojnë karvanët dhe i ka bërë zap gjithë kusarët e tjerë. Askush nuk vjedh dot pa lejen e tij. Para disa muajsh u fsheh në shtëpinë time se e ndiqnin ushtarët e Kurt Pashës për ta vrarë. Kuajt i sjell tek unë për t’i shëruar dhe prandaj jemi njohur. A të ka folur Aliu për Islamin? Po. Njëherë ai më tha se sikur Muhamedi të ishte shqiptar, grekët do ta kishin vrarë atë. Imami nuk lëvizi, por diçka mërmëriti. Në qoftë se Muhamedi do të ishte shqiptar, grekët do të ishin çifutë dhe çifutët nuk e vranë dot Muhamedin. Megjithatë, Muhamedi nuk mund të ishte shqiptar. Të gjithë profetët kanë lindur në shkretëtirë aty ku nuk ka ujë dhe nuk ka dimër. Ne kemi shumë ujë dhe shumë dimër.
Imami futi dorën poshtë rrogozit dhe nxori një libër të verdhë me shkronja të mëdha arabe. Ky është Kurani. Është libri me porosi që Allahu i dha Muhamedit përmes të dërguarit të tij, engjëllit Xhebrail. Këtu tregohet se çfarë duhet të bëjë një mysliman. Dhe po ashtu se çfarë nuk duhet të bëjë. Mos harro se gjërat që nuk duhet të bësh, janë më të rëndësishme se ato që duhet të bësh. Kurani është libri i ndalimit dhe jo i lejimit. Ti nuk mund ta lexosh Kuranin, por unë do të të them disa gjëra, të cilat, nëse i pranon, do të të dallojnë ty nga të tjerët, nga të pafetë.
Islam do të thotë paqe. Paqja mund të mbretërojë mes njerëzve nëse ata i dedikohen Allahut dhe ndjekin rregullat që ai ka përcaktuar. Këto rregulla Zoti ia tha Muhamedit që ky t’ia thoshte njerëzve. Muhamedi shkroi Kuranin, megjithëse deri 40 vjeç nuk dinte as shkrim, as këndim, njësoj si ti sot. Kjo është një nga dëshmitë se ai ishte i dërguar i Allahut, porositë e të cilit për herë të parë i erdhën rreth vitit 610 kur ai jetonte në Mekë, me gruan e tij Hatixhe. Gjatë jetës së tij Muhamedi pati shumë gra të tjera. Kur ai vdiq, në prehrin e gruas së tij më të dashur Aishes, Meka, Medina dhe shumica e Arabisë kishin pranuar Islamin. Kurani i ka njohur të gjithë profetët e tjerë përpara Muhamedit, përfshi Musain, profetin e çifutëve dhe Isain e të krishterëve. Por Muhamedi është profeti i fundit. Prandaj dhe Islami është feja e vetme e Allahut. Qëllimi i profetëve të tjerë ka qenë të paralajmëronin dhe të bënin gati botën për misionin e Muhamedit, kështu që të krishterët e kanë detyrim që të kthejnë fenë e tyre në Islam. Jezu Krishti po të ishte gjallë do t’i bashkohej fesë së Muhamedit.
Imami ndaloi dhe e futi Kuranin nën rrogoz. Këto që po them duhet t’i dish sepse të krishterët e fshatit do të të prozvalin dhe do përpiqen të të poshtërojnë kur t’u thuash se je mysliman. Mos u mërzit. Të gjithë profetët janë sharë nga fshati i vet. Ti më the se do të bëhesh mysliman. Unë të pyeta pse. Më the se Islami është një gjë që duhet provuar sepse herët apo vonë të gjithë do të vijnë në Islam. Kjo është e vërtetë. Një ditë, të gjithë do të bëhen myslimanë. Por jo për arsyet që the ti. Unë do të t’i jap arsyet, ti do t’i jetosh dhe më pas do t’ia japësh të tjerëve.
Islami ka pesë kushte. Nëse ti i pranon, atëherë je mysliman. I pranoj, tha ai me një frymë. Ishte ftohtë dhe drita e diellit nga kamaret e xhamisë kishte nisur të dobësohej. Duro, i tha imami. Do të t’i them një nga një. Ngrihu në këmbë.

Pse Arianit Komneni i dha Skënderbeut për grua Donikën dhe jo një nga vajzat e tjera, pse njëri nga djemtë e Arianitit u kthye prapë në Shqipëri, pse babai më mori mua me vete në Stamboll dhe jo një nga vëllezërit e tjerë, pse unë nuk i mora eshtrat e babait që kur lashë Stambollin për herë të parë me Gjergj Brankoviçin? Unë nuk kisha përgjigje për pyetjet e saj, por fillova të mendoj seriozisht se sikur Komnenët të mos ishin vendosur në Janinë, por diku tjetër para pesëqind vjetësh, se sikur Skënderbeu të ishte martuar me një nga vajzat e tjera të Arianitit të madh, sikur babai të mos më kishte marrë mua me vete në Stamboll, por një nga vëllezërit e mi, se sikur unë ta kisha kthyer babanë e vdekur në varrezat e fshatit, ndoshta historia ime do të kishte qenë ndryshe. Mund t’i kisha kursyer vetes shumë dhimbje dhe fatkeqësi, i thashë Shebës. Aspak, tha ajo. Mos e ngushëllo veten. Madje edhe takimin me mua nuk do ta kishe shmangur dot edhe sikur në vendin tënd të ishte njëri nga vëllezërit e tu. Besoj se historia është një kalë i bardhë që e zbret çdo njeri atje ku e ka marrë, por për shkak të shpejtësisë njeriut i duket sikur ndërron vend. Ty akoma nuk të ka zbritur dhe unë shpresoj të takohemi një ditë që të më tregosh se ku të la, më tha Sheba duke buzëqeshur me dinakëri si një njeri që di fundin e një përralle dhe që e shtyn një fëmijë që ta gjejë vetë atë duke i bërë pyetje të vështira. Po më fsheh fundin e përrallës sime, i thashë, duke iu përgjigjur edhe unë me një vështrim të ëmbël mosbesues. Fundin duhet ta gjesh ti vetë, m’u përgjigj. Por unë besoj se në tregimet çifute të Testamentit të Vjetër gjendet kuptimi i asaj çfarë po jeton bota sot. Testamenti i Vjetër është një histori që tregon sesi janë ndarë popujt e botës dhe që atëherë nuk janë bashkuar dot më. Ndërsa Testamenti i Ri është një përpjekje naive për ta bashkuar botën, por në të vërtetë, ai e ndan më keq se i pari, pasi përfundon me një vrasje të papritur, të cilën po e vuajmë të gjithë.
Sikur unë të kisha shkruar Testamentet, nuk do t’i shtoja asgjë tjetër përveç një shënimi në fund: këto përralla i tregohen njerëzve jo për t’i vënë në gjumë, por për t’i zgjuar nga gjumi, më tha ajo një ditë, kur, duke u endur nëpër plazhin e Lesbosit, më tregoi sesi familja e saj kishte ikur nga Spanja në vitet 1400 kur inkuizicioni i krishterë atje masakroi me mijëra çifutë. Ata që nuk pranuan të bëhen të krishterë u larguan dhe familja ime që ishte një nga këto u vendos në Selanik.
Gjyshi i saj kishte qenë rabin në sinagogën e Selanikut, ndërsa i ati ishte marrë me tregti. Të dy kishin vuajtur nga një dobësim i trashëguar kockash që kthehet në paralizë kronike dhe ajo si vajzë e vetme i kishte shërbyer të dyve për shumë vjet në shtëpi, duke u privuar nga miqësitë e rinisë që mund t’i jepnin një martesë me dashuri. Jorgo Mavromatisi kishte shërbyer si ndihmës i të atit dhe pas vdekjes së tij kishte ndjekur biznesin e familjes. Për shkak të udhëtimeve tregtare, Jorgo nuk rrinte shumë në Selanik. Një ditë kur ishte kthyer, pa lajmëruar, kishte gjetur në shtëpi gruan e tij greke me vëllanë e tij dhe ishte ndarë. Ai i kërkoi Shebës të martoheshin dhe ajo e vetme, në moshën tridhjeteshtatëvjeçare, nuk kishte pasur zgjidhje më të mirë. Kur e pyeta nëse kishte qenë e lumtur nga martesa me Jorgon, ajo më tha se po të kishin pasur një fëmijë do të kishte qenë edhe më e lumtur. Por në qoftë se Jorgo nuk lirohet shpejt, fëmija im nuk ka për të lindur kurrë, tha ajo, duke fshehur sytë nga unë.
Mbrëmjet tona në Lesbos ngryseshin me biseda për historinë, fetë dhe vendet që kishim parë, ndërsa mëngjeset ishin të mbushura me takimet që Sheba kishte nëpër zyrat e turqve dhe kafenetë e ndërmjetësve grekë. Shpresat për lirimin e Jorgo Mavromatisit sa vinin e zbeheshin, por kjo nuk e plogështoi Shebën, të cilën ky qëllim e bëri edhe më të devotshme. Nga fundi i tetorit, në ishull zbarkoi dimri. Dallgët nazelie të Egjeut përplaseshin në liman dhe stërkalat e tyre vishnin xhamat e shtëpisë ku banonim. Shëtitjet tona në breg u rralluan, për t’iu kushtuar darkës së thjeshtë që Sheba e gatuante duke fshehur nën leshterikë të pastruar dhe gjethe limoni kufizimet e tepruara të kuzhinës së fesë së vet. Pastaj rrinim ulur të dy, me karriget nga deti, dhe kalkulonim të ardhmen e jetëve tona. Në një nga këto net, ajo mbështeti kokën mbi supin tim dhe për një kohë mbeti ashtu me sy mbyllur. Aty e kuptova se marrëdhënia me këtë grua ishte një ishull ku Zoti më kishte ndaluar për të pasuruar jetën time. Për dhjetë ditë rresht ne e përsëritëm këtë skenë çdo natë dhe në çdo detaj të saj pa ndryshuar asgjë, aq sa një ditë Sheba më tha se po e përsërisnim veten si në lutjen e mbrëmjes. Ndoshta ajo dhe lutej ashtu, ndërsa unë mendohesha nën dritën e një qiriu të vendosur mbi dritare, i cili shpesh më dukej si një fanar mbi det. Shikoja dritën e qiriut që zgjatej mbi dallgë dhe përpiqesha të gjeja se në cilin vend do të ndalonte.
I ftohti i nëntorit kapërceu nga deti dhe hyri në dhomën tonë, gjë që na afroi më shumë dhe kur, duke e mbështjellë Shebën me krahun tim, e putha në buzë ajo reagoi siç reagon çdo njeri ndaj një gjëje që e pret prej kohësh.
Atë ditë bëmë dashuri në qetësinë tonë.

Bashkimi i një burri shtatëdhjetegjashtëvjeçar me një grua dyzetetrevjeçare nuk është si bashkimi i zakonshëm dhe i përditshëm i çdo burri dhe çdo gruaje tjetër. Ai i ngjet bashkimit të një gjysme limoni të tharë me një gjysmë portokalli të pjekur, të cilët, pasi ngjiten për një kohë të gjatë nga lëngjet e tyre, nga një anë duken si një diell i kuq në perëndim dhe nga ana tjetër si një hënë e verdhë në agim. Por ngado që ta kthesh këtë rruzull ai fal ngrohtësi. Një varg i pashpjegueshëm i Safos që Sheba e kishte shumë të dashur thoshte: ti më jep nxehtësi. Këtë kishim bërë unë dhe Sheba në acarin e jetës sonë. Kishim kërkuar nxehtësi te njëri-tjetri. Kjo nxehtësi po e ngroh akoma dhe sot jetën time.
Natën e krishtlindjeve Lesbosi u zbardh nga dëbora. Unë kisha blerë peshk, karkaleca, zogj deti dhe mish qengji. Sheba më kishte thënë se atë natë do gatuante si greke dhe tavolina jonë ishte më e pasur se kurrë. Po pinim verë me arra duke shijuar dëborën që shkrihej mbi det, kur Sheba më tha se priste një fëmijë. Qau derisa e zuri gjumi, por kur ajo fjeti, pashë që fytyra e saj ishte kredhur në paqe. Unë mbeta zgjuar deri kur u zgjua dhe ajo. E pyeta se çfarë mendonte të bënte me barrën e saj, por ajo ishte e vendosur dhe më tha se nuk e çonte ndër mend të hiqte nga trupi i saj një krijesë, të cilën kishte vite që e priste. Nuk guxova t’i kujtoj rrezikun e martesës së saj me Jorgon, për shkak të fëmijës, sepse ajo më tha se gjithnjë kishte dashur një fëmijë dhe jo një martesë jetime. Jorgo nuk do të lirohet edhe për disa vjet dhe unë nuk mund ta shtyj jetën time duke e pritur e vetme. Kur të lirohet do t’ia shpjegoj dhe ai le të vendosë si të dojë, më tha. Ç’do t’i thuash, e pyeta. Do t’i them se fjala e tij shkoi në vesh të perëndisë. Një farë hurme mbiu në barkun tim, siç e parashikoi Jorgo kur u nisëm nga Stambolli.
Në fund të janarit barku i Shebës filloi të rritej dhe faqet e zeshkëta iu skuqën. I nisën të vjellat dhe për disa ditë nuk u ngrit dot nga shtrati. Pas disa javësh ajo do të dukej edhe më e shëndoshë dhe barra e saj nuk do mund të fshihej më. Ndoshta duhet të ikim nga Lesbosi, i thashë. Njerëzit këtu e dinë që ne nuk jemi të martuar dhe lidhjen tonë do ta quajnë një turp, gjë që mund të ndikojë edhe në sjelljen ndaj Jorgos. Në Lesbos e dinin se Sheba priste të shoqin e burgosur, ndërsa unë isha prezantuar si xhaxhai i saj. Qyteti i Mitilinës ishte shumë i vogël dhe pa dyshim që fjala do t’i arrinte një ditë Jorgos në burg çka do të ishte një tragjedi e re për të. Për këtë arsye nuk mund të thërrisnim një doktor, i cili mund të kujdesej për barrën e Shebës. Shkojmë në Selanik, i thashë, por ajo më kundërshtoi. Nuk mund të shkoj në Selanik në këtë gjendje në mes të dimrit. Do rrezikoja veten dhe fëmijën. Udhëtimi në det do të më vdesë. Shkojmë në Kretë, i thashë. Është ishulli më i afërt dhe udhëtimi deri atje në mot të mirë nuk mban më shumë se një ditë. Atje kam dhe eshtrat e vëllait të madh. Sheba nuk u mendua shumë. Shkojmë, më tha, atje ka kohë që të presin.
Pas disa ditësh ajo e mori veten dhe koha u përmirësua. Gjeta një anije, mora Shebën dhe arkën me babanë tim dhe u nisëm. Deti nuk e mundoi shumë Shebën, e cila atë ditë ishte e qeshur dhe më tha se me siguri do të lindte një djalë. Nga e kupton, e pyeta. Nga ty, m’u përgjigj me ledhati. Ti i ngjan Abrahamit me këta flokë të bardhë, me trup të drejtë dhe sy të mëdhenj që nguleshin në vendet ku ai u end deri në fund të jetës për të kërkuar një copë tokë për varr. Abrahami në fillim pati vetëm djem. Gruaja e tij Sara vuajti shumë vjet dhe u mbars në moshë të thyer atëherë kur i kishte humbur shpresat. Ti je Abrahami im dhe djalin tonë do ta quajmë Isak si djalin e tij, thoshte Sheba e lumtur duke mbushur flegrat dhe barkun e saj me ajrin e pastër të Egjeut. E di ç’do të thotë Isak? Mbylla sytë për t’i thënë jo. Isak do të thotë i qeshur, në gjuhën që fliste Abrahami, i cili e quajti të birin kështu sepse ditën që mori vesh që mund të lindte një fëmijë, gruaja e tij qeshi shumë gjatë.

Pasdite ullinjtë e zinj të Kretës u ngritën mbi det. Kreta konsiderohej si Ishulli i Madh dhe askund më shumë se këtu nuk ishin përplasur në shekuj grekët me turqit. Kreta iu mor bizantinëve grekë nga venecianët latinë që në vitin 1204, vit kur Komnenët lanë skeptrin e tyre dhe ikën nga Kostandinopoja. Kreta është vendosur mbi det, në një mënyrë të tillë saqë duket sikur thotë: Nga unë kalon rruga për në perëndim. Turqit e kuptuan se duhej ta pushtonin me çdo çmim për të ecur më tutje. Ata vuajtën njëzetepesë vjet në rrethimin e Kretës, por në vitin 1669 gjetën një Sulltan të zgjuar dhe mizor, që e pushtoi. Ky ishte një shqiptar, Fazil Pasha Qyprilliu.
Vëllai im vdiq në mbrojtjen e këtij ishulli sepse babai besonte se rënia e Kretës nuk do t’i ndalte më turqit dhe pati të drejtë. Im vëlla vdiq kur ishte tetëmbëdhjetë vjeç dhe unë nuk kisha lindur akoma. Ia thosha të gjitha këto Shebës, e cila më ndiqte me vëmendje. Kur mbarova, më kapi dorën dhe më tha: Këtu ke humbur një Komnen, por do të gjesh një Komnen tjetër. Ia afrova dorën te barku dhe m’u duk sikur fëmija lëvizi për të më përshëndetur.
Në kryeqytetin e Kretës, në Kandi, hymë kur dielli po binte në det. Atë natë fjetëm në një hotel pranë portit dhe të nesërmen gjetëm një shtëpi të bardhë me një oborr të mbushur me limona, të cilëve një arrë e madhe ua jepte diellin me kursim. Sheba e rregulloi dhomën tonë, ndërsa unë e futa babanë tim poshtë krevatit prej hekuri, ku flinim.
Ato shtatë muaj ajo ndenji më shumë shtrirë në atë krevat dhe unë blija ushqime dhe gatuaja shpesh për të dy. Grekët e Kretës ishin shumë më miqësorë se në Lesbos dhe Tereza, e zonja e shtëpisë, u kujdes me pasion për Shebën. Ne u deklaruam si të martuar dhe ajo bëri kryqin kur i thamë se prisnim një fëmijë pas shumë vjetësh. Doktori që thirra për të vizituar Shebën më tha se ajo nuk duhej të lëvizte shumë pasi për shkak të moshës, barra e saj nuk ishte ngjitur siç duhet. Sheba nuk u trishtua për asnjë çast e bindur të duronte çdo sakrificë për fëmijën tonë. Kur unë dilja, ajo qëndiste rrobat e djalit me shtizat dhe pëlhurat që ia kishte gjetur Tereza dhe hante arra të thata me mjaltë nga pema e shtëpisë. Këto janë arrat e vjetshme, thoshte Tereza, por kur të lindësh do pikojnë arrat e njoma dhe unë do t’i bëj reçel.
Për gati tri javë unë u enda nga mëngjesi në mbrëmje duke pyetur në qytet dhe në fshatrat rrotull tij për vëllanë tim. Askush nuk dinte se disa shqiptarë kishin ardhur për të luftuar në ishull, derisa një ditë në një kafene afër portit më thanë të takoja një plak, i cili mund të kujtonte ndonjë gjë. E gjeta kollaj shtëpinë e tij që duhej të ishte shumë më e vjetër se i zoti. Plaku më tha se kishte dëgjuar për disa ushtarë shqiptarë që kishin ardhur gjatë luftës në Kretë, por unë duhet të shkoja në një fshat malor nja dy orë nga qyteti me kalë. Një mëngjes e lashë Shebën me qëndisjet e saj dhe u nisa. Mali për ku isha drejtuar ishte një vend i tharë nga dielli aziatik që e rrihte përjetësisht dhe nuk kishte shumë ujë. Nga lartësia deti dukej si gjithësi sepse askund nuk shihje tokë. Fshati kishte pak shtëpi dhe ishte shumë i varfër. Atje më thanë se në një pllajë që binte mbi det ishin disa varre, të cilave askush nuk i kishte dalë për zot. E sigurt ishte se nuk ishin të fshatit. Një nga burrat e paktë që takova erdhi me mua për të më treguar rrugën. Në një cep të pllajës afër një gremine që binte si një vetëtimë mbi det ishin disa gurë për të cilët burri më tha se ishin varre. Ishin dhjetë gurë të zinj që të vendosur një nga një formonin një gjysmëharku si në një valle. Shqiptarët kishin qenë njëmbëdhjetë. Mbi gurin e fundit dalloheshin disa numra të shkruar keq në madhësi të ndryshme, të cilat dukej sikur i kishte gërvishtur shpejt e shpejt një dorë që dridhej në panik, 1670. Këto ishin numrat. Gurët e tjerë ishin memecë. Hodha sytë përreth sikur kërkoja një shenjë të vëllait tim, por humnera ishte e shurdhët. Duhet të jetë një datë, foli burri pas kurrizit tim. Ashtu duket i thashë. Por Kreta u pushtua në vitin 1669 nga turqit dhe në 1670-n lufta kishte mbaruar. Ndoshta këto janë vrarë të fundit, tha burri.

1.
Ishte një ditë e nxehtë dhe njerëzve nuk u hahej mish. Pazari ishte zgjuar i pari dhe pas tij ishte zgjuar qyteti. Zakonisht, qyteti lodhej në pazar dhe çlodhej në kishë. Por ishte e diel dhe jo të gjithë punonin. Ishte një ditë pazari dhe jo të gjithë shkonin në kishë. Fshatarët kishin ditën e tyre të punës. Qytetarët kishin ditën e kishës dhe të pazarit. Gratë dilnin nga mesha e mëngjesit, shkonin në pazar, ku i frynin trastat si gjinj, dhe pastaj ktheheshin në shtëpi. Kur ato vonoheshin pas gjërave të panevojshme, fëmijët i prisnin me gojë hapur. Burrat pinin duhan në hije dhe shikonin gratë. Kafshët rrinin në diell dhe, duke pritur të shiteshin, shikonin burrat. Ata që kishin vapë freskoheshin në liqen. Por qyteti ishte në mes të maleve dhe jo të gjithë dinin not.

Deri kur u mbyll pazari ai nuk i shiti dot dy delet e tij. Mblodhi paratë që kishte fituar dhe u nis.
Xhamia ishte në të dalë të qytetit. Në dimër ajo rrugë ishte e pushtuar nga balta, por atë ditë bënte zheg dhe toka digjte mbi kokë dhe nën këmbë. Dera e xhamisë ishte e mbyllur. Ai trokiti me një gur mbi portën e vogël. Imami u shfaq pas pak duke lidhur tyrben mbi kokën e rruar. Alekum Selam. Mirëdita, i tha ai. Dua të bëhem mysliman. Urdhëro, e ftoi imami. Je i pari që vjen sot. Të krishterët merren me tregti të dielave. U fut brenda dhe pati ftohtë. U ulën të dy përballë njëri-tjetrit mbi një rrogoz, i cili në anën e tij dukej më pak i përdorur. Xhamia ishte bosh. Dielli hynte me zor nga katër kamare të vogla, të shpërndara nga një në çdo faqe muri. Në një cep të errët mezi dukej një tenxhere e madhe dhe pranë saj bukë dhe disa kokrra ullinj. Je në shtëpinë e Zotit, i tha imami, si për t’i thënë mos u habit. A ha Zoti ullinj, qeshi ai duke u përpjekur ta ngrohte xhaminë me shaka. Imamit nuk i lëvizi asnjë muskul. Ullinjtë i ha unë. Doktorët thonë se bëjnë mirë për veshkat.

Pse do të vish në Islam, e pyeti thatë imami, pa e lënë të vazhdonte udhëtimin e tij nëpër muret bosh të xhamisë. Aliu iu përgjigj se nuk kishte ndonjë shkak, por mendonte se Islami është një gjë që duhet provuar. Unë fitoj sa për t’u ushqyer, nisi të shpjegonte. Nuk kam ndonjë arsye të veçantë. Islami është feja e Perandorisë dhe unë e respektoj si një shtetas i rregullt. Nga Islami vijnë ligjet, taksat, ushtria dhe drejtësia. E këto nuk mund t’i zbatosh si duhet po nuk njohe burimin e tyre të vërtetë. Shpejt ose vonë, të gjithë do të bëhen myslimanë. Babai më ka thënë që punën e sotme mos e lër për nesër. Unë zgjohem herët në mëngjes, si kafshët që shes dhe shëroj, prandaj nuk e kam vështirë të falem në oraret që përcakton feja juaj. Njoh shumë të tjerë që do të ishin bërë myslimanë në qoftë se do të kishin regjimin e bagëtive.
Sa vjeç je? Tridhjetë e nëntë i mbusha në korrik. Ka myslimanë të tjerë në fshatin tënd? Jo, tha ai, unë do të jem i pari. Njeh ndonjë mysliman tjetër? Kroi kokën dhe u kujtua. Njoh Ali Tepelenën. Ç’është ky, tha imami. Aliu është kusar. I zë pritë karvanëve dhe grabit ushqime, mallra dhe kafshë, që pastaj i shet. Kohët e fundit ka marrë një titull nga Stambolli dhe trimat e tij e thërrasin dervenxhi. Tani kontrollon rrugët dhe grykat nga kalojnë karvanët dhe i ka bërë zap gjithë kusarët e tjerë. Askush nuk vjedh dot pa lejen e tij. Para disa muajsh u fsheh në shtëpinë time se e ndiqnin ushtarët e Kurt Pashës për ta vrarë. Kuajt i sjell tek unë për t’i shëruar dhe prandaj jemi njohur. A të ka folur Aliu për Islamin? Po. Njëherë ai më tha se sikur Muhamedi të ishte shqiptar, grekët do ta kishin vrarë atë. Imami nuk lëvizi, por diçka mërmëriti. Në qoftë se Muhamedi do të ishte shqiptar, grekët do të ishin çifutë dhe çifutët nuk e vranë dot Muhamedin. Megjithatë, Muhamedi nuk mund të ishte shqiptar. Të gjithë profetët kanë lindur në shkretëtirë aty ku nuk ka ujë dhe nuk ka dimër. Ne kemi shumë ujë dhe shumë dimër.
Imami futi dorën poshtë rrogozit dhe nxori një libër të verdhë me shkronja të mëdha arabe. Ky është Kurani. Është libri me porosi që Allahu i dha Muhamedit përmes të dërguarit të tij, engjëllit Xhebrail. Këtu tregohet se çfarë duhet të bëjë një mysliman. Dhe po ashtu se çfarë nuk duhet të bëjë. Mos harro se gjërat që nuk duhet të bësh, janë më të rëndësishme se ato që duhet të bësh. Kurani është libri i ndalimit dhe jo i lejimit. Ti nuk mund ta lexosh Kuranin, por unë do të të them disa gjëra, të cilat, nëse i pranon, do të të dallojnë ty nga të tjerët, nga të pafetë.
Islam do të thotë paqe. Paqja mund të mbretërojë mes njerëzve nëse ata i dedikohen Allahut dhe ndjekin rregullat që ai ka përcaktuar. Këto rregulla Zoti ia tha Muhamedit që ky t’ia thoshte njerëzve. Muhamedi shkroi Kuranin, megjithëse deri 40 vjeç nuk dinte as shkrim, as këndim, njësoj si ti sot. Kjo është një nga dëshmitë se ai ishte i dërguar i Allahut, porositë e të cilit për herë të parë i erdhën rreth vitit 610 kur ai jetonte në Mekë, me gruan e tij Hatixhe. Gjatë jetës së tij Muhamedi pati shumë gra të tjera. Kur ai vdiq, në prehrin e gruas së tij më të dashur Aishes, Meka, Medina dhe shumica e Arabisë kishin pranuar Islamin. Kurani i ka njohur të gjithë profetët e tjerë përpara Muhamedit, përfshi Musain, profetin e çifutëve dhe Isain e të krishterëve. Por Muhamedi është profeti i fundit. Prandaj dhe Islami është feja e vetme e Allahut. Qëllimi i profetëve të tjerë ka qenë të paralajmëronin dhe të bënin gati botën për misionin e Muhamedit, kështu që të krishterët e kanë detyrim që të kthejnë fenë e tyre në Islam. Jezu Krishti po të ishte gjallë do t’i bashkohej fesë së Muhamedit.
Imami ndaloi dhe e futi Kuranin nën rrogoz. Këto që po them duhet t’i dish sepse të krishterët e fshatit do të të prozvalin dhe do përpiqen të të poshtërojnë kur t’u thuash se je mysliman. Mos u mërzit. Të gjithë profetët janë sharë nga fshati i vet. Ti më the se do të bëhesh mysliman. Unë të pyeta pse. Më the se Islami është një gjë që duhet provuar sepse herët apo vonë të gjithë do të vijnë në Islam. Kjo është e vërtetë. Një ditë, të gjithë do të bëhen myslimanë. Por jo për arsyet që the ti. Unë do të t’i jap arsyet, ti do t’i jetosh dhe më pas do t’ia japësh të tjerëve.
Islami ka pesë kushte. Nëse ti i pranon, atëherë je mysliman. I pranoj, tha ai me një frymë. Ishte ftohtë dhe drita e diellit nga kamaret e xhamisë kishte nisur të dobësohej. Duro, i tha imami. Do të t’i them një nga një. Ngrihu në këmbë.
Ai u ngrit dhe pas tij u ngrit dhe imami. Gjysma e fytyrës i ndriçohej akoma nga drita e pasdites. Gjysma tjetër po kridhej gradualisht në errësirë. Islami dhe Krishterimi janë si hëna dhe dielli, mendoi ai. Të dyja kanë marrë përsipër të ndriçojnë botën, por kur njëri ikën vjen dita dhe kur ikën tjetri vjen nata. Tani jam në muzg. Dielli me hënën po ndërrojnë vendet si Krishterimi me Islamin në shpirtin tim. Deri në fund të jetës do të përpiqem të kuptoj kush është dielli dhe kush është hëna nga të dy, u zotua ai me vete dhe u përqendrua prapë tek imami, fytyra e të cilit kishte hyrë në hije.
A pranon se nuk ka Zot tjetër veç Allahut dhe se Muhamedi është robi dhe i dërguari i tij?
Bota është më e qetë tani që e udhëheq vetëm një Zot. Në kohën e grekëve të lashtë kishte shumë zota që bëheshin xhelozë për njëri-tjetrin dhe bota ishte lëmsh. E pranoj, tha ai.
A pranon t’i falesh Allahut, pesë herë në ditë namaz? E pranoj, por ç’më ndodh nëse falem gjashtë herë? Nuk të ndodh gjë, i tha imami, por nuk duhet ta bësh. Në fillim Zoti i tha Muhamedit se myslimanët duhet të faleshin pesëdhjetë herë në ditë, por Musai, profeti i çifutëve i tha Muhamedit t’i kërkonte më pak falje sepse kjo do të ishte e lodhshme për besimtarët. Pas shumë kërkesave që bëri Muhamedi, numri i faljeve u vendos të ishte pesë. Kjo në saje të çifutëve që bëjnë tregti edhe me faljet për Zotin. Ka pasur të drejtë Musai, i tha ai. Pesëdhjetë herë në ditë do të thotë që mos bënim asgjë tjetër, por veç të faleshim. Allahu na i njeh dobësitë tona, prandaj korrigjon ndëshkimet, sqaroi imami dhe vazhdoi.
A pranon të mbash ramazan? Ç’është ramazani, pyeti ai. Ramazani është muaji i nëntë i vitit. Është muaji kur Muhamedit iu shfaq për herë të parë engjëlli me porositë e Allahut. Ky është dhe muaji i agjërimit, muaji kur myslimanët i dedikohen Zotit të tyre, duke mos ngrënë, duke mos pirë dhe duke mos i prekur me dorë gratë e tyre. Ramazani përbën agjërimin kryesor, ndërsa gjatë vitit Islami ka edhe shumë lloje të tjera agjërimesh, si agjërimi i muajit të shabanit, agjërimi i gjashtë ditëve të muajit sherval, që është muaji që vjen pas ramazanit, agjërimi i ditës së ashures, agjërimi i xhumasë, i ditës së premte etj. këto do t’i mësosh me kohë dhe unë do të të kujtoj herë pas here, por mos harro se agjërimi i ramazanit është kusht për ty si për çdo mysliman tjetër. Gjatë ramazanit as duhet të shash, as të bërtasësh, as të zihesh, as të shpifësh apo të theshmosesh. Nëse të godasin, mos u kthe dorë dhe thuaju se je në agjërim. Agjërimi është shkëputja e njeriut nga kërkesat e trupit, nga stomaku dhe epshet që ndjellin gratë. Ramazanin do ta nisësh pas disa ditësh, sapo të shikosh hënën e re të muajit shtator. Po në qoftë se ka re si ta dalloj hënën, pyeti ai. Asnjë re nuk mund të ndalojë takimin e një myslimani me Zotin e vet, u përgjigj imami. Të krishterët hanë diçka kur agjërojnë, pyeti prapë ai. Si mund të duroj një muaj pa ngrënë? Të krishterët agjërojnë 40 ditë rresht përpara Pashkës dhe po ashtu gjatë vitit kanë agjërime të tjera. Megjithatë, ti mund të hash dy herë në ditë. Do hash diçka të ëmbël, mundësisht hurma me ujë kur perëndon dielli, dhe ky është iftari. Pastaj do falësh namazin e mbrëmjes. Ndërsa në mëngjes, kur fillon agimi, gjithnjë përpara namazit të parë, mund të fusësh një kafshatë në gojë dhe ky është syfyri. Agjërimi është sakrifica më e madhe që një mysliman bën për të respektuar Zotin e vet. Kur agjëron, ti i thua Allahut se nuk ke ardhur në jetë vetëm për të mbushur stomakun tënd me mish kafshe dhe për të fryrë barkun e sat shoqeje me mish njeriu. Po lopët, viçat, delet dhe qengjat e mi a duhet t’i detyroj të mbajnë ramazan, tha ai pafajësisht. Imami bëri një ngërdheshje si i bezdisur e megjithatë vazhdoi. Agjërimi është një sakrificë e ndërgjegjshme. Ty nuk të kontrollon kush nëse ha, nëse pi apo nëse kënaq gruan tënde. Gjatë agjërimit je përballë Zotit dhe ndërgjegjes tënde. Kafsha ka shpirt, por nuk ka ndërgjegje, prandaj vetësakrifikimi i saj nuk parashikohet në Kuran. As Muhamedi nuk e detyronte devenë e tij, Kasun që të agjëronte. Kafshët e tua nuk do të bëhen myslimane sepse edhe para kësaj dite nuk janë të krishtera, shtoi imami. E pranoj, tha ai. E pranoj ramazanin. Kur t’i them gruas se është një kusht ajo do të më kuptojë, kurse kafshët e mia nuk do kuptojnë asgjë dhe do vazhdojnë të më duan njëlloj. Vazhdojmë, nxitoi imami duke parë diellin që fshihej pas dritareve. Pas pak duhet të jap ezanin.
Kushti i katërt i islamit është dhënia e zekatit. Zekat do të thotë që t’u japësh të varfërve ushqim, rroba dhe t’i ndihmosh. Zekati nuk është lëmoshë, por është ndarje pasurie. Muhamedi mendonte se i varfri ka të drejtë të përfitojë nga pasuria e të kamurit. Zakonisht zekati shpërndahet pas sakrificës, pas agjërimit, pra në fund të ramazanit. Mund të japësh edhe para. Ai u mendua një copë herë dhe tha: Në fshat ka shumë të varfër. Nëse unë u jap të gjithëve zekat ç’më mbetet për vete? Ramazani më duket më i arsyeshëm se të detyron të kursesh, kurse zekati paska shumë harxhe. Po a nuk do varfërohem unë një ditë duke i falur vazhdimisht të tjerëve pjesë nga pasuria ime? Atëherë ti do të jetosh duke u ushqyer nga zekati që do të shpërndajnë të tjerët, u përgjigj imami. Ky është Islami. Jep pasuri që të marrësh paqe. A e pranon këtë kusht? Imami po humbte durimin. Atij iu duk se, sikur të rezistonte dhe pak imami do ta nxirrte jashtë duke mos e përzgjedhur si mysliman. Megjithatë, vendosi të bëjë edhe një përpjekje. Përmbushja e këtij kushti, siç ia kishte përshkruar imami, nuk e bindte. Si mund të falte nga një dele, apo një viç në fund të çdo agjërimi? Ti më the se që të bëhem mysliman duhet të plotësoj kushtet e Islamit, guxoi ai të pyeste imamin. Po, i tha imami, ashtu është. Që unë të bëhem mysliman duhet të jap zekat, apo jo? po, tha imami i çuditur nga ngulmimi. Po ai që përfiton zekat a duhet të jetë mysliman? Besoj se po, u përgjigj imami i hutuar. Në fshat unë jam myslimani i vetëm dhe nuk e di sa kohë do të vazhdojë të jetë kështu. Të gjithë të varfrit e fshatit janë të krishterë. A duhet t’i fal pasurinë që Allahu ma dha mua atyre që nuk i falen Allahut? Imami nuk foli, pro instinktivisht vuri dorën mbi Kuranin e mbuluar me rrogoz. A duhet të përfitojnë zekat të krishterët, këtë dua të them, përfundoi ai kur kuptoi se kishte fituar superioritet logjik që në ditën e parë të abetares islame. Këtë nuk e di, i tha imami që u ndie keq. Ndoshta duhet të presësh derisa në fshat të vijnë myslimanët e tjerë. E pranoj, shpejtoi ai. Pranoj se do filloj të jap zekat ditën që në fshat një i varfër do të bëhet mysliman. E pranoj kushtin. Ka akoma? Edhe një, u çlirua imami.

E vërteta ishte më e frikshme se humnera që kisha afër. Me sa duket grupin e shqiptarëve të ardhur vullnetarisht në ndihmë të Kretës e kishin sjellë të ruante mbi këtë mal, që në atë kohë duhet të ketë qenë pikë strategjike, sepse nga këtu mund të kontrollojë gjithë detin. Në qoftë se turqit do të vinin nga lindja, shqiptarët do përballeshin të parët me ta. Por turqit erdhën nga perëndimi dhe humnera nuk i la të ngjiteshin mbi pllajë për t’i dalë qytetit të Kandisë nga prapa. Që këtu shqiptarët kanë parë anijet turke poshtë në det, por nuk kanë mundur të kuptojnë se kush po e fitonte luftën atje poshtë pasi kur është rrethuar qyteti ata duhet ta kenë humbur lidhjen me grekët. Kandija u pushtua më 1669-n dhe grekët që nuk u vranë, u dorëzuan. Ndoshta dikush prej tyre u tregoi osmanëve se një grup shqiptarësh i priste lart në mal. Lufta mbaroi me kapitullim, por shqiptarët nuk e mësuan dot as kur vdiqën. Ata kanë qëndruar këtu nuk di se sa kohë në acar, në erë, në shi dhe nën zheg duke pritur të bënin atë për të cilën kishin ardhur: të luftonin. Kur turqit janë ngjitur nëpër mal për t’i kapur dhe i kanë rrethuar nga të tre anët, përveç humnerës, ata e kanë kuptuar se ishin të pashpresë dhe duke luftuar, kanë varrosur njëri-tjetrin ndërsa gurët duhet t’i kishin bërë gati paraprakisht. Asnjeri prej tyre nuk dinte të shkruante dhe prandaj varret i lanë pa gojë. I fundit që ka mbetur prej tyre dhe që nuk mund të varroste dot veten është hedhur në det pasi ka shkarravitur katër numra si për të dëshmuar se shokët e tij u vranë nga turqit, pasi u lanë të vetëm nga grekët. Ku ta dish nëse do të dorëzoheshin po të mësonin se lufta kishte mbaruar, mendova dhe ula kokën. Si ta merrja vesh se cili nga këta të dhjetë ishte vëllai im? Kishte vdekur i pari? Apo i dyti? Apo ishte i gjashti, guri i të cilit ishte më i vogël sepse edhe vëllai kishte qenë më i vogli nga burrat? Apo ishte i dhjeti, ai mbi gurin e të cilit katër numrat ishin shtrirë siç shtrihet çdo ditë veriu, jugu, lindja dhe perëndimi mbi horizontin e botës. Apo ishte vëllai ai që e kishte lënë këtë gjurmë mbi librin e pambaruar të luftërave mes krishterimit dhe islamit, dhe pastaj ishte hedhur në humnerë? Kushdo qoftë prej tyre unë nuk mund ta ndaja nga shokët. I putha gurët një nga një dhe u çova në këmbë si në një varrim. Shkula një grusht bar të njomë dhe e hodha mbi humnerë. Fijet e barit ranë ngadalë në boshllëk dhe mua m’u duk sikur ato ishin njëmbëdhjetë.
Kur mbërrita në shtëpi, në darkë, Sheba po më priste. I tregova i ngashëryer historinë e vëllait tim. Nga të gjithë djemtë vetëm ai kishte trashëguar sytë jeshilë të babait dhe ndoshta prandaj ky e donte mbi të tjerët. Sa do të doja t’i merrja të dy bashkë në fshat, i thashë Shebës. Nuk mund t’i merrje të dy, më tha ajo, duke më përqafuar. Arka që ke poshtë krevatit është e ngushtë për dy burra të mëdhenj. Kur po më mbylleshin sytë nga gjumi mendova se Sheba kishte të drejtë. Arka ishte e vogël për dy burra, fshati ishte i vogël për Komnenët, Shqipëria ishte e vogël për shumë fe dhe bota ishte edhe më e vogël për kaq shumë luftëra.

Doktori na tha se Sheba duhej të lindte në korrik.
Ky muaj në Kretë është një torturë. Deti qëndron me javë pa asnjë dallgë dhe qielli të rri mbi kokë si një çallmë e përvëluar. Megjithëse i mbanim dritaret hapur, Sheba djersinte dhe mezi e rrotullonte barkun e madh në krevat. Një ditë në drekë ajo filloi të bërtiste nga dhimbjet dhe Tereza vrapoi të lajmëronte doktorin, i cili erdhi duke dihatur nga vapa. Të dy, me Terezën u futën në dhomë, ndërsa mua më nxorën jashtë. Një burrë në moshën time i humb emocionet e një babai nervoz dhe e përjeton lindjen e një fëmije si një gjysh i heshtur. Unë u futa poshtë hijes së arrës dhe që atje dëgjoja përgatitjet e doktorit dhe përplasjet e enëve prej bakri që Tereza kishte sjellë nga kuzhina e shtëpisë. Megjithëse nuk kishte erë, klithmat e Shebës arrinin t’i lëviznin gjethet e arrës. Gati një orë mbeta ashtu ngurtë, ndërsa djersa më rridhte si rrëshirë nga trungu im i vjetër. Nuk lëviza as kur një piskamë fëmije zbriti deri tek unë nga dritarja e hapur e dhomës. Fëmija qante shtruar, duke përmbushur me korrektesë detyrën e parë që kishte në këtë botë: të qante. Por zhurmat që vinin nga dhoma nuk pushuan. Dëgjoja doktorin që thërriste fort, lëvizte akoma më fort dhe shtypte shumë më fort sikur donte të disiplinonte lëvizjet e gjymtyrëve të Shebës.
Pastaj u bë qetësi.
Mua m’u duk sikur zhurma e madhe që dëgjoja kapërceu dritaren, rrëshqiti nëpër lëkurën e arrës, kaloi rrugën dhe u zhyt në det pa më folur. Pak më vonë pati prapë një zhurmë, por kjo ishte e qara e fëmijës. Ishte e vetmja zhurmë që mbeti brenda në shtëpi. U ngjita lart dhe trokita në derë me dorën time prej gjyshi. Tereza doli me një fëmijë në krahë që e kishte mbështjellë me një çarçaf rozë. Është vajzë, tha. Të të rrojë. Po e ëma, pyeta unë. Tereza u kthye nga foshnja dhe uli kokën. Pas saj doli doktori, i cili më tha se Sheba kishte vdekur gjatë lindjes. Gruaja jote bëri një sakrificë, më tha. Ishte në një moshë delikate.
Duke varrosur Shebën, mendoja e të gjithë ata që kishin udhëtuar me mua kishin vdekur dhe kjo nuk mund të ishte një rastësi. Kishte vdekur babai që erdhi me mua deri në Stamboll, pastaj Gjergj Brankoviçi, me të cilin shkova deri në Vjenë, më pas gruaja ime që erdhi me mua deri në fshat për të më sjellë tre djem dhe tani Sheba me të cilën erdha në Kretë, te vajza ime. Me sa duket Zoti kishte vendosur që unë ta vazhdoja i vetëm udhëtimin tim, që nuk kishte mbaruar. Sheba e dinte fundin e përrallës sime. Para se të vdiste ajo kishte parë vajzën e saj dhe në mes të kllapisë i kishte thënë Terezës: Abrahami dhe Sara tani janë bashkë.

4

Sara është vajza që solli arrat, tha Arianit Komneni. U ushqye nëntë muaj me arra në barkun e të ëmës dhe vazhdon t’i ketë qejf. Kur Sheba vdiq, unë vazhdova të rrija në shtëpinë e Terezës. Nuk mund të lëvizja nga ishulli me një foshnjë të sapolindur. Sara kishte nevojë për një nënë, të cilën unë nuk mund t’ia zëvendësoja. Tereza gjeti një vajzë të re, e cila sapo kishte lindur dhe që pranoi t’i jepte qumësht Sarës nga gjiri i vet. Babai i saj ishte venecian i mbetur në Kretë, ndërsa e ëma greke. Vajza vinte çdo ditë dhe ushqente Sarën. Kur ajo ikte, unë e vija në gjumë. Kur qante, e tundja në krahë. Tereza kujdesej për ta pastruar dhe për ta larë gjë që unë nuk e mësova dot. Në shtator, kur era e vjeshtës u kthye në Kretë, e nxorëm për herë të parë Sarën nga shtëpia. Por bota nuk i pëlqeu fare sime bije, e cila filloi të qante e zhgënjyer. E vura nën hijen e arrës ku u qetësua dhe fjeti shumë gjatë. Kur mbushi nëntë muaj Sara filloi të fliste. U lidh shumë me venecianen e re që i jepte sisë dhe një ditë e thirri me emrin e saj. Kur u bë dy vjeç kishte muaj që ecte nëpër shtëpi dhe zbriti vetë në oborr, shkoi tek arra dhe atje e zuri prapë gjumi.
Ndërkohë, unë kisha nisur të mendoja për t’u kthyer në fshat. Vajza ishte rritur aq sa të përballonte udhëtimin nëpër detet e pabesë të Greqisë. Fillova të përgatitem dhe në shtator zura një anije që nisej për Selanik. I shpjegova vajzës se do të hipnim në anijen që ajo shikonte çdo ditë nga dritarja dhe do shkonim në një vend shumë të bukur me pyje dhe zogj. Sarës kjo i pëlqeu dhe natën ëndërronte sikur po nisej në një përrallë. Mblodha plaçkat tona dhe disa nga gjërat më të dashura të Shebës, mes të cilave një çantë të vogël lëkure ku futa një lodër të Sarës, disa arra, si dhe ndërresa për të. Tereza na dha një reçel me arra të njoma që ishte akoma i ngrohtë kur u fut në kutinë e teneqesë. Ia kisha premtuar Shebës, tha ajo, dhe përqafoi vajzën. Kur mora arkën e babait, e cila prej tre vjetësh rrinte poshtë krevatit, Sara më tha: Baba pse nuk më fut mua brenda në arkë dhe kur të shkojmë në pyll ta hapësh që gjithë zogjtë të tremben. Zogjtë nuk frikësohen nga kukullat, i thashë. Po pse do e marrësh me vete arkën atëherë, vazhdoi ajo. Që kur ti të rritesh të më fusësh mua këtu brenda dhe të më marrësh kudo me vete, i thashë. Aaa, u llastua ime bijë. Ti e do arkën për vete prandaj nuk ma jep mua.

U nisëm në fund të shtatorit dhe era e shtyu anijen tonë ngadalë nëpër Mesdhe deri në Selanik. Rrugës, Sara më pyeste për peshqit, për pëllumbat, për dallgët dhe për ishujt e vegjël që takonim rrugës. Natën flinte pranë meje duke shtrënguar një kokërr arre nga të Kretës në grushtin e saj të njomë. Kur kaluam pranë një ishulli shkëmbor, pamë disa njerëz që po laheshin në breg. Ata i gëzoheshin dallgëve, të cilat i ngrinin lart dhe pastaj i zhysnin aq sa Sara frikësohej se mos nuk dilnin më nga deti. Nuk kanë frikë ata se i merr deti baba, më pyeti pa i hequr sytë nga kokat e vogla që dilnin mbi dallgë. Nuk kanë frikë sepse po bëjnë not, i thashë. Çfarë do të thotë not? Not do të thotë të puthesh detin. Po ti di not, ngulmoi ime bijë. Di, i thashë unë. Do ma mësosh dhe mua notin baba? M’u kujtua peshkatari tullac i Raguzës dhe për herë të parë pas katër vjetësh fshati m’u duk më afër se kurrë. Do ta mësoj, i thashë. Do ta mësoj patjetër.
Në Selanik ndenjëm dy javë. Sheba më kishte folur për një kushërirën e vet të afërt, të cilën e gjeta në një dyqan librash të vjetër. Kur dëgjoi për vdekjen e Shebës dhe gjithë historinë tonë ajo filloi të qante. Nuk mund të ikja pa ju lajmëruar, i thashë dhe i tregova vendin ku e kisha varrosur në Kretë. Gruaja puthi Sarën dhe ne ikëm. Por vajza e kishte dëgjuar gjithë bisedën time duke bërë sikur luante me librat, poshtë një tavoline të madhe me këmbë hekuri. Rrugës më pyeti se kush ishte Sheba. Është mamaja jote, i thashë. Po pse nuk erdhi me ne në pyll, tha vajza. Ajo në pyll është, iu përgjigja unë dhe një lëmsh m’u ngjit në fyt dhe më mori frymën. Sheba është në pyll, i thashë, por asnjeri nuk e di se ku. Do pyesim zogjtë dhe do ta gjejmë. Po si do ta njoh unë mamanë, tha Sara. Do ta njohësh se edhe ajo ashtu si ty, mban në dorë një kokërr arre, i thashë dhe nuk fola më.
Kur arrita në fshat unë isha tetëdhjetë vjeç ndërsa Sara tre. Kur më panë pas katër vjetësh burra, gra dhe fëmijë dolën nëpër rrugët e fshatit për të më përshëndetur. Unë i flisja të gjithëve, por nuk mund t’i takoja dot sepse duart i kisha të zëna. Me njërën dorë shtrëngoja Sarën që çapitej e hutuar pas meje, ndërsa me dorën tjetër mbaja babanë tim, i cili po kthehej në fshat pas gjysmëshekulli. Askush nuk më pyeti për arkën, por të gjithë shikonin Sarën e vogël me faqe të kuqe dhe flokë të zinj. Është vajza ime, i thosha unë dhe njerëzit qeshnin për të mos më vënë në vështirësi, por me siguri mendonin se unë po tallesha. Sara nuk kishte parë ndonjëherë fshat dhe kur më pyeti se ku ishim i thashë se kishim arritur në pyll. Të nesërmen e nxora babanë nga arka dhe e varrosa pranë nënës sime. Rrini vetëm, u thashë. Unë po iki. Keni kohë të çmalleni derisa të kthehem. Pastaj kalova te varri i Hanës. I vura dorën sipër sikur doja ta ngrohja dhe qëndrova pa lëvizur për një kohë të gjatë. Pas shumë vjetësh e kisha bashkuar familjen time.
Për një javë rresht gjithë fshati erdhi në shtëpi për të uruar kthimin tim. Sara rrinte në dhomë bashkë me mua dhe nuk i fliste askujt, megjithatë të gjithë e përkëdhelnin dhe i jepnin sheqerka që ajo i hidhte në arkën bosh të gjyshit, të cilën unë ia kisha dhënë sipas premtimit. Vetëm një njeri nuk erdhi ta shikonte Sarën, Gjergji, djali im i madh. Kur i thanë se unë u ktheva në fshat me një vajzë të vogël që e kisha lindur me një grua tjetër, ai mori familjen dhe iku nga shtëpia. Sara tani është 15 vjeç, por Gjergji akoma nuk na flet.

9

Arianit Komneni pushoi, mori frymë thellë dhe kaloi dorën mbi mjekrën e zbardhur, sikur kishte harruar diçka pa thënë.
Histori e bukur, por e trishtuar, i tha Ali Tepelena. Sikur ta shkruaje çdo ditë të jetës, fletët do arrinin deri në Stamboll. Disa fletë janë lagur dhe nuk mund të lexohen më, tha Komneni i menduar. Edhe kaq sa lexohet mjafton për të kuptuar se nuk ke lënë gjë pa bërë në këtë jetë.
Kam lënë, u përgjigj qetësisht Arianiti. Nuk kam vrarë.
Ndoshta ke vrarë, por nuk ma tregon mua, e shpëtoi Aliu. Jo, përsëriti Arianiti duke e parë në sy, nuk kam vrarë njeri. Aliut në ato momente plaku iu duk kërcënues dhe e ktheu bisedën me shaka. Ku i dihet! Ti je akoma i fortë dhe jetën e ke përpara. Këtë gjë e di, u përgjigj Arianiti serioz. Jeta më ka mësuar t’i zgjidh gjërat ndryshe dhe prandaj nuk kam nevojë të vras.
Po ti ke vrarë, e pyeti Arianiti. Aliu nuk u zverdh nga frika, por nga mënyra se si e pyeti njeriu që kishte përballë e që atij iu duk tallëse. Vras kur nuk më binden, i tha duke ngritur zërin. Ke ngatërruar fshat, tha Arianiti. Këtu nuk ka burra për të vrarë. Do të thuash që fshati do të më bindet, u përpoq Aliu të kapej pas fjalëve dhe sytë i shndritën. Aspak, vazhdoi Arianiti i përqendruar duke e hequr velenxën e kuqe. Kjo çështje do të zgjidhet në mënyrën time. Pa vrarë. Edhe ti e ke pranuar se vetëm kështu mund të zgjidhet, ndryshe do ta kishe zgjidhur duke vrarë dhe nuk do kishe ardhur të më takoje. Bukur, tha Aliu i dorëzuar. Kthejini Ibrahimit të drejtat që i hoqi pleqësia dhe le ta quajmë se kjo punë u zgjidh me mënyrën tënde.
Arianit Komneni u mendua pak dhe filloi të fliste. Ky fshat ka pasur sherre gjithmonë, por unë dhe përpara meje babai im, si kryetarë të pleqësisë, i kemi zgjidhur me qetësi duke u përpjekur t’i pajtonim njerëzit. Babai më thoshte se më mirë një fshat i varfër, se një fshat në gjak. Prandaj ka më shumë se gjashtëdhjetë e pesë vjet që këtu nuk ka vrasje. Vrasja e fundit ndodhi, kur xhaxhai i Mihalit vrau vëllanë e vogël të gjyshit të Ibrahimit, sepse të dy donin të martoheshin me të njëjtën grua. Ndoshta unë jam i vetmi që kam parë një vrasje sepse shumica nuk kishin lindur në atë kohë. Që hasmëria të mos vazhdonte, babai vendosi që xhaxhai i Mihalit të dëbohej nga fshati dhe kështu u bë. Dy familjet u qetësuan, por, me sa duket, nuk e harruan gjakun. Për këtë arsye Mihali dhe vëllai i tij e tejkaluan vendimin e pleqësisë dhe, si të shtyrë nga hakmarrja, shkonin çdo natë në shtëpinë e Ibrahimit duke djegur kryqe. Ata gjetën ditën kur i gjithë fshati ishte kundër Ibrahimit dhe e sulmuan. Por djali i Ibrahimit, Thanasi, nuk është i butë si i ati. Ai ka lindur për të luftuar tamam si stërgjyshi i tij, që ishte i egër dhe i fortë dhe që nuk i bënte syri dritë, arsye për të cilën, babai e nisi në Kretë në krah të vëllait tim. Në qoftë se ai do ishte kthyer gjallë nga lufta, asnjë vendim pleqësie nuk do mund ta ndalonte që të mos i merrte hakun të vëllait dhe unë them se fshati e pati një të mirë nga kjo vdekje. Siç kanë rrjedhur ngjarjet kam frikë se, nëse kjo punë nuk mbyllet me urtësi, Thanasi mund ta vrasë Mihalin, jo vetëm se ky i ka fyer babanë, por edhe për t’i marrë hakun e shtëpisë. Jam menduar gjithë këto ditë dhe prandaj nuk doja ta mblidhja pleqësinë sepse mendjet aty janë ende të nxehta dhe një vendim i shpejtuar mund të jetë i pafrytshëm.
Nuk ta tregova kot historinë time. Besoj se e ke kuptuar se gjithë jetën unë, ashtu si babai im, kam menduar se paqja dhe qetësia do të vinin për ne, ditën që Islami do të zbythej në Azi duke ia lënë krishterimit këtë copë qiell ku ne jetojmë prej shekujsh. Mirëpo, kjo nuk ndodhi dhe ne duhet ta pranojmë qiellin që kemi, megjithëse, në më të shumtën, ai është i mbuluar nga retë e Islamit që na e zënë diellin. Bota do vazhdojë të përgjaket si më parë, por unë dua t’ia kursej fshatit këtë sherr, që as perënditë nuk po e zgjidhin dot. Prandaj Ibrahimi dhe ne duhet të jetojmë nën të njëjtin qiell. Ai le të numërojë retë, ndërsa ne do presim me durim kur të dalë dielli.
Dua të them se kam vendosur t’i kërkoj pleqësisë që Ibrahimin ta pranojmë si mysliman në fshatin tonë. Ne do t’i flasim dhe do ta respektojmë. Do t’i japim bukë dhe do t’i blejmë mish. Ne do t’i çojmë bagëtitë tona që ai t’i shërojë, do t’i shkojmë në shtëpi për gëzime dhe do ta ftojmë në dasmat tona. Fshati do ketë dy varreza. Një për të krishterët dhe një për myslimanët. Çdo gjë do jetë si më parë me përjashtim të njërës.
Çfarë, tha Aliu që gjithë kohën kishte pritur që plaku dinak të kishte një kusht.
Vajzat e krishtera nuk do martohen me djemtë e Ibrahimit, foli prerë Arianit Komneni, si një gjykatës. Ali Tepelena u përtyp, ngriti dorën dhe tha: kjo është e padrejtë. Ti po i jep bukën, por nuk po i jep gjakun. Kjo është një hile dhe Ibrahimi nuk mund ta pranojë. Ai mezi pret t’i martojë djemtë. Nuk thashë që djemtë e Ibrahimit të mos martohen. Ata mund të marrin gra myslimane nga fshatra të tjera dhe t’i sjellin këtu dhe ne do gëzojmë në dasmën e tyre, u përgjigj Arianiti. Po djemtë e Ibrahimit janë të krishterë dhe gruaja e tij po ashtu, u kujtua Aliu që i erdhi turp nga vetja kur iu duk se po lutej, gjë që nuk e kishte zakon. Megjithëse djemtë mund të mbeten të krishterë çka do të jetë në nderin e tyre, fakti që i ati është mysliman i bën ata njëlloj të padëshirueshëm për vajzat e këtij fshati. Ata mund të marrin vajza të krishtera në fshatra të tjerë, në qoftë se ua japin. Por çfarë ndodh jashtë këtij fshati nuk varet nga unë.
Arianit ishte bërë cinik sepse e dinte që në këtë lojë fjalësh, Aliu ishte më i dobët se ai. Ali Tepelena e kuptoi se me marrëveshjen që i kishte afruar, Arianit Komneni kishte pranuar të shkrinte kufijtë tokësorë dhe ata të hapësirës me myslimanët, por këtë lëshim e kishte bërë për të ndaluar çdo përzierje të gjakut dhe farës së tij të krishterë me femra apo meshkuj të fesë islame. Me pak fjalë, Komneni i propozonte myslimanëve që tokë dhe qiellin ta ndanin bashkë, por jo trupin dhe shpirtin. Ai donte ta mbante të pastër qelizën e riprodhimit të racës së tij dhe mundësisht ta fuste në arkën e të atit, për ta marrë me vete kur të ikte nga kjo botë. Arianit Komneni vazhdonte luftën e Arianit Komnenit. Por me sa duket ai ndihej më i fortë se binjaku i tij, që kishte lindur treqind vjet përpara. Arianiti i parë kishte lënë tokat dhe kalatë dhe kishte ikur, ndërsa Arianiti i dytë, duke e trajtuar si kala të krishterë historinë dhe emrin e familjes, megjithëse kishte pasur mundësi të ikte, ishte kthyer për ta ruajtur atë të paprekur deri ditën e fundit. Ja pse i kishte treguar historinë e gjatë të jetës së vet dhe, ashtu siç kishte bërë Sheba, me të, ai kishte bërë me Aliun, duke i treguar të gjithë përrallën, përveç fundit.
Ky është i marrë, mendoi Ali Tepelena. Sa të jetë gjallë nuk e lëshon kalanë e racës së vet. Çdo shartim të një trupi të krishterë me një trup mysliman ai do ta konsideronte një pushtim. Por ndërkohë që ky sheh nga qielli, pushtimi ka nisur nga toka.
Si një pushtues i regjur që përpara shpatës provon dredhinë, Ali Tepelena mendoi se duhet të bënte edhe një përpjekje të fundit. Ibrahimi nuk është një mysliman si gjithë të tjerët, tha. Atë nuk e detyroi askush të kthente fenë. Shkoi vetë dhe foli me imamin dhe pasi u bind vendosi.
Arianit Komneni, i cili deri në atë çast kishte qenë i qetë dhe madje, disa herë i ftohtë në cinizmin e tij, u përflak në fytyrë si velenxa e kuqe që mbante te këmbët.

Kujt i thua ti që Ibrahimin nuk e detyroi kush të bëhej mysliman, iu kthye ai me një zë të fortë prehistorik Ali Tepelenës. Kush mund t’i besojë këto dokrra? Ka treqind vjet që turqit i detyrojnë shqiptarët me shpatë dhe me taksa që të tradhtojnë krishterimin. Sa familje shqiptarësh kanë paguar taksën e gjakut, devshirmen dhe i kanë nisur djemtë e mitur jeniçerë në ushtrinë osmane? Sa familje të tjera detyrohen sot e mot të paguajnë një të dhjetën e të korrave të tyre haraç, që të mos bëhen turq? Sa të tjerë paguajnë taksën e tokës, xhizven, të cilën taksidarët ua rrjepin të krishterëve? A mund ta mohosh se të krishterëve nuk u merret parasysh padija te kadiu mysliman? A mund ta mohosh se familjet e krishtera detyrohen të japin fëmijët peng, që turqit t’i besojnë atyre dhe kjo quhet taksa e sinqeritetit? A mund ta mohosh se në gjithë vendin, nga Shkodra deri në Elbasan, tregtarët e krishterë nuk lejohen të hapin dyqane në pazarin e qytetit? A mund ta mohosh ti, se fshatarëve të krishterë në Vlorë u grabiten tokat nga bejlerët myslimanë? A mund ta mohosh se vajzat e krishtera detyrohen të vënë ferexhenë që dhjetë vjeç ndryshe nuk i lejojnë të dalin në rrugë? A e di se në Berat një grua e krishterë që nuk mban perçe dhe që nuk i mban duart e mbledhura kur ecën, dënohet si e përdalë nga burrat myslimanë? A e di ti se titujt dhe gradat i jepen vetëm myslimanëve, megjithëse të krishterët jetojnë në të njëjtën perandori me ta? A e di ti se sa familje të mëdha shqiptare në këto dyqind vjet u detyruan të ndërronin fenë se ndryshe do t’i kishin humbur gradat dhe ofiqet e tyre bashkë me pronat? A e di ti se pas vdekjes së Skënderbeut Sulltan Murati nxori një dekret që i detyronte gjithë shqiptarët të bëheshin synet me pahir, për të larë, sipas tij, tradhtinë e Skënderbeut? A e di që para disa vitesh një prift në Mirditë u kap dhe kur nuk pranoi të bëhej mysliman u dënua me vdekje? a e di ti se turqit i japin të drejtë vetes ta shajnë si të duan Krishtin, por po u shave Muhamedin të djegin të gjallë siç bënë me një të krishterë në Korçë?
A e di se çfarë i ndodhi Gjergjit në Janinë? Ta them unë që të kuptosh se pse Ibrahimi u bë mysliman.
Gjergji ishte shërbëtor te një efendi i pasur. Puna e tij ishte që t’i mbante të zotit çibukun dhe rrogozin e faljes. Kur i zoti shkonte në xhami të falej, Gjergji e priste te dera sepse si i krishterë atij nuk i lejohej të hynte në xhami. Efendiu, që e thërriste Gjergjin Mustafa, në sy të myslimanëve të tjerë, një ditë i kërkoi që ta fuste në xhami. Gjergji nuk pranoi, por efendiu e futi me forcë duke e kërcënuar se do ta hiqte nga puna. Kur e morën vesh myslimanët e tjerë, u bënë si të tërbuar sepse e quajtën këtë si fyerje ndaj Islamit. Gjergjin e burgosën dhe duke e torturuar i kërkuan të bëhej mysliman. Mirëpo, djali nuk pranoi dhe vdiq gjatë torturave. Por dhimbja e tij nuk mbaroi këtu, sepse turqit kërkuan që fëmijët e tij të bëheshin myslimanë. Por gruaja e Gjergjit nuk pranoi dhe që t’i shpëtonte, deklaro se fëmijët nuk i kishte me Gjergjin. Dhe natyrisht kopilët nuk meritojnë të bëhen myslimanë, apo jo? kështu shpëtuan fëmijët e shkretë që për të ruajtur fenë e tyre humbën babanë, por dhe nderin e nënës së papërlyer.
Ja, pra, pse u bë Ibrahimi mysliman. Sot, çdo burrë i krishterë jeton me frikën e Gjergjit, çdo grua e krishterë jeton me tmerrin e gruas së Gjergjit dhe gjithë fëmijët tanë janë të rrezikuar njëlloj si fëmijët e tyre. Kjo është Shqipëria myslimane. Ibrahimin e ka bërë mysliman ankthi se një ditë do t’i merrnin tokën, pastaj se do t’ia nisnin fëmijët ushtarë dhe pastaj se do t’ia vishnin gruan me ferexhe. E megjithatë asgjë nuk e justifikon atë.
Gjithë sa të thashë mund të harroheshin, në qoftë se do ishin raste të veçuara. Por e keqja është se islamizimi është kthyer në detyrim në Perandorinë Osmane. Kjo nisi që në vitin 638 me kushtetutën që Kalifi Omar i dha qytetarëve jomyslimanë të Jerusalemit dhe që sot është kthyer në themel të rendit të ri islamik që po vendoset me dhunë. Ja se çfarë thoshte qitapi i tij: Arianiti zgjati dorën dhe mori një libër të verdhë dhe të hollë, që ishte aty afër bashkë me disa libra të tjerë në përmasa të ndryshme, por që deri në atë çast Aliu nuk i kishte vënë re. Po të ishin armë do ta kisha pikasur më shpejt, mendoi dhe u përqendrua te plaku që kishte nisur të lexonte normën myslimane të Omarit.
Të krishterët nuk duhet të ndërtojnë kisha në territor mysliman. Të krishterët duhet t’i mbajnë dyert hapur për myslimanët dhe t’i strehojnë ata falas në shtëpi deri në tri ditë. Të krishterët duhet t’u lirojnë vendin myslimanëve kur këta janë të pranishëm. Ata nuk duhet të mbajnë rroba apo zbukurime të ngjashme me ato të myslimanëve. Ata nuk duhet të përdorin emra myslimanë. Ata nuk duhet të ecin mbi kuaj me shalë dhe me kapistër. Nuk duhet të mbajnë shpata, shigjeta, harqe apo armë të tjera. Nuk duhet të mbajnë kurrë në gisht një unazë me gur të çmuar. Nuk duhet të shesin verë dhe të mos e pinë atë në mexhlis. Nuk duhet të blejnë shtëpi në lagjet e myslimanëve. Nuk duhet t’i varrosin të vdekurit në varrezat myslimane. Të krishterët nuk duhet të ankohen kur kanë fatkeqësi apo të derdhi lot kur u vdesin të afërmit. Ata duhet të rrinë në këmbë kur i paguajnë taksat, ndërsa taksidari duhet të rrijë ulur. Rruga e lagjes së të krishterit duhet të jetë e ngushtë. I krishteri duhet të bëjë një shenjë në derën e shtëpisë, në mënyrë që njerëzit ta njohin dhe të mos luten për të. Kalifi nuk u mjaftua me kaq, por ai i dha të drejtë çdo myslimani që të vriste të krishterin që sipas tij i kishte shkelur këto rregulla.
Pse nuk bëhesh një ditë i krishterë që ta shijosh parajsën e Kalifit, Omar? Nejse, ti nuk ke kaq shumë shije. Por më thuaj a e kupton tani se pse u bë Ibrahimi mysliman?

Arianit Komneni kishte folur gjatë dhe zëri i ishte ngjitur. Fyti i tij digjte si një muskul i zhveshur nga lëkura. Gjatë atyre orëve, Aliu kishte parë sesi ai ishte shndërruar nga një luan i plakur që ushqehet me kujtimet e gjuetive të veta në një tigër të plagosur që është gati të përdorë thonjtë për të mbrojtur të vegjlit e vet. Duke folur, Arianiti kishte nxjerrë nga poshtë velenxës edhe dorën tjetër dhe Ali Tepelena pa unazën e Halil Patronës që ia shtypte rrudhat mbi lëkurën e gishtit.
Sot, gjërat nuk janë siç thua ti, tha Aliu. Ndoshta myslimanët kanë më shumë të drejta, por të krishterët e kanë rrëzuar prej vitesh kodin e vjetër të Kalifit. Omari ka një mijë vjet që ka vdekur, por ai jeton në frikën tënde. Për më tepër ti ke marrë rregullat e tij dhe i përdor tani kundër myslimanëve. Je një mijë vjet prapa, Arianit.
Po të ishte kështu, ti nuk do rrije dot ulur në praninë time, tha Arianiti dhe u ngrit në këmbë si për të thënë se biseda kishte mbaruar. Ali Tepelena u drejtua nga dera pa i dhënë dorën.
Kur doli në oborr pa një arkë të vogël në të cilën si në një arkivol, shtrihej një kukull me flokë të bardha që atij iu duk si Arianit Komneni. I ka ardhur dita, mendoi.
Kishte zbardhur, por qielli nuk ishte i pastër. Dielli ishte fshehur pas një reje dhe dukej sikur kishte turp të dilte.

10

Kur arriti në shtëpi, gjeti Ibrahimin që po e shikonte sikur priste ndonjë lajm. Do të t’i kthejnë të gjitha, foli Aliu. Do të të respektojnë, do të japin bukë dhe vend për varr. Do blejnë dhe mish nga kafshët e tua, por me një kusht. Nuk pranojnë që vajzat e tyre të martohen me djemtë e tu. Ibrahimi donte të thoshte diçka që Aliut iu duk si një pranim, por nuk e la të vazhdonte dhe i tha se do flisnin kur të zgjohej.
Ali Tepelena fjeti shumë dhe pa një ëndërr të gjatë në të cilën, Arianiti ecte nëpër Stamboll dhe me një dorë mbante arkën e të atit dhe me tjetrën shtrëngonte nga flokët kokën e tij të verdhë, që ua tregonte kalimtarëve. Ndërsa ai vetë shëtiste nëpër Janinë, pa kokë, kurse Thanasi, djali i Ibrahimit, e mbante për dore dhe i tregonte rrugën. U zgjua i lodhur dhe doli në oborr ku Thanasi po krihte jelet e kalit. Hajde të të mësoj kalin, i tha djalit dhe e mori për dore, si në ëndrrën e tij.
Thanasi ishte dhjetë vjet më i ri se Aliu, por nga shtati vinte i gjatë dhe duart e tij të njoma e mbani kalin fort. Kur u lodhën, u shtrinë të dy pranë e pranë poshtë hijes së një molle të egër dhe Aliut iu faneps fytyra e djalit që kishte dashur ta puthte, kur ishte në fshat. Çfarë të tha Arianiti, e pyeti Thanasi. Më tha që ti nuk do martohesh me vajzë të fshatit. Thanasi qeshi dhe Aliut iu duk sikur djalit i kishte pëlqyer ky vendim, a thua se e kishte shpëtuar nga një detyrim. Unë nuk dua të martohem. Dua të luftoj, tha Thanasi. As Sara nuk do të martohet. Ajo thotë se martesa të pengon të luash. Ti luan me Sarën, e pyeti Aliu. Thanasi i tha po dhe i tregoi se kur ata loznin, Arianiti rrinte në oborr dhe lexonte libra të vjetër. Kur ai e kishte pyetur një herë Sarën se çfarë kishte në ato libra, ajo i kishte thënë se babai aty lexonte se si do ishte fshati pas njëqind vjetësh. Unë i besoj Arianitit, tha djali, sepse ai i ka lexuar të gjitha ato që ndodhin. Njëherë ai më tha se një ditë do të vinte një djalë trim hipur mbi kalë, dhe do më merrte me vete në luftë, siç mori vëllai i Arianitit stërgjyshin tim në Kretë. Kur e pyeta se si do vdes, ai më tha se këtë e kisha në dorë vetë dhe librat nuk mund ta shkruanin. Aliu ngriti kokën lart për të fshehur sytë e tij të habitur nga Thanasi. Dy mollë të egra që ushqeheshin nga e njëjta degë, rrinin ngjitur sikur nuk donin të ndaheshin. Po t’i ndaje, secila do vyshkej në vetmi.
Në drekë u kthyen në shtëpi. Ibrahimi ishte në oborr bashkë me një burrë që Aliu nuk e njihte. Burri kishte një mjekër të dendur, por të shkurtër dhe të zezë dhe një trup mesatar. Dorën e kishte shumë të ftohtë dhe Aliu u pendua që ia dha të vetën. Është Gjergj Komneni, i tha Ibrahimi, ka ardhur të bisedojë diçka me ty.
U futën brenda, por burri rrinte i heshtur si një mur. Përse doje të më takoje, e pyeti Aliu. Për tokat e mia, tha Gjergji. Ky fshat është ngritur nga stërgjyshi im. Kur ai erdhi këtu kjo tokë nuk i përkiste askujt. Atij i pëlqeu ky vend sepse ka ujë dhe nuk është shumë larg qytetit. Pjesën më të madhe të tokës e mbajti për vete dhe pjesën tjetër ia ndau në mënyrë të barabartë burrave që erdhën bashkë me të nga bregdeti. Kur turqit bënë regjistrimin, pas vitit 1600, familja ime e pagoi rregullisht taksën e tokës. Por tani kam dëgjuar se turqit kanë filluar t’i marrin tokat dhe t’ia japin bejlerëve dhe pashallarëve të rinj që ndihmuan me ushtarë dhe para nëpër luftërat e shumta. Në shumë fshatra të tjerë shqiptarëve iu janë marrë tokat dhe ata punojnë si hyzmeqarë në tokat e tyre. Kam dëgjuar se ti je bej në Tepelenë dhe se ke krushqi me Pashallarët e Delvinës dhe të Beratit. Unë dua të më ndihmosh që mos ma marrin tokën. Nuk kam pasuri tjetër dhe jam gati të bëj çdo gjë që mos humb atë që kam.
Gjergj Komneni pushoi dhe ngriti kokën në pritje të Ali Tepelenës. Dukej i qetë dhe nuk i lëvizte asnjë muskul. Nuk i ngjan fare të atit nga fytyra, por përpiqet ta imitojë në burrëri, mendoi Aliu. Babai yt nuk e kishte fare këtë shqetësim, i tha ai Gjergjit. Ai më foli për punë të tjera. E ke takuar tim atë, pyeti Gjergj Komneni si i zënë në befasi. Deri sot në të gdhirë isha në shtëpinë e tij, tha Aliu. E çfarë të tha? Biseduam për shumë gjëra. Pleqësia e ka ndëshkuar Ibrahimin meqë u bë mysliman dhe unë shkova t’i kërkoj që ai vendim të ndryshojë. Por ai më foli për udhëtimet e tij të shpeshta si dhe për historinë e Komnenëve që nga koha e Skënderbeut. Më tregoi dhe për historinë e familjes suaj, për vëllanë e vrarë në Kretë, për të atin dhe për gjithë fëmijët e tij. Më tha që ti nuk i flet që kur ai u kthye në fshat me vajzën e tij, që nuk është vajza e nënës tënde.
Gjergj Komneni lëvizi kokën dhe sytë i shkëlqyen mbi ballin e tij të errët. Të ka gënjyer, tha. Unë nuk flisja me të edhe përpara se të lindte Sara. Që para vdekjes së nënës. Ai më ka martuar me motrën e vet, por unë këtë e mora vesh shumë vonë. Aliu u habit, por nuk e ndërpreu. Gjyshi im jetonte me idenë se familja jonë, si degë e Komnenëve bizantinë, duhet të merrte pjesë në fitoret e të krishterëve mbi turqit. Ai nisi djalin e vet të madh bashkë me dhjetë burra të tjerë nga fshati në luftën e Kretës, por asnjëri nuk u kthye i gjallë. Mes tyre ishte dhe një burë, i cili la në shtëpi gruan dhe vajzën e tij të vogël. Pas disa kohësh, nëna e kësaj vajze vdiq dhe ajo mbeti e vetme. Vajza ishte pesë vjeç dhe nuk kishte kush kujdesej për të. Gjyshi e mori në shtëpi, në nderim të babait të vrarë në luftë dhe vajza u rrit atje. Kur u bë për t’u martuar e kërkuan njëkohësisht dy djem nga fshati. Këta ishin xhaxhai i Mihalit dhe vëllai i gjyshit të Ibrahimit, i cili gjithashtu ishte vrarë në Kretë. I takonte gjyshit tim të vendoste se kujt do t’ia jepte dorën e vajzës. Dy djemtë pritën një kohë të gjatë, por gjyshi e shtynte nga viti në vit vendimin, por asnjëri nga djemtë nuk hoqi dorë, përkundrazi rivaliteti i bëri edhe më kërkues. Tani më shumë se dashuri ishte një garë mes të dyve. Dikur në fshat u hap fjala se njëri nga dy djemtë futej natën në dhomën e vajzës, por askush nuk e dinte se cili ishte nga këta të dy. Fjalët i bënë xhelozë të dy djemtë sepse secili mendonte se tjetri po i vidhte të dashurën me pabesi. Një ditë, dy djemtë u ndeshën dhe xhaxhai i Mihalit e vrau vëllanë e vogël të gjyshit të Ibrahimit. Dy familjet u bënë gati për gjakmarrje, por gjyshi, si kryetar i pleqësisë ndërhyri dhe i bindi që sherri të mbyllej dhe xhaxhai i Mihalit të dëbohej nga fshati për mos shkelur më kurrë këtu. Familjet ranë dakord dhe xhaxhai i Mihalit u largua duke qarë, por njëkohësisht i lumtur që iu kursye jeta.

Ishte viti 1704. disa javë pas ikjes së xhaxhait të Mihalit, gjyshi vendosi të shkonte në Stamboll ku mori me vete dhe babanë tim që ishte djali më i vogël. Pas shtatë muajsh, vajza lindi një vajzë. Ajo nuk e tregoi kurrë se me kë e kishte pasur fëmijën dhe për shkak të historisë së saj të dhimbshme, fshati e mbylli njërin sy. Gjyshja ime e mbajti në shtëpi foshnjën ashtu siç e kishte bërë me nënën e saj. Gjyshi vdiq në Stamboll dhe babai u kthye në vitin 1709, dhe pak më vonë linda unë. Që kur fillova të kuptoj u lidha me Kostandinën jetime që ishte pesë vjet më e madhe se unë. Ajo më mbante pas dhe unë nuk i ndahesha. Kur u rritëm, të dy e kuptuam se nuk mund të ndaheshim më. U dashuruam dhe vendosëm të martohemi. Nëna ime nuk donte, por unë i thashë se në qoftë se do më ndalonin të martohesha me Kostandinën do ikja bashkë me të nga fshati dhe nuk do shkelja më kurrë këtu. Për gjashtë muaj babai nuk më foli, ndërsa unë prisja miratimin e tij për t’u martuar. Një ditë e nxora Kostandinën jashtë fshatit dhe e zhvirgjërova në pyll. Kur nëna e mori vesh, i tha babait dhe ky e lejoi martesën tonë. Ato vite babai pothuajse nuk ishte në shtëpi sepse merrej me tregtinë e letrës. Vëllezërit e mi po ashtu kishin ikur, njëri në Voskopojë dhe tjetri pas babait. Unë mbeta me nënën, të cilën e doja shumë. Para se të vdiste e pyeta se pse nuk kishte dashur që unë të martohesha me Kostandinën dhe ajo më tregoi për dyshimet e saj për të cilat tani jam bindur edhe unë. Kostandina lindi me sy jeshilë, por të tillë nuk i kishte pasur as nëna e saj jetime dhe asnjëri prej dy djemve që ishin dashuruar me të. Sy jeshilë në fshat kishte vetëm gjyshi im dhe asnjë burrë tjetër. Kur fillova të interesohem, i shtyrë nga dyshimet e mia përvëluese, mësova se xhaxhai i Mihalit, megjithëse ishte martuar dy herë, nuk kishte pasur fëmijë. Vëllai i gjyshit të Ibrahimit, kishte qenë i shkurtër dhe e shkurtër kishte qenë edhe nëna e Kostandinës, ndërsa kjo u bë e gjatë dhe kockëmadhe. Duke e ndjekur nga pas këtë ngjarje, kuptova se pse im gjysh nuk kishte dashur t’ia jepte askujt për grua, nënën e Kostandinës. Ai, me sa duket, e kishte dashur jetimen. Kur ajo u mbars, duke mos pasur mundësi të dështonte fëmijën, sepse kështu do të merrej vesh, si dhe për të mbuluar gjurmët e mëkatit të vet, duhet të ketë qenë gjyshi im që hapi fjalët se njëri nga djemtë e vizitonte të dashurën natën. Nuk e di a është penduar në fund të jetës për këtë krim. Nëna e Kostandinës vdiq pas gjyshes sime dhe e mori të vërtetën me vete në varr. Babai nuk foli kurrë me njeri për këtë gjë. Ai nuk foli as me nënën time, por unë jam i sigurt se ai e ka kuptuar të vërtetën dhe prandaj hezitoi ta miratonte dasmën time. Ndoshta, po të më kishte thënë se Kostandina ishte halla ime unë nuk do dashurohesha me të, por për këtë nuk jam shumë i bindur. Edhe ime bijë, Hana, i ka sytë jeshilë si nëna e saj dhe si askush tjetër në fshat. Tani ajo është martuar me Vasilin, vëllanë e Ibrahimit dhe akoma nuk kanë fëmijë.
Gjergj Komneni pushoi. Fytyra tregonte pamjen e një njeriu të çliruar Aliu nuk e shikonte dot në sy, por duke lidhur ngjarjet mendonte se si në këtë fshat të vogël ishte përsëritur historia e botës. Dhe akoma nuk ka mbaruar, tha me vete dhe iu kujtua Arianiti që përpara disa orësh i kishte thënë, se disa fletë nga historia e tij ishin lagur dhe nuk mund të lexoheshin. E ka lexuar Gjergji, mendoi dhe duke iu drejtuar e pyeti se kush e dinte tjetër të vërtetën. Unë, Kostandina dhe im atë. Po pse ma tregove mua? Nuk erdha të të them këtë gjë, por kur më the se im atë të kishte treguar historinë e familjes e ndjeva se duhej ta plotësoja gënjeshtrën e tij. Ti je kalimtar në këtë fshat dhe nuk ke kohë t’ia tregosh njeriu. Tani që më njeh siç jam mendoj se do të më ndihmosh të mos humb tokat që më takojnë. Përpara se të jenë të tuat ato janë tokat e babait tënd, tha Aliu. Duhet t’ia kërkosh atij jo mua. Gjergj Komneni u errësua, por nuk e dha veten. Pas atyre që kishte dëgjuar, Aliu e kuptoi se sa më shumë e shtynte drejt të atit, aq më i egër bëhej i biri. Nuk ishte hera e parë që e bënte këtë lojë me njerëz nevojtarë si Gjergj Komneni. Nuk kam ndër mend t’i flas tim ati derisa të vdes, tha Gjergji. Dhe në qoftë se unë nuk pajtohem me të, të gjitha pasuritë ai do t’ia lërë Sarës. Im atë është njeriu më dinak që mund të njohësh dhe duke e ditur se toka është gjithçka që kam, më mban të lidhur me këtë kërcënim. Atëherë bëj një djalë dhe martoje me Sarën, që të trashëgosh tokat, u tall Aliu.
Gjergj Komneni u çua në këmbë dhe mjekra e tij e shkurtër filloi të dridhej aq sa Aliut iu kujtua tërbimi i të atit një natë më parë. Unë nuk jam Arianit Komneni që marton djalin me motrën e vet. Jetojmë nën të njëjtin qiell dhe do jemi mbi të njëjtën tokë edhe për pak kohë. por mëkati i tij nuk ka Zot dhe Zoti im nuk i fal mëkatet e tij. Duke u dridhur në këmbë, Gjergj Komneni pështyu përtokë, por Aliu ia bëri me dorë si për t’i thënë se ishte një shaka dhe u përpoq ta qetësonte. Në qoftë se nuk pranon t’i trashëgosh tokat nga dora e babait tënd atëherë unë besoj se ke vetëm një rrugë, foli Aliu prerë dhe seriozisht. Po të dëgjoj, tha Gjergji dhe ia nguli sytë.
Ndiq rrugën e Ibrahimit dhe bëhu mysliman, i tha duke menduar, se Gjergj Arianiti do të tërbohej më keq dhe do zhdukej duke sharë. Por Gjergji nuk lëvizi nga vendi dhe nuk i ndau sytë nga të tijat sikur donte të lexonte fundin e fjalisë që kishte dëgjuar. Nëse bëhem mysliman a do m’i japin turqit tokat e mia, e pyeti me qetësi. Pa dyshim. Turqve do t’u vinte mirë që një djalë i një dere të madhe të krishterë merr fenë e tyre, pa ia kërkuar kush. Unë do t’i bind se tokat e Komnenëve të takojnë ty dhe askujt tjetër. Do të më besojnë po t’u them se kur yt atë dhe vëllezërit e tu ikën nga fshati, ti i punove tokat e tyre për gjithë këto vjet dhe duke qenë se familja juaj ka drejtuar gjithmonë fshatin mund të të bëjnë bej.
Në qoftë se ti më jep fjalën se do më ndihmosh e pranoj. Në qoftë se nuk ka rrugë tjetër për t’u shkëputur nga im atë e pranoj dy herë. Në qoftë se Zoti im i ri nuk i fal mëkatet që fal Zoti i tim ati, e pranoj tri herë, tha Gjergj Komneni sikur po betohej dhe sytë që iu lagën, iu thanë prapë, në çast.

Aliu iu afrua, e puthi në dy faqet dhe doli jashtë. Thirri një nga trimat e tij, it ha diçka që Gjergji nuk e dëgjoi dhe hyri prapë brenda në shtëpi. Nisu tani, i tha. Imami do të të presë. Thuaj që të kam dërguar unë. Gjergj Komneni i dha dorën dhe u nis. Ftohtësia e asaj dore e përcëlloi Ali Tepelenën. Pasi i tregoi Ibrahimit bisedën me Gjergjin dhe Arianit Komnenin, Aliu u shtri të flinte herët dhe ëndrra e një nate më parë iu përsërit. Kur u zgjua, pa Gjergj Komnenin që bashkë me Ibrahimin ishin ulur në oborr duke ngrënë hurma. Gjergji dukej si një njeri tjetër. Ishte më i zbutur, por dora e tij ishte njëlloj e ftohtë. Si ta vunë emrin, e pyeti Aliu. Ismail, tha ai, Ismail Abdullahu. Po pse pranove të bëhesh Abdulla, o budalla, e ngacmoi Ibrahimi duke i treguar se si e kishte refuzuar të njëjtin mbiemër. Nuk ka nevojë ta ndërrosh mbiemrin, qeshi Aliu. Do quhesh Ismail Bej Komneni. Është më bukur.

Kur Arianit Komneni mësoi se i biri ishte bërë mysliman, mbylli derën e shtëpisë dhe thirri Sarën. Dy ditë ata nuk dolën nga shtëpia. Ditën e tretë, duke u mbështetur në një shkop me gunga, bashkë me Sarën, që mbante arkën e mbushur me libra, shkuan te shtëpia e Hanës. Pavarësisht nga marrëdhëniet mes babait dhe tij, Hana gjithmonë e kishte adhuruar gjyshin e saj. Hapi derën dhe Arianit Komneni iu duk si një profet që ishte nisur për të vdekur. Duhet të iki Hanë, tha ai. Zoti nuk ka dashur që Abrahami dhe Ismaili të rrinë në një fshat. Sara e di ku po shkoj dhe kupton se nuk mund të vijë me mua atje ku do shkoj. Sara do rrijë këtu me ty. Martoje me një njeri të mirë, por vetëm në qoftë se ajo e pranon. I puthi të dyja dhe u nis. Hana qau, ndërsa halla e saj, Sara, filloi të lexonte.
Atë ditë, një erë e kuqe shkretëtire e dogji fshatin. Njerëzit u mbyllën brenda dhe nuk e panë se nga iku Arianit Komneni. Pleqësia nuk u mblodh më dhe të gjitha vendimet që kishte marrë u harruan. Ibrahimi e liroi Mihalin e Zoicës dhe ky, pasi hëngri, fjeti tri ditë. Ali Tepelena ishte nisur për në Janinë duke marrë Thanasin me vete.

11

Kur u bë mysliman, Ibrahimi kishte katër djem. Thanasi që ishte më i madhi, ishte 15 vjet, ndërsa më i vogli ishte 15 muaj. E shoqja nuk pranoi të ndërronte fenë dhe as t’ia ndryshonte emrat të bijve apo t’i bënte ata synet. Kështu që djemtë vazhduan të thirreshin me emrat e pagëzimit Thanas, Petro, Jani dhe Niko. Kur imami erdhi në fshat për bajramin e parë dhe dëgjoi emrat e djemve, e pyeti: Sa myslimanë ka kjo familje e krishterë Ibrahim? Megjithëse ai i tha se i kishte bërë një premtim të shoqes dhe nuk mund ta thyente, imami nuk u bind. Në bajramin e dytë, imami ia përsëriti pyetjen dhe Ibrahimi i dha të njëjtën përgjigje. Por imami u nxeh dhe për ta vënë në sedër i tha se kjo ishte hera e fundit që vinte në një shtëpi, të cilën e komandonte një grua dhe jo një burrë. Pas ramazanit të tij të dytë, gruaja mbeti shtatzënë. Mrekulli, i tha ai, do lindësh një mysliman. Ajo i kujtoi premtimin, por ai i tha se premtimi ishte dhënë për të gjithë fëmijët që kishin lindur para se ai të bëhej mysliman, ndërsa për të palindurit, ai nuk ishte në fuqi. Pesë ditë e pesë net e shoqja as piu, as hëngri. Gratë q e vizitonin i thanë se ajo ishte dobësuar dhe kjo nuk i bënte mirë, madje mund t’i rrezikonte jetën.
Ditën e gjashtë ai dërgoi në qytet Vasilin që të thërriste priftin. Çfarë t’i them, it ha Vasili, ti e di që ai nuk të do. Thuaji se duhet të vijë patjetër për t’i shpëtuar jetën një gruaje të krishterë. Në qoftë se nuk vjen kjo do të vdesë, kështu thuaji.
Prifti erdhi të nesërmen dhe ai i tha: Imzot unë u bëra mysliman, por gruaja dhe katër djemtë e mi mbetën të krishterë. Tani ajo është rëndë prapë. Unë i thashë që fëmija që do të lindë do të jetë mysliman, si babai i vet. Por ajo nuk pranon dhe ka shtatë ditë që nuk fut gjë në gojë dhe unë nuk duroj dot që të vdesë bashkë me fëmijën tim në bark. Fol me të dhe i thuaj që unë i dua njëlloj fëmijët e mi qofshin të krishterë apo myslimanë. Por nuk mund të pranoj që të jemi i vetmi mysliman në një familje të krishterë. Fol me të dhe më ndihmo, u lut Ibrahimi.
Prifti u ngrit dhe u fut në shtëpi. Nuk kaloi shumë dhe doli. Rasa e tij e zezë nuk shquhej fare natën. Ai e kuptoi që prifti po afrohej, vetëm kur një duhmë e rëndë prej njeriu që ka ngrënë me tepricë, ia bllokoi hundët. Ajo do vazhdojë të mos hajë dhe të mos pijë në qoftë se ti nuk bën një zotim të ri, tha prifti. Jam gati, tha Ibrahimi. Do mbaj çdo premtim siç kam bërë deri më sot.
Prifti ngriti kokën dhe tha: Gruaja jote do vazhdojë të jetojë si e krishterë. Katër djemtë e tu po ashtu. Ata do të shkojnë në kishë, do ngjyejnë vezë pashke dhe do hanë mish derri. Askush nuk do t’i shtrëngojë ata të ndryshojnë fenë dhe nëse dikush tenton, ti do ta ndalosh. Ti duhet t’i duash njëlloj fëmijët që ke apo ata që do lindin. Pasuria jote do të ndahet në barazi mes djemve të krishterë dhe myslimanë. Gruaja jote do t’i respektojë pa u ankuar të gjitha detyrimet që Islami të ngarkon ty qofshin në ushqim, në udhëtim, në ramazan apo në shtrat. Por ajo nuk detyrohet të mbajë ferexhe apo të ndajë shtratin me gra të tjera. Fëmijët që do lindin pas këtij zotimi do të jenë myslimanë, si ai ati, nëse janë djem dhe të krishtera si e ëma nëse janë vajza.

Prifti uli kokën dhe shtoi: kaq kërkon që të mos vdesë. Atij i ishin mbushur sytë. Kurrë në jetën e vet nuk kishte përjetuar një solemnitet të tillë. Gjatë gjithë këtyre viteve, duke u marrë me kafshët dhe Islamin, nuk kishte kuptuar dot se e shoqja kishte fituar pjekurinë për t’ia disiplinuar jetën njëlloj si një institucion, si kadiu, si imami apo si Arianit Komneni në kohën kur ishte kryetar i pleqësisë. E shoqja kishte vendosur barazi mes dy feve nën një çati, gjë që profetët, bashkë me gjithë të urtët e të fortët e botës, nuk ia kishin arritur dot akoma. Ajo e dinte sa e vuante ai që asnjë nga djemtë nuk e kishte ndjekur në Islam. Edhe djemtë ndiheshin keq kur fshati i thërriste: Thanasi i Anës, apo Nikoja i Anës. E si mund t’i quanin ndryshe: Thanasi i Ibrahimit? Shpesh atij i dukej vetja si një deve që ushqehet me vezë pashke. Po mendonte për të gjitha këto, kur prifti e përmendi. Nuk më the a e pranon zotimin? E pse jo, tha ai qetësisht. Që sot nuk do jem myslimani i vetëm në familjen time.

Në majin e vitit 1771 lindi një djalë që ai e quajti Muhamed, me emrin e profetit të tij. Muhamedi lindi synet dhe gjithë fshati u shkul për të parë këtë çudi. Natyrisht që kështu do të ndodhte, thoshte Ibrahimi duke mbajtur djalin e zhveshur në krahë. Muhamedi është myslimani i parë i vërtetë në këtë fshat dhe nuk mund të pranonte të bëhej synet nga një baba që ka lindur i krishterë. Dy vjet pas Muhamedit lindi një djalë tjetër që Ibrahimi e quajti Ali, për nder të Ali Tepelenës, ndërsa katër pas tij, u lind Ademi, që megjithëse ishte djali i shtatë i Ibrahimit, mori emrin e njeriut të parë, Adamit, siç i kishte treguar imami.
Bashkë me fëmijët u shtuan dhe kafshët. Pas kafshëve edhe paratë. Ai e zgjeroi shtëpinë nga prapa dhe ndërtoi një dhomë të madhe gjumi për vete dhe gruan. Oborrin e zhveshur e mbolli me mollë, ndërsa pranë dritares së dhomës së re mbolli një arrë. Kur ne të plakemi arra do jetë fëmijë, kur ne të vdesim ajo do jetë bërë grua dhe do mbushet me kokrra, i tha Ibrahimi së shoqes. Rrugën përpara shtëpisë e shtroi me gurë kalldrëmi të bardhë duke i varrosur një herë e mirë gropat që kishin lënë kryqet e djegur. I nxori të gjitha kafshët nga shtëpia dhe ndërtoi një stallë të madhe me kallama dhe qerpiç jashtë fshatit. Sëmundjet ngjitëse në kafshë u përhapën shumë ato vite, por vetëm Ibrahimi dukej i kënaqur. Atij i vinin me dhjetëra kuaj, lopë, dhi e dele në javë për të kuruar dhe fshati dukej shumë më i madh, sa herë që tufat e kafshëve të shëruara parakalonin nëpër rrugët e tij, si ushtri. Asnjë ushtri tjetër, që kishte kaluar në fshat, nuk kishte qenë më paqësore.

12

Kur Ibrahimi mbushi 50 vjeç në fshat ra kolera.
Në qershor, disa ushtarë turq që vinin nga larg për të shkuar në Janinë, ndaluan disa orë për t’u çlodhur. Ata u lanë dhe pinë ujë, duke futur gojët e etura në çezmat prej guri që kishte ngritur Arianit Komneni, në mes të fshatit. Njëri prej tyre e kishte sjellë sëmundjen nga shkretëtira dhe pa e ditur ia kaloi çezmës së Arianitit. Një djali të vogël, që lagu buzët atje, iu fry barku si kacek dhe ethet e padurueshme ia shkatërruan sytë dhe veshët derisa vdiq. Tek e njëjta çezmë ishte freskuar edhe Vasili, i cili duke bërtitur nga dhimbjet i kërkoi Hanës që ta mbështillte me batanije dhe ta digjte të gjallë, për të mbytur mikrobin. Por Hana nuk pranoi dhe Vasili doli në oborr dhe u ngul mbi një sfurk. Pas tij dha shpirt mbesa e vogël e Mihalit dhe e Zoicës, e cila nuk vuajti gjatë, por vdiq në gjumë e mbuluar me të vjellat e veta. Pas saj u shuan me radhë kuanta e vëllait të Mihalit dhe vetë Zoica.
Ashtu si Mihali përpara njëmbëdhjetë vjetësh, kolera kapërceu gardhin që ndante dy oborret dhe hyri në shtëpinë e Ibrahimit. Ibrahimi luftoi për shumë ditë duke përdorur gjithë dijen që kishte mësuar nga sëmundjet e kafshëve të tij dhe për pak kohë e zbuti kolerën. Por një natë, pabesisht, kolera u zgjua më e uritur se në fillim dhe, para se të linte shtëpinë e Ibrahimit, mori me vete Ademin trevjeçar dhe Anën. Ibrahimi bashkë me djemtë formuan një vig me drurë, e veshën gruan me rroba të bardha dhe i bënë një shëtitje nëpër fshatin e sëmurë, përpara se ta varrosnin në varrezat e të krishterëve. Pastaj morën Ademin e vogël, që nuk kishte nevojë për vig, dhe e varrosën në një vend tjetër jashtë fshatit, aty ku, që nga koh e Arianitit, ishte caktuar varreza e myslimanëve. Ademi shkoi i pari në atë varrezë siç kishte ardhur i pari në jetë Adami, që i kishte dhënë emrin.
Pas tij vdiq Ismail Komneni që kur e kuptoi se nuk kishte shpëtim shkoi tek e bija Hana dhe pa i dhënë dorën nga frika e kolerës, tha se ia linte asaj gjithë tokat trashëgim. Hana e ndoqi nga pas të atin dhe pa sesi ai shkoi në pyll dhe aty ku ishte bashkuar me gruan e tij, duke u dridhur nga të ftohtët, hapi një gropë të cekët dhe u fut brenda. Hana nuk duroi dot dhe nxitoi ta mbulonte.

Për tre muaj fshati i ngjau një spitali lufte. Dyert e shtëpive rrinin hapur, rrugët mbetën të papastruara, të sëmurët dergjeshin nëpër oborre, varrezat ishin mbushur me gropa bosh që njerëzit i bënin gati për vete dhe të afërmit, çezmat e rrugëve u mbyllën, ndërsa uji i pakët nuk përdorej pa u zier në zjarr. Qentë, macet dhe minjtë e ngordhur shtriheshin të lirë në diell për të ushqyer mizat e pangopura.
Turqit e mbyllën fshatin në karantinë, si në një çark dhe askush nuk hyri dhe nuk doli edhe tre muaj pas kolerës. Kur filluan të mbarojnë ushqimet, të afërm dhe krushq të fshatrave fqinjë i linin ato në një vend të caktuar gjysmë ore larg në këmbë ku, pasi ata iknin, shkonte i merrte Petro, djali i Ibrahimit dhe Aleksi, djali i Mihalit. Ushqimet ndaheshin me racion nga Mihali, që duke qenë më i moshuari në fshat, mori rolin e kryetarit të pleqësisë pas vdekjes së Ismail Komnenit, ndërsa ilaçet jepeshin vetëm me urdhër të Ibrahimit që ishte bërë doktori i fshatit. Karantinën e çau vetëm Thanasi, i cili nuk ishte parë në fshat që kur kishte ikur me Ali Tepelenën. Ai bëri kryqin mbi varrin e së ëmës, por nuk shkoi te varrezat myslimane dhe tha që më mirë që nuk e kishte njohur Ademin, se do qante. Thanasi organizoi një grup djemsh me Petron, Aleksin dhe disa të tjerë dhe iu vu punës për të pastruar fshatin. Larguan kufomat e qenve dhe maceve nga rrugët, vunë regjim për përdorimin e çezmave dhe hapën disa gropa të mëdha në të cilat groposën me dhjetëra kokë bagëti të ngordhura. Thanasi e rregulloi vetë kambanën e kishës që dukej sikur ishte ndryshkur nga kolera dhe filloi ta tundte pas çdo vdekjeje. Ibrahimi i rrinte te koka të sëmurëve duke u bërë lavazh me çaj mali dhe raki.
Pas dy muajsh, kolera ishte dobësuar, por nuk ishte zhdukur. Nuk kishte asnjë familje pa një apo dy të vdekur dhe ata që mbetën gjallë ishin aq sa burrat dhe gratë që themeluan fshatin dyqind vjet më parë, me në krye stërgjyshin e Arianit Komnenit. Ibrahimi i tha Thanasit se nëse vazhdonte kështu, fshati do të shuhej ngadalë për disa muaj. Nuk e besoj, i tha i biri, ky është një mallkim i shkurtër, por po të ishte Arianiti gjallë do të na e thoshte si mbaron kjo histori.
Të nesërmen që pa gdhirë, Thanasi shkoi të takonte Sarën dhe i tha të kërkonte nëpër librat e të atit se çfarë shkruhej për kolerën. I kam parë, tha Sara dhe i tregoi me dhjetëra raste kolerash që kishin shfarosur myslimanë dhe të krishterë në të gjitha qytetet dhe fshatrat e Mesdheut. Kolera është si era, tha Sara. Të kap në gjumë, e shton vrullin për të mbyllur nga frika në shtëpi, spastron çdo gjë që gjen në rrugë, pastaj futet tinëz nëpër oxhaqe, shuan zjarrin dhe ikën. Duhet të presim edhe pak, sa të ndizen oxhaqet, tha ajo. Edhe sa njerëz do vdesin, e pyeti Thanasi i zhgënjyer nga mënyra poetike me të cilën vajza përshkroi tekat e sëmundjes. Nuk e di, tha Sara, babai e mori me vete librin e vdekjeve.

Pas disa ditësh, qielli u nxi dhe një dëborë e zezë e mbuloi një pëllëmbë fshatin. Por ishte fundi i shtatorit dhe dëbora e parakohshme nuk mbajti gjatë. Kur rrugët u hapën, Ibrahimi i kontrolloi një për një të gjitha shtëpitë që i kishin ndezur oxhaqet për t’u ngrohur, por askund nuk pa shenjë kolere. Të sëmurëve u ishin skuqur faqet e zbehta dhe barqet me lëngje u ishin shfryrë. U kthye në shtëpi i gëzuar dhe pranë arrës së vogël pa Thanasin dhe Sarën që bisedonin në këmbë. Më duket se shpëtuam, tha dhe u fut brenda.
Sara ishte rritur dhe gërsheti i zi i dukej më i vogël. Thanasi po i tregonte sesi kishte jetuar mbi kalë, për dhjetë vjet duke ndjekur Ali Tepelenën, i cili e kishte zgjeruar pushtetin e tij në të gjitha fshatrat rreth Janinës. Po ti ç’ke bërë gjithë këto vite, e pyeti ai. Kam lexuar, tha vajza, por kur erdhi kolera librat më mbaruan. Po çfarë pret atëherë? Pse nuk martohesh, i tha Thanasi duke i prekur gërshetin. Mund të martohesha me ty, por ti ke qejf burrat më shumë se gratë, u përgjigj Sara duke qeshur. Martohu me babanë tim. Ai është njeri i mirë dhe është akoma i ri, tha Thanasi pa u skuqur.
Kjo nuk mjafton. Ai është mysliman, tha Sara dhe u largua duke tërhequr gërshetin, në një syth të të cilit kishte ngecur një gjethe e vockël arre.
Thanasi e kishte dashur shumë të ëmën, por kur pa se familja e tij ishte shtuar me tre djem, nga të cilët dy ishin shumë të vegjël, mendoi se i ti do ta kishte të pamundur t’i rriste ata, pa ndihmën e një gruaje. Thanasi vendosi të mos largohej nga fshati pa i gjetur një grua Ibrahimit. Shkoi të bisedonte me të dhe i foli për Sarën. Me vajzën e Arianit Komnenit, pyeti Ibrahimi i çuditur. Arianit Komneni ishte një burrë kokëfortë dhe i padurueshëm që nuk pyeste për njeri. sa ishte gjallë, bëri çfarë deshi dhe i trajtoi më mirë kalldrëmet se njerëzit. Kishte dëshirë të ndërtonte dhe ngriti çezma, hapi rrugë, thelloi kanale dhe ndërtoi kishën. Po të ishte grua, do kishte qenë një amvisë e shkëlqyer. Nuk e di si mund të jetë një Komnene femër. Ta mendoj, tha Ibrahimi.
Thanasi e ndjeu se babai mund të pranonte dhe vendosi të takonte prapë Sarën. Për një muaj rresht vajza kundërshtoi. Thanasi u përpoq ta bindte përmes Hanës, të cilën e kishte pasur gruan e xhaxhait, por ajo i tha se Arianiti i kishte lënë porosi që vajza do martohej vetëm po t’i mbushej mendja. Thanasi nuk hoqi dorë dhe shkonte përditë në shtëpinë e tyre.
Një ditë, Sara i tha se mund të pranonte të martohej me Ibrahimin, por vetëm me një kusht. Fol, i tha Thanasi duke e parë me dyshim. Pasi vdiq vëllai im Ismaili, që ishte babai i Hanës, nuk kanë mbetur më Komnenë meshkuj në fshat. Unë jam Komnenia e fundit, por, po të martohem, duhet të mbaj mbiemrin e burrit dhe Komnenët do zhduken. Do pranoj të martohem me babanë tënd vetëm në qoftë se ai pranon që fëmijët e mi të mbajnë mbiemrin tim. Nuk dua të jem Komnenia e fundit, tha Sara. Ky ishte një kusht që Thanasi nuk e kishte pritur. Nuk e di, tha ai i ngrysur, do flas me babanë. Vrapoi në shtëpi dhe ia tha babait. Mendova se do të ishte ndryshe, por nuk i paska lënë gjë të atit, tha Ibrahimi. Megjithatë e pranoi. Unë kam gjashtë djem dhe mbiemri im nuk ka rrezik të shuhet.
Ibrahimi dhe Sara u martuan në fillim të nëntorit. Thanasi e tundi trembëdhjetë herë kambanën e kishës atë ditë. Nikoja dhe Muhamedi e mbajtën fustanin e bardhë të Sarës nga kisha deri në shtëpi. Kur pa çiftin e zbukuruar, Hana u përlot. Sara dhe Abrahami tani janë bashkë, tha me vete. Nusja dhe dhëndri fjetën në dhomën e madhe, mbi të cilën arra e re nuk bënte akoma hije.
Për krishtlindje, Sara i tha Ibrahimit se priste një fëmijë, që ajo e lindi në korrik të vitit 1781. ishte vajzë dhe Ibrahimi kërkoi që ajo të quhej Ana, si nëna e djemve të tij. Sara pranoi. Sipas premtimit, Ana Komnena mori mbiemrin e nënës.

13

Djemtë e Ibrahimit nuk u mësuan dot shpejt me Sarën, e cila, kur erdhi, e ndryshoi gjithë shtëpinë. Ajo e leu dhomën e oxhakut me ngjyrë rozë dhe i kërkoi Ibrahimit që nga ana tjetër e shtëpisë, aty ku, deri përpara disa vitesh kishin qëndruar bagëtitë, të ndërtonin një dhomë të madhe për djemtë, në të cilën u vunë pesë krevate prej druri me jastëkë të mëdhenj dhe çarçafë të rinj që ajo i qëndisi me ngjyra të ndryshme kur ishte shtatzënë. Dhomën e saj, Sara e veshi me perde të thurura me grep dhe e shtroi me qilima të punuar me dorë, ndërsa nëpër mure vendosi rafte të vogla që i mbushi me libra. Nga shtëpia e Arianit Komnenit solli një krevat të madh prej hekuri me këmbë të vardha, në të cilin kishte fjetur Arianiti me Hënën. Po ashtu, ajo solli sëndukë, qëndisma të vjetra, kortinka të bardha leshi, një orë të vjetër muri, jorganë, velenxa, filxhanë, ibrikë prej bakri dhe shumë enë, të cilat Arianiti i kishte blerë gjatë udhëtimeve të tij.
Në fillim, djemtë u argëtuan me gjërat e rralla që vinin nga shtëpia e Arianit Komnenit, por, kur ajo e hodhi krevatin e nënës së tyre në oborr, ata u ftohën dhe iu duk se Sara nuk pranoi të flinte në krevatin ku ata kishin lindur.
Sara ndryshoi dhe regjimin e djemve. Ajo i detyronte të lanin këmbët përpara se të flinin dhe nuk i linte të hynin në shtëpi pa pastruar këpucët nga balta e fshatit, apo e arave ku vraponin. Djemtë, të mësuar të bridhnin gjithë ditën nëpër fshat, tani nuk mund të rrinin jashtë kur errej dhe kjo ishte më e rëndë, sidomos për Petron që ishte gati njëzet vjeç kur Ibrahimi u martua. Petro iu afrua një ditë Ibrahimit dhe i tha se nuk i pëlqente që Sara e detyronte të vinte në shtëpi kur donte ajo dhe po ashtu nuk i pëlqente shtëpia e zbukuruar me perde dhe porcelane për shkak të të cilave nuk vrapoje dot si më parë. Një ditë, Sara kishte dënuar të mbyllej gjithë ditën në dhomë Muhamedi, që, duke lozur, kishte thyer një nga filxhanët e Stambollit. Por Ibrahimi nuk mërzitej dhe mendonte se disiplina e Sarës do t’u bënte mirë djemve të tij. Kur Petro u ankua, ai e pa duke qeshur dhe i tha se kur të rritej do ta kuptonte se çdo grua jeton për të rregulluar shtëpinë dhe sidomos krevatin që është themeli i familjes së saj. Kur të martohesh do ta kuptosh, tha Ibrahimi. Këto janë huqe qyteti, ia ktheu Petro i mërzitur që i ati nuk e mbështeti. Ne jetojmë në fshat dhe jo në Janinë.

Sara ndryshoi dhe mënyrën e gatimit. Në familjen e Ibrahimit ushqimi shërbehej në një magje të rrumbullakët e të nxirë vende-vende nga enët e djegura, e cila shtrohej përtokë dhe djemtë bashkë me babanë hanin aty me radhë. Ajo i tha Ibrahimit të gjente një tavolinë druri për dhjetë veta. Por dhoma ishte e vogël dhe kur e kuptoi se nuk do ta nxinte një tavolinë aq të madhe Sara porositi një më të vogël për gjashtë veta. Ibrahimi nuk kishte parë ndonjëherë tavolinë dhe Sara e çoi në shtëpinë e Arianitit ku i tregoi një të tillë të zezë, me këmbë të gdhendura, mbi të cilin rrinte një vazo jeshile me lule të thara. Kështu e dua, i tha Sara, duke marë lulet e thara që i hodhi jashtë, pasi e lau vazon dhe e mbushi me ujë të pastër për ta kthyer prapë aty ku e gjeti. Ibrahimi u ul në një karrige dhe ndenji një copë herë me duart nën tavolinë, duke mos ditur ku duhet t’i vinte. Por Sara hapi një sënduk dhe mori një pjatë me lules si dhe një lugë të bardhë alumini që ia vuri përpara dhe duke qeshur i tha: Ha tani. Ibrahimi mori lugën e afroi te pjata, por dorën tjetër e mbante gjithnjë poshtë tavolinës. Se si më duket, i tha i hutuar. Sikur jam në kishë. Aty nuk hahet, buzëqeshi Sara. Era e temjanit ta pret oreksin.
Të nesërmen, Ibrahimi mori një sëpatë dhe bashkë me Petron dhe Janin shkuan në pyll për të bërë dru për tavolinën e re. Zgjodhi një panjë të kuqe, jo shumë të madhe dhe e preu në mes. Panja ishte e bardhë nga brenda dhe përshkohej nga fillimi në fund nga vija të kuqe që dukeshin si enë gjaku. Në qendër të trupit kishte një sy të rrumbullakët, por sy më të vegjël kishte gjithandej. Sikur ndava një njeri në mes, mendoi Ibrahimi kur e preu pemën vertikalisht, ndërsa djemtë e ngarkuan dhe e sollën në shtëpi. Në fillim, ai bëri katër këmbët e tavolinës që, pasi i sharroi në mënyrë të barabartë, djemtë i fërkuan me gur duke i rrumbullakosur. Fërkojini derisa të lëmohen si këmbë njeriu, i thoshte i ati. Ndërsa ashklat e panjës fluturonin si re pluhuri mbi kokat e tyre. Por disa prej ashklave ishin të gjata dhe të ashpra dhe ia gjakosën djemve duart e pastërvitura. Petro, që e bënte këtë punë pa qejf, i tha një ditë të vëllait se tavolina ishte shumë e vogël dhe nuk do ta nxinte të gjithë familjen. Ndoshta, dikush nga ne nuk do jetë kur ajo të mbarojë, tha Jani.
Ibrahimi, në krahun tjetër të oborrit, punonte për të bërë syprinën. Ai e preu panjën në gjashtë pjesë të njëjta, nga një pëllëmbë të gjerë secilën, dhe i vuri në tokë ngjitur e ngjitur, për t’i parë. Thirri dhe Sarën, e cila kur i pa ashtu tha se tavolina nuk mund të përbëhej nga gjashtë copa, të cilat do fillonin të lëviznin pas pak kohësh dhe nuk ishin të rehatshme gjatë ngrënies. Ti më the se duhej një tryezë për gjashtë veta dhe unë e ndava në gjashtë pjesë, tha ai i nxehur dhe hodhi sharrën përtokë. Po, iu përgjigj Sara, por ti ke bërë gjashtë stola dhe jo një tryezë për gjashtë njerëz.
Ibrahimi shkoi për herë të dytë në pyll dhe ia filloi nga e para. Por Sara e ktheu prapë kur pa se njëra nga këmbët kishte dalë më e shkurtër se tre të tjerat.
Ibrahimi shkoi për herë të tretë në pyll dhe zgjodhi një panjë më të madhe dhe më të vjetër se dy të parat. Panja ishte shumë e rëndë dhe meqë nuk mund ta transportonin dot Ibrahimi vendosi të punonte në pyll. Për tre javë, bashkë me djemtë shkonin në pyll në mëngjes dhe ktheheshin në mbrëmje. Një ditë ra shi dhe Ibrahimi mori çarçaf nga shtëpia dhe i mbuloi drunjtë e prerë me sy të kuq. Kur filluan të ngulnin gozhdët e para, për të bashkuar këmbët me syprinën, pylli ushtoi dhe zogjtë u trembën. Kur nguli gozhdën e fundit, Ibrahimi e pa drejt në sy tavolinën e kuqe dhe tha: Do Zoti të jesh gjithmonë e ngopur.
Tre burrat e ngritën tavolinën dhe kur kaluan nëpër fshat, gratë dhe fëmijët dolën duke i hedhur sheqer dhe oriz, siç ia hidhnin nuseve për bereqet. Sheqeri dhe orizi u ra të treve mbi kokë dhe mbi supe dhe e mbushi tavolinën plot. Paskeni sjellë sytliaç, tha Sara dhe hapi derën e shtëpisë që të fusnin tavolinën brenda, por, pasi e provuan, kuptuan se tavolina ishte e madhe dhe dera nuk e nxinte. E rrotulluan nga të gjitha anët, por nuk hynte. Atëherë Ibrahimi mori një çekiç dhe e prishi qerpiçin anës derës. Kashta e tharë në baltë ra bashkë me derën. Me këtë rast do bëjmë një derë të re, tha Ibrahimi dhe vazhdoi punën. Pasi e futën tryezën në dhomë dhe e vendosën aty ku e caktoi Sara, kjo i vuri një qëndismë përsipër dhe i tha Ibrahimit që ishte mbuluar me djersë: Tani duhet të bëni edhe gjashtë karrige.
Ndërsa Ibrahimi dhe djemtë punonin në pyll për tavolinën dhe pastaj për derën e re dhe karriget, Sara merrej me oborrin. Në fillim i përzuri pulat nga shtëpia dhe e pastroi oborrin nga ndotjet dhe puplat e tyre. Pastaj shkuli gjithë barërat, hithrat, lulet e deles, mëllagat e egra, spërëngat dhe jonxhën që kishin mbirë në liri të plotë. Më pas, hoqi katër rreshta me plloça që i kishte shtruar Ibrahimi vite më parë dhe dheun e lagësht që doli poshtë tyre e mbolli me majdanoz, me dafina, me borzilok, me xhenxhefil dhe me sherbelë. Ndërsa në një pjesë tjetër të veçuar, ajo mbolli domate, kastravecë, patate, patëllxhanë dhe qepë të gjata. Kur Ibrahimi erdhi në mbrëmje nga pylli dhe e gjeti akoma në oborr me duart me baltë e pyeti se çfarë po bënte. Po shtroj tavolinën, i tha Sara dhe vazhdoi punën.

14

Të nesërmen ishte duke mbjellë kur dëgjoi një zë të fortë që thërriste: Ana, Ana. U ngrit dhe pa në rrugë një burrë të shkurtër të shëndoshë, me mjekër të kuqe dhe të veshur si malësor. Në kokë kishte një qeleshe të gjatë me majë, dhe nën jelekun e qëndisur pa mëngë, dalloheshin dy pisqolla të bardha. Fustanella e gjatë nuk ia fshihte dot këmbët e trasha gjithë nyje. Ana po fle, i tha Sara duke mbajtur një rrënjë patëllxhani në dorë. Mos është gjë sëmurë, e pyeti burri. Jo, i tha Sara, nuk është zgjuar akoma. Ishte mesditë dhe burrit i lëvizi fustanella, sikur po kërcente nga habia. Po ti kush je, i tha. Jam gruaja e Ibrahimit, u përgjigj Sara. Mos kam ngatërruar gjë shtëpi, pyeti burri dhe ktheu kokën nga rruga si një njeri që ka humbur adresën. Po zotrote kush je, pyeti Sara. Jam Llambro Xhavella, daja i Anës, tha burri duke u drejtuar. Nuk je ngatërruar, i tha Sara dhe e ftoi të hynte në shtëpinë pa derë. Burri u ul dhe Sara i tha: Ngushëllime, të rroni vetë. Ana ka dy vjet që ka vdekur.
Llambro Xhavella mori frymë thellë dhe mustaqet e kuqe i lëvizën, por nuk foli. Hoqi qeleshen dhe dy pisqollat dhe i la mbi tavolinën e re. Sa i ngjan Halil Patronës, mendoi Sara kur pa kokën e tij të rruar, pas së cilës zgjatej një gërshet i kuq që kishte filluar të thinjej. I dha një gotë ujë dhe i tregoi për kolerën, për humbjet e fshatit, për urinë dhe etjen e atyre ditëve, për vdekjen e Vasilit, të fëmijëve, të bagëtive dhe për Anën dhe djalin e saj të vogël, Ademin që vdiqën njëri pas tjetrit. Pastaj i tregoi sesi pas vdekjes së Anës ajo ishte martuar me Ibrahimin, por Llambro Xhavella, që rrinte mbështetur pas murit, e ndërpreu dhe i tha se nuk e kishte martuar mbesën me ndonjë Ibrahim. Kur Sara i tregoi se si Ibrahimi ishte bërë mysliman qysh se Ana ishte gjallë, Llambro tha se jo vetëm mbesa, por dhe i shoqi paskan vdekur. Ku janë djemtë, t’i ngushëlloj për humbjen e prindërve, tha dhe kërkoi me sy nëpër shtëpi. Janë me të atin në pyll, po bëjnë derën e shtëpisë, tha Sara. Një copë herë mbetën të dy në heshtje pa ditur ç’të thoshin. Sara kishte dëgjuar pak për Llambro Xhavellën. Ibrahimi nuk fliste për të, por Petro i kujtonte me mall ditët kur e ëma e çonte në Sul, te daja i vet. Që atje lart dukej deti, thoshte Petro, që i mburrej vëllezërve më të vegjël, të cilët nuk e kishin parë kurrë detin.
Njëherë, Llambro kishte marrë Petron dhe Foton, djalin e tij të madh, dhe i kishte çuar në det. Vetë rrinte në breg dhe lante me sfungjer kalin e tij, ndërsa djemve u tha t’i hiqnin rrobat dhe të futeshin në ujë. Nuk dimë not, i kishte thënë i biri, do mbytemi. Futuni, i kishte urdhëruar Llambro Xhavella, suljoti mbytet vetëm me thikë. Duke ecur në majë të gishtave për të shmangur gurët e bregut, dy djemtë ishin hedhur në ujë. Pas disa metrave, aty ku jeshilja bëhej blu, kishin zgjatur këmbët, por në atë thellësi nuk kishte më tokë për t’u mbështetur. Djemtë filluan të bërtisnin dhe të mbaheshin te njëri-tjetri, por kjo i tmerroi edhe më shumë sepse sa herë që njëri rëndonte, tjetri zhytej. Llambro i shihte nga bregu dhe duke qeshur mjekra e kuqe i lëvizte si sfungjer. Pasi i la dhe pak ashtu, të kapur si leshterikë pas flokëve të njëri-tjetrit, Llambro Xhavella i ra kalit fort në ije dhe ky u nis në drejtim të djemve. Kali notonte sikur vraponte dhe u afrua shumë shpejt te djemtë. Ata e kapën fort nga bishti, e pastaj i hipën sikur po e kalëronin. Kur dolën në breg, kali i Llambro Xhavellës u ul dhe dy djemtë zbritën si nga një shkallë anijeje. Kur u qetësuan, Petro e pyeti Llambro Xhavellën: Po ti dajë, a di not? Llambro ktheu kurrizin dhe, duke e fshirë kalin me sfungjer, tha: Unë nuk jam kalë, o biri i Anës.
Po ty si të quajnë, e pyeti pas pak Llambro Xhavella, Sarën. Më quajnë Sara, tha ajo. E kujt je ti Sara? Jam e Arianit Komnenit, tha ajo dhe vuri dorën te gërsheti i zi, siç kishte bërë edhe në vitin 1769 kur kishte takuar Ali Tepelenën, i cili i kishte bërë të njëjtën pyetje.
Llambro Xhavellës i shkëlqyen sytë. E kam njohur Arianitin, tha ai dhe u zgjat për të folur. Kur Martuam Anën, mua më dërgoi babai në këtë fshat për të biseduar me familjen e Ibrahimit. Pasi ramë dakord për datën dhe ceremoninë, unë doja të njoftohej pleqësia për të marrë masa, sepse ne do vinim me shumë krushq nga Suli. Suljotët shkojnë nëpër dasma të armatosur dhe unë kërkova të bisedoj me kryetarin e fshatit për ta lajmëruar dhe për t’i thënë që të mos shqetësohej kur të shikonte një ushtri me krushq të mbathur si për luftë. Pyeta dhe më çuan tek yt atë.
Në vitin 1752 unë isha një djalë 28 vjeç, ndërsa ai një burrë i madh me flokë të bardhë, të cilët atë ditë i kishte mbledhur pas koke dhe mua m’u duk si një prift që drejton një kryengritje. Edhe kur e kam takuar herën e dytë, Arianit Komneni më është dukur sikur bëhej gati për kryengritje, sepse sytë e tij të mëdhenj, shihnin sipër kokës sime dhe fjalët e tij dukeshin si urdhra. Atë ditë, Arianiti ishte në mes të fshatit dhe po i jepte dorën e fundit ndërtimit të kishës. Duart i kishte me pluhur dhe nuk më takoi. I thashë se vija nga Suli për të martuar mbesën time gjashtëmbëdhjetëvjeçare. E di, më tha, keni zgjedhur një fshat të ngrohtë për t’u martuar. Kur i thashë se për dasmë do vinin shumë krushq nga Suli dhe ata do ishin të armatosur, më pa nga koka te këmbët dhe duke qeshur më tha: Në qoftë se i lini armët këtu kur të ikni, ejani sa të doni. Unë doja ta kundërshtoja, por Arianiti më tha se kishte bërë shaka dhe se fshati kishte armë, por, duke qenë i vogël, nuk kishte shumë burra. Uroj që mbesa jote të jetë e shëndetshme dhe t’i shtojë djemtë e këtij fshati, më tha duke më parë me bisht të syrit si çdo njeri që flet për punë grash. Unë e pyeta se kur mbaronte kisha dhe kur më tha se donte dhe nja dy muaj i thashë, si me të lutur, se a mund të shpejtohej pak puna në mënyrë që mbesa ime të martohej në kishë. Nëse ti i sjell krushqit nesër që të punojnë me mua, kisha mbaron për dhjetë ditë, tha Arianiti. Ishte fundi i qershorit dhe ne kishim rënë dakord që dasma të mbahej të dielën e parë të shtatorit. Po nëse e shtyjmë dasmën një muaj, a mund ta mbarosh kishën, e pyeta unë. Besoj se po, tha Arianiti duke parë qiellin e pastër. Të dielën e parë të tetorit kambanorja është gati.
Unë bisedova me familjen e dhëndrit dhe dasma e Anës u shty në tetor. Kur u ndamë Arianiti më pyeti se nga cila familje e Sulit isha. Kur i thashë se isha nga Xhevallat, ai më mori në qafë dhe më puthi. Rron gjyshi, më pyeti. Jo, i thashë, na la, ka pesë vjet. I çuditur, unë e pyeta se a e kishte njohur gjyshin, por Arianit Komneni më tha që babai i tij e kishte pasur mik dhe më tregoi një histori nga e cila unë dija shumë pak.
Babai i Arianitit, gjyshi yt, vuante sa herë që dëgjonte se turqit pushtonin fshatra dhe shqiptarët ktheheshin në myslimanë. Ai besonte se nëse të gjithë të krishterët grekë, shqiptarë, sllavë, bullgarë dhe të tjerë bashkoheshin, turqit do të thyheshin dhe do zmbrapseshin duke e lënë Ballkanin të krishterë. Kur filloi lufta e Kretës, gjyshi yt mendoi se ky ishte rasti për t’i mundur turqit. Rrethimi i Kretës zgjati 25 vjet dhe një herë fitonin turqit e një herë grekët. Nga vitet e fundit, lajmet që vinin nga Kreta thoshin se grekëve po u mbaronin burrat dhe fuqitë e tyre po shteronin. Babai i Rianitit vendosi t’i shkojë në ndihmë të krishterëve atje dhe mblodhi disa djem nga fshati me në krye djalin e tij. Meqë fshati juaj nuk ishte shumë i madh dhe nuk kishte shumë burra, siç thoshte Arianit Komneni, yt gjysh vendosi të thërriste djem edhe nga fshatra të tjerë. Ai shkoi vetë gjithandej, por shumë pak iu përgjigjën sepse fshatrat e fushës kishin shumë frikë nga turqit në atë kohë. Një ditë, ai erdhi në Sul dhe takoi gjyshin tim që sa ishte bërë kryetar i pleqësisë. Gjyshi im i tha gjyshit tënd se fitorja e Kretës duhej të ishte një fitore e krishterimit dhe se Suli, i cili për qindra vjet i kishte luftuar turqit, nuk mund të mos merrte pjesë në këtë betejë. Gjyshi ishte rreth tridhjetë vjeç në atë kohë, por, meqë ishte i martuar dhe ishte zgjedhur kryetar i fshatit, vëllezërit e tij nuk e lanë. Gjyshi kishte dy vëllezër më të vegjël beqarë, të cilët ishin binjakë. Ata i kërkuan që ai të rrinte në fshat, ndërsa ata do shkonin në luftë në emër të Sulit. Bashkë me ta kërkoi të shkonte edhe gjyshi i Ibrahimit, i cili ishte vëlla me njërin nga binjakët dhe nuk donte ta linte atë vetëm. Babai i Arianitit u nis nga Suli një ditë të akullt nëntori të vitit 1667, bashkë me tre djemtë, që gjithë fshati doli t’i përcjellë. Gratë qanin, por acari ua ngriu lotët. Dimri i atij viti bëri shumë i ashpër dhe rrugët u bllokuan gjithandej. Deri në mars, djemtë nuk u nisën dot në Kretë. Ata katër muaj gjyshi yt i mbajti tre djemtë në shtëpinë e tij. Dy binjakët ishin të urtë dhe të heshtur, por gjyshi i Ibrahimit ishte një djalë i hedhur dhe i gojës. Shumë shpejt ai e njohu fshatin dhe ra në dashuri me një vajzë, e cila, duke qenë komshie me familjen e Arianitit, hynte dhe dilte në shtëpinë ku ai rrinte. Djali dhe vajza u dashuruan dhe gjyshi i Ibrahimit i premtoi vajzës se do martoheshin sapo ai të kthehej nga Kreta. Edhe familja e vajzës u bind dhe për disa javë e mbajtën djalin në shtëpinë e tyre, si dhëndër. U nisën në fillim të prillit, por asnjëri nuk u kthye. Vajza kishte mbetur me barrë dhe pas disa muajsh lindi babanë e Ibrahimit. Familja e tyre në Sul e mori vesh disa muaj më vonë që djali ishte vrarë dhe kishte lënë një djalë në fshatin tuaj. Kur mori vesh lajmin, nëna e gjyshit të Ibrahimit erdhi duke ulëritur në shtëpinë tonë dhe e akuzoi gjyshin tim si fajtor për humbjen e të birit. Dy familjet tona u ftohën për disa kohë. gjyshi ishte kryetar i pleqësisë dhe fshati mori anën e tij. Atëherë stërgjyshi i Ibrahimit mori gruan dhe një vajzë më të vogël dhe erdhi në fshatin tuaj ku ai kishte nipin e sapolindur. Mori gruan e pamartuar të të birit të vrarë, bashkë me nipin që ishte babai i Ibrahimit. Në këtë fshat ai ndërtoi një shtëpi në të cilën shumë vonë atij i lindi një djalë tjetër që edhe ai u vra, siç më kanë thënë. Shtëpia e tyre është kjo dhe këtu ka lindur edhe Ibrahimi, ta Llambro Xhavella dhe pasi i hodhi një sy mureve rozë, vazhdoi:
Babai jetim i Ibrahimit u martua shumë vonë, këtu në fshat, por para se të vdiste e ëma i tha se ajo donte që në qoftë se atij do t’i lindnin djem, ata t’i martonte me vajza nga Suli, sepse kështu raca do të vazhdonte. Babai i Ibrahimit ia mbajti amanetin të ëmës dhe një ditë erdhi në Sul dhe kërkoi nuse te babai im. Im atë donte që prishja mes dy familjeve të mbyllej dhe prandaj duke i dhënë dorën e mbesës së vet, Anës, që është vajza e vogël e vëllait tim. Në dasmën e Anës, ne erdhëm me njëqind krushq të veshur bukur, me fustanella dhe jelekë të zinj. Kisha kishte përfunduar. Në krye të dasmës qëndronte babai i Ibrahimit, babai im dhe babai yt. Pasi morën bekimin në kishën e re, që mbante era dru të njomë, Arianit Komneni e nxori Anën dhe Ibrahimin jashtë, ndërsa ne të tjerëve na tha të mos lëviznim. Ne u hutuam sepse nuk po e kuptonim, por kur pamë Arianitin që ndezi një qiri dhe u ngjit mbi altar nuk folëm. Ju kërkoj të gjithëve të ndizni një qiri dhe të luteni për shpirtrat e djemve që luftuan dhe vdiqën në Kretë, tha ai me një zë të fortë që akoma më bën të dridhem. Ai nuk ishte prift dhe ne nuk ishim kryengritës, por me një fjalë të tij, jam i sigurt se të gjithë do e linim dasmën dhe do niseshim për në Kretë. Por Arianiti nuk dha asnjë urdhër. Ai e ngriti qiriun e tij lart dhe ne të gjithë thamë një lutje pas tij dhe i mbajtëm qirinjtë për një kohë të gjatë mbi kokat tona. Kisha e re rënkoi si njeri. amin, tha Arianit Komneni. Amin, thamë të gjithë pas tij. Tani vazhdojmë dasmën, tha ai dhe filloi të qeshte me babanë tim. Atë natë, gjithë fshati mori pjesë në dasmën e Ibrahimit dhe të Anës. Suljotët qëllonin me pistoleta dhe kërcenin me opingat e tyre të bukura, duke i ngritur xhufkat mbi qeleshet e shokëve. Kur e pyeta Arianit Komnenin për përshpirtjen e shkurtër në kishë, ai më tha se që në fillim kishte menduar ta përuronte Kishën e re, me një meshë për të rënët e Kretës. Ata janë dëshmorët e parë të fshatit dhe kjo dasmë nuk do ishte ngjizur pa trimërinë e tyre. Por ti m’i ngatërrove gjërat, tha Arianiti duke pirë raki. Vure dasmën para meshës dhe mirë bëre, se unë kisha vënë dhjetorin para gushtit. Tani jam më i qetë, më tha, gushti mbaroi dhe unë po pres dhjetorin. M’u duk sikur më tha se po bëhej gati të shkonte në Kretë, si një prift që bekon heronjtë pas vdekjes, përfundoi Llambro Xhavella, duke parë nga Sara.

Babai shkoi në Kretë dy vjet më vonë dhe atje linda unë, tha Sara dhe i tregoi për Shebën dhe për udhëtimin me Arianitin, i cili i tha se do shkonin në pyll të kërkonin nënën, për ishujt që shihnin nga anija, për Selanikun dhe mbërritjen në fshat. Llambro Xhavella dukej i mallëngjyer, por ai burrë nuk dinte të qante dhe emocionet i dilnin si djersë mbi mustaqet e kuqe. Kur Sara mbaroi, ai i fshiu mustaqet dhe e pyeti: Kur vdiq babai? Ndoshta nuk ka vdekur, akoma, tha Sara duke ulur sytë. Ai iku nga fshati ditën që vëllai im, Gjergji, u bë mysliman. Llambro Xhavella u zgjat nga Sara sikur donte ta pyeste se ku kishte ikur Arianiti, por ajo nuk e la të vazhdonte, e kapi nga dora dhe i tha: Eja të shohësh Anën, duhet të jetë zgjuar.

Kur Ibrahimi me djemtë erdhën në shtëpi, Sara dhe Llambro Xhavella po loznin me Ana Komnenën. Llambro i vuri vajzës dorën te koka dhe i preku flokët e dendur dhe të zinj. M’i jep një palë balluke t’i çoj në fshat te njerëzit e mi, i tha Sarës, e cila mori një gërshërë, i preu vajzës disa flokë mbi ballë dhe ia dha Llambros. Ky, pasi i mori erë, e futi cullufen në një xhep të jelekut. Ana filloi të qante kur pa që i morën diçka nga koka, ndërsa Llambro doli jashtë si fajtor dhe u ul përballë tavolinës, në kohën që hyri Ibrahimi.
Mirë se erdhe, iu drejtua Ibrahimi i habitur kur e pa, ndërsa Petro dhe Jani iu hodhën në qafë. Djemtë e tjerë nuk e kishin parë kurrë Llambro Xhavellën dhe filluan të hapin sytë nga pisqollat që rrinin si të papuna mbi tavolinë.
Unë kam ardhur për gëzim, por mora vesh se i zoti dhe e zonja e kësaj shtëpie paskan vdekur, tha Llambro Xhavella. Ngushëllime. Unë jam Llambro Xhavella, daja i Anës, zonjës së shtëpisë. Ju kush jeni, iu drejtua ai Ibrahimit duke ngritur mjekrën e kuqe si një sqep kërcënues. Llambro Xhavella ishte i ftohtë, sikur kishte takuar një njeri të panjohur në majë të malit. Ibrahimi u step dhe pa Sarën në sy si të kërkonte ndihmë. Djemtë rrinin në këmbë të shushatur dhe nuk kuptonin në ishte koha e përshtatshme për ta pyetur Llambron, për Sulin, për Foton, për kushërinjtë, për kuajt dhe për detin. Është babai, dajë Llambro, foli Petro me zë të ulët, siç i flitet një njeriu që do ta zgjosh nga gjumi pa e trembur. Derisa në këtë shtëpi shpjegimet i jep i biri, do të thotë që unë kam të drejtë të besoj se babai ka vdekur, përsëriti Llambro Xhavella duke lëvizur pak mjekrën në drejtim të Petros, si dikush që noton dhe herë pa shere kthen pak kokën për të parë shokun që e ndjek.
Jam unë, foli Ibrahimi. Nuk mund të mos më njohësh. Ti ke qenë krushk i parë në dasmën time dhe të Anës. Unë doja të martohesha në shtator, por ti e shtyve dasmën në tetor dhe më the se Ana nuk i kishte mbushur akoma 16 vjeç. Nuk mbaj mend t’ju kem takuar në atë dasmë, por mund të më thuash si quhesh, se mbase kujtohem. Unë jam Ibrahimi, tha Ibrahimi. Të thashë që nuk njihemi, tha Llambro Xhavella duke parë si fitimtar nga Sara. Në dasmën e mbesës sime nuk u ftua asnjë mysliman. Vajza e mikut tim, Arianit Komnenit më tregoi me shumë dhimbje se si vdiq mbesa ime e shtrenjtë. Por në qoftë se ti Ibrahim do të më tregosh se si vdiq burri i krishterë i Anës unë jam gati të të dëgjoj. Jam bërë mysliman dhe kam ndërruar emrin. Ana e pranoi kur i thashë se nuk do merrja gra të tjera siç thotë Islami, tha Ibrahimi.
Unë e martova mbesën me një të krishterë dhe djemtë e saj lindën të krishterë, u kthye me një zë të fortë Llambro dhe duke parë nga Petro e pyeti: Ku është Thanasi? Petro pa nga Ibrahimi de ky e miratoi me kokë, si për t’i dhënë leje. Thanasi ka ikur me Ali Tepelenën në Janinë, tha Petro. Llambro Xhavellës iu fry mjekra dhe koka e tij e rruar u skuq si një domate e plasaritur. U ngrit në këmbë, mori pisqollat, i futi në brez dhe tha: Po ta kishte babanë gjallë, ai djalë nuk do shkonte pas një kusari mysliman që vjedh bagëti dhe përdhunon gra të krishtera. Ti paske dëbuar një jetim nga shtëpia dhe ky është mëkat, iu drejtua Ibrahimi me zë të çjerrë dhe pastaj duke parë nga Petro tha me ton urdhërues: Vishu ti djalë, do vish me mua që mos përfundosh dylber i ndonjë kusari tjetë. Petro nuk lëvizi nga vendi, por pa nga i ati, i cili dukej i humbur. Nisemi, tha Llambro Xhavella, por u kthye dhe iu drejtua Sarës që rrinte si e ngrirë: Babai yt ka qenë njeri i besës. Të lutem t’i mbash këta jetimë si të ishin djemtë e tu. Ndoshta, vij vitin tjetër dhe i marr edhe këta. Llambro Xhavella doli dhe pas tij edhe Petro, të cilit i foli vetëm Muhamedi. Kujdes kur të notosh Petro, se kali i dajë Llambros m’u duk i plakur. Petro kapërceu pragun pa derë, ndërsa Ibrahimi, i cili gjithë kohën kishte qëndruar në këmbë, u afrua te tavolina dhe mbështeti duart. Mbi syprinën e saj të shkëlqyer vetja iu duk si një njeri tjetër.

Karriget dhe dera e re u bënë pas disa javësh. Ibrahimi dhe Jani punonin me ngadalë, pasi Petro iku me Llambro Xhavellën. Ibrahimi sharronte në pjesë të vogla drurët e panjës, ndërsa Jani i fërkonte me shtuf. Niko, Muhamedi dhe Aliu luanin në pyll dhe numëronin këmbët e karrigeve. Derën Ibrahimi e bëri me dru të fortë lisi. E mban lagështirën, i tha të birit. Shpatullat iu mavijosën të dyve duke sharruar lisin e gjatë me lëkurë të ashpër, që nuk donte të binte dhe prandaj ata thirrën disa burra nga fshati, për ta rrëzuar. Jani i qëroi si peshk luspat e mëdha të lisit dhe ndezi zjarr për të tharë njomësinë që avullonte si frymë njeriu.
Kur karriget rrethuan tavolinën e re dhe Ibrahimi mbylli derën e shtëpisë, Sara i tha djemve të laheshin dhe filloi të bënte darkën. Preu marule dhe i mbushi me gjizë, poqi patëllxhanë që pastaj i futi në vaj ulliri, ndau në mes gjashtë patate të mëdha dhe i mbushi me mish, zieu oriz që e zbukuroi me pluhur kanelle dhe përgatiti një tavë balte me mëlçi dhe zorrë të grira që kur e pyeti Ibrahimi ajo i tha se quhej koranik. Sara rrahu kos dhe kur ky u bë si krem ajo i hodhi sipër mjaltë, pastaj preu në feta të vogla gjithë lëng disa hurma, mollë dhe dardha dhe i leu me sheqer e i poqi dhe ato. Nga sëndukët e Arianitit, Sara nxori një takëm me lugë të dredhura dhe thika të gjata, të cilat Ibrahimi i mprehu duke i fërkuar me ujë dhe me gur, sepse vitet ua kishin thinjur tehun. Ajo pastroi një shandan të pluhurosur me shtatë krahë që Arianitit ia kishte dhënë Sheba dhe në secilën prej kupave të vogla nguli një qiri. Shtëpia nuk kishte qenë kurrë më e ndriçuar. Sara nuk e vuri Anën në gjumë dhe e mori djepin e saj në dhomën e bukës. Ana nuk ia ndante sytë flakës së qirinjve dhe qeshte. Ibrahimi u ul në krye të tryezës dhe Sara në fund, përballë tij. Jani dhe Niko u ulën majtas, ndërsa Muhamedi dhe Aliu djathtas. Përpara se të fillonin, Sara tha amen dhe ashtu bënë edhe Jani me Nikon, por dhe Aliu që i imitoi. Ibrahimi uroi me një gotë raki, ndërsa Muhamedi futi një hurmë të pjekur në gojë. Në fillim nuk folën sepse të gjithë e kishin mendjen tek ushqimet, një pjesë e të cilave ishin të panjohura për ta. Ibrahimi pinte raki dhe i gëzohej tavolinës e karrigeve të reja dhe u fliste djemve sa herë që këta rrëzonin pilaf dhe copa mishi mbi syprinën e kuqe. Mendova se nuk do na nxinte, tha Ibrahimi. Po të ishte Petro do dukej më e vogël, tha Jani duke provuar orizin me kanellë dhe mendoi se Sara kishte pasur të drejtë kur kishte porositur një tavolinë për gjashtë veta. Djemtë i zuri gjumi menjëherë, sapo tavolina u zbraz nga ushqimet. Ibrahimi vazhdoi të pinte raki dhe kur Sara iu afrua për të mbledhur enët, ai e kapi për beli dhe e puthi. Duro të marr shandanin, i tha Sara dhe të dy shkuan në dhomën e gjumit. Ibrahimi mbante era kanellë, ndërsa Sara e kishte gojën të mbushur me lëng hurme. Qirinjtë u lëngëzuan mbi shandan deri në mëngjes. Para se ta zinte gjumi, Sara mendoi se dhe e ëma duhej ta mbante ndezur atë shandan kur bënte dashuri me Arianitin.

Djemve iu shijoi kuzhina e Sarës dhe çdo ditë i kërkonin gjëra të reja. Ajo piqte bukë dhe kuleç të vegjël që i mbushte me arra dhe i spërkaste me mjaltë ose me reçel. Dhoma e oxhakut mbushej me tym kur kuleçtë digjeshin dhe Sara i tha Ibrahimit se duhej të bënin një furrë të madhe jashtë shtëpisë. Ibrahimi pyeti nëpër fshat dhe një ditë filloi të ndërtonte skeletin e furrës në oborr. Mori disa drurë që pasi i kryqëzoi si një kube, i veshi nga lart me baltë dhe i la disa kohë të thaheshin. Balta u forcua dhe u kap fort pas drurëve që mos binte. Por Ibrahimi i vuri flakën dhe drurët u dogjën të parët dhe ranë si prush në folenë e furrës. Balta u bë si kërcu dhe mbeti aty lart si një tavan i ngrirë. E ke gati, it ha Sarës. Në furrën e re kuleçtë dilnin më të fryrë dhe Sara filloi t’i priste ato në forma të ndryshme që djemve u dukeshin si lodra. Një herë nga furra dilte një ushtri me kuaj, pastaj dilte një tavë me zogj prej brumi, pastaj disa dele apo edhe katrorë e diej të rrumbullakët. Djemtë ia bënin sytë kafshëve me lajthi dhe bajame dhe kur i vinin kafshët të ziheshin me njëra-tjetrën askush nuk fitonte, sepse zënka përfundonte në thërrime të verdha prej gruri. Jani i bëri Sarës një okllai të re dhe të lëmuar me të cilën ajo e shtypte fort miellin dhe pastaj i jepte formën e lodrës, me një thikë të mprehtë. Niko kërkonte vetëm kuaj, Aliu donte katrorë, ndërsa Muhamedi pëlqente kuleç në formë hëne, të cilat i ngjyente në reçel kumbulle. Pas kuleçve të mëngjesit dreka hahej me lakror që Sara e mbushte me gjizë, me vezë dhe me presh. Ibrahimi donte lakror me petë të holla dhe të mbushur me pllaqi, ndërsa Jani ngrihej herët në mëngjes, shkonte në pyll dhe sillte një thes me hithra që ia përcëllonin duart. Djali i lante hithrat vetë dhe i thoshte Sarës t’ia mbushte me to, pjesën e tij të lakrorit.
Një ditë, kur Ibrahimi u nis në qytet për të marrë paratë e disa bagëtive që kishte shitur, Sara i tha të blinte peshk. Peshk, pyeti Ibrahimi i habitur, nuk kam ngrënë kurrë peshk. As unë, tha Sara, por ta provojmë. Pyet si pastrohet.
Ibrahimi solli tre peshq të mëdhenj që gjithë rrugës kishin rrjedhur gjak dhe i vuri mbi tavolinë. Era e peshkut e mbushi shtëpinë dhe djemtë dolën jashtë duke mbyllur hundët. Edhe Ibrahimit i vinte ndot duke i treguar Sarës se si pastroheshin. Në Pazar më thanë se i pritet koka, pastaj hapen nga barku dhe i hiqen të gjitha rropullitë. Mbaji në ujë të zier sa t’u dalë era dhe pastaj shtroi në tavë të piqen, tha ai dhe doli nga dhoma. Peshqit rrinin të shtrirë mbi tavolinë dhe kur Sara i ngriti për t’i nxjerrë në oborr, tre gjurmë uji të kuq mbetën mbi syprinë. I preu kokat dhe i pastroi, siç i kishte thënë Ibrahimi. Pastaj i shtroi në tavë, i mbushi me majdanoz dhe i bëri secilit një kurorë me domate dhe qepë. Djemtë vuajtën shumë me halat e peshkut dhe Ibrahimi mezi e nxori një halë të vogël që i mbeti Aliut në fyt. Muhamedi nuk e preku peshkun, ndërsa Jani, pasi i qëroi halat një nga një, e hëngri me bukë. Është shumë i mirë, tha Sara, por herën tjetër do t’ia pastroj halat dhe do t’ia mbush barkun me patate dhe oriz.

15

Kur Ana mbushi një vjeç e çuan në pyll. Korriku ishte i nxehtë, por pylli ishte i freskët. Sara bëri bukë të bardhë dhe kulaç me reçel, mbushi çantat me mish të pjekur me pllaqi, vuri djathë, domate të reja, kastravecë, mollë dhe limona dhe u nisën. Ibrahimi mbante Anën në krahë, ndërsa Jani dhe djemtë e tjerë ushqimet. Sara ecte pas tyre me rrobat e Anës. Rrugës, Muhamedi, që tërhiqte një trastë me domate, iu afrua, i dha dorën dhe i tha: Kam bërë një vjershë, por mos i thuaj babait. Nuk i them, i tha Sara, po mua do ma thuash? Po, tha Muhamedi dhe ia tha: Dua hurma dhe në pyll shkoj, Ana rritet, unë fluturoj.
Sara e pa duke qeshur dhe Muhamedi u skuq. Faqja e tij ishte e zbehtë dhe sytë i dukeshin edhe më të kaltër. Pse do të fluturosh e pyeti Sara. Dua të shoh botën, u përgjigj Muhamedi. Toka është e rrumbullakët si një hurmë dhe nuk e shikon dot të gjithën vetëm duke ecur. Po të ecësh nuk rrëzohesh, ia ktheu Sara duke i shtrënguar dorën. Kush fluturon bie prandaj njerëzit kanë vendosur të ecin.
Si arritën në pyll, zgjodhën një kumbull të egër të mbushur me lule të bardha, që sa kishin çelur, dhe u ulën rrëzë saj. Sara shtroi një çarçaf dhe vuri aty Anën. Djemtë vrapuan duke u fshehur pas drurëve, ndërsa Ibrahimi filloi të hapte ushqimet. Anën e zuri gjumi dhe lulet e kumbullës ia veshën flokët si një kurorë. Kur u zgjua, Jani i solli një breshkë me kurriz të verdhë, e cila i rrinte Anës përballë, si e trullosur. Vajza nuk fliste, por përplaste dorën mbi kurrizin e breshkës dhe përpiqej ta ngrinte lart. Kur breshka e kuptoi se fëmija nuk mund t’i bënte keq, filloi të lëvizë nëpër bar dhe Ana e ndiqte duke ecur me duar. Djemtë u lëshuan nëpër pyll dhe erdhën secili me nga një breshkë të vetën. Do bëjmë një garë me breshka, i tha Jani tre djemve më të vegjël. Numëroi dhjetë hapa dhe duke futur një shkop në tokë shënoi një vizë mbi dheun e shkrifët. Breshka e kujt vjen këtu e para ai fiton, tha Jani. Tre djemtë kërkuan pak kohë për t’u përgatitur, këputën bar dhe filluan t’i ushqejnë breshkat që nga frika nuk e nxirrnin fare kokën jashtë guaskës. Aliu u ankua se breshka e Nikos ishte më e madhe se e tij dhe kështu ai do të fitonte, por Ibrahimi e qetësoi kur i tha se breshka e vogël do ecte më shpejt sepse ishte më e lehtë. Por Aliu nuk u bind dhe filloi të qante. Kush vrapon më shpejt një derr apo një viç, e pyeti Ibrahimi. Viçi, u përgjigj Aliu duke fshirë lotët. Po pra, i tha i ati, sepse viçi është më i lehtë se derri. Ndërkohë, Nikoja e mori breshkën e tij të madhe, u fsheh pas një peme dhe filloi t’i fliste në vesh. Nuk lejohet t’i flasësh breshkës, i bërtiti Aliu dhe u mërzit prapë. Lejohet, i tha Jani, por varet se çfarë i thua. E çfarë t’i them, pyeti Aliu duke u afruar që të tjerët mos dëgjonin. Thuaji që nëse fiton do ta marrësh në shtëpi. Aliu u fut pas një peme dhe nisi t’i fliste breshkës.
Pasi i ngopën breshkat me fjalë djemtë ishin gati për të filluar, por Muhamedi tha se pavarësisht se breshka e Nikos dukej më e madhe, ato të gjitha ishin njëlloj dhe mund të ngatërroheshin rrugës. Mund të fitojë breshka ime dhe do duket sikur ishte breshka e Aliut, tha djali. E rregulloj unë, tha Sara dhe u ngrit duke e lënë Anën të ndiqte breshkën e vet. Mori nga trasta një domate, e ndau në mes dhe e fërkoi fort pas kurrizit të breshkës së Nikos. Kurrizi u skuq dhe breshka ngriti kokën si e plagosur. Pastaj Sara mblodhi disa luledele të verdha i fërkoi në duart e veta dhe ato lëshuan një pluhur të verdhë, që ajo e shpërndau gjithandej mbi kurrizin e breshkës së Aliut. Breshka teshtiu sikur t’i kishte hyrë pluhur në hundë dhe Aliu tha: Fillojmë se po më ftohet breshka. Breshkat nuk sëmuren, tha Sara që këputi një degë të njomë kumbulle mbi të cilën kishte çelur një lule e bardhë dhe ia futi breshkës së Muhamedit poshtë guaskës. Lulja i rrinte breshkës si një dantellë dhe Muhamedi tha se nuk donte që breshka e tij të ishte femër. Femër është breshka e Anës, i tha Jani që priste me shkop në vijën e garës. Breshka jote është një burrë që ka veshur një këmishë me lulka si ajo e dajë Llambros. Muhamedi nuk foli dhe djemtë i vunë breshkat në një rresht. Nikoja i pari, Aliu i treti dhe në mes lulja e Muhamedit.
Gati, thirri Jani dhe numëroi deri në tre. Nisu. Por asnjëra nga breshkat nuk lëvizi. Djemtë filluan t’i ndërsejnë tre kafshët e tyre, u fishkëllenin, i gjuanin mbi kurriz me thupra, u vinin bar përpara gojës, por ato prapë nuk bënin përpara. Vazhduan kështu për një kohë derisa Aliu i futi gishtin poshtë guaskës breshkës së tij të verdhë, e cila u drodh dhe filloi të ecte. Ashtu bënë edhe Niko me Muhamedin dhe të tre breshkat filluan të zvarriten, por vija e garës dukej shumë larg. Ibrahimi me Sarën ishin bashkuar me djemtë dhe ngushëllonin me radhë secilin që vraponte i djersitur, rreth breshkës së vet. Në mes të rrugës breshka e Aliut ishte një kumbull përpara dy breshkave të tjera. Aliu filloi t’i thoshte fjalë të ëmbla breshkës së tij që e ruante distancën, ndërsa Nikoja i fuste vazhdimisht gishtin nga prapa breshkës së tij të kuqe. Muhamedi ia hoqi fare lulen e bardhë breshkës nga qafa dhe i tha Sarës se ndoshta ajo e pengonte që të gjente rrugën. Djemtë i rrinin breshkave nga prapa dhe pas tyre edhe Ibrahimi me Sarën dhe askush nuk e pa Anën që, duke ecur këmbadoras, kaloi përpara breshkave dhe kur arriti te vija e garës u kthye me fytyrë nga ata dhe filloi të qeshte duke përplasur duart. Breshkat u frikësuan nga vajza që u doli përpara, futën kokat nën guaskë dhe asnjëra nuk lëvizi më. Mbaroi, tha Jani, garën e fitoi Ana.

Hëngrën bukë dhe pasdite u kthyen në shtëpi. Ibrahimi eci përpara me Anën në krahë, ndërsa Sara vinte e fundit me Muhamedin që e pyeste pse toka ishte e rrumbullakët dhe jo katrore. Aliu e mori me vete breshkën e tij dhe tha se kur gara u mbyll, ajo ishte e para. Niko zihej me Janin që e kishte mbyllur garën kur breshka e Aliut ishte pak përpara së tijës dhe nuk pranoi të mbante asnjë nga trastat me ushqimet që tepruan. Para se të shtrihej, Aliu e futi breshkën poshtë krevatit të tij dhe i hodhi bar. Fli, i tha, se do ketë gara të tjera. Ndërsa Ana Komnena sillej me duar e me këmbë mbi shtratin e madh të prindërve dhe nuk fjeti deri vonë, duke e lënë dhe Ibrahimin pa gjumë. Po iki të fle nga djemtë, i tha Ibrahimi Sarës dhe u shtri në krevatin që kishte lënë bosh Petro. Shko, i tha Sara, po kujdes mos zgjosh breshkën.

16

Gara e breshkave u përsërit disa të diela. Aliu merrte breshkën e vet shtëpiake, ndërsa Niko me Muhamedin vërtiteshin nëpër pyll dhe sillnin breshka të reja. Një ditë ata u mërzitën nga loja dhe thanë se nuk gjetën më breshka, por Aliu tha se breshka e tij i kishte mundur të gjitha breshkat dhe ato nuk dilnin më nga frika. Ana çapitej nëpër bar, ndërsa Sara ndryshonte format e kuleçve. Kur ktheheshin, Jani merrte dru në pyll, të cilët i përzgjidhte duke i parë lulen dhe lëkurën dhe kur shkonte në shtëpi i kthente në zbukurime. Ai filloi të bënte enë druri, shishe për raki, gota, okllai me përmasa të ndryshme, kanistra, rosa, pata dhe trekëndësha të vegjël për Anën.
Një ditë, Jani i thirri tre vëllezërit e tij dhe i tha se do t’u bënte atyre nga një lodër druri, por ata duhet të vendosnin se çfarë donin. Niko i kërkoi një ushtar, megjithëse nuk kishte parë kurrë ushtar me sy. Çfarë ushtari do, e pyeti Jani. Do një turk me çallmë dhe me jatagan në brez, apo një grek me kapelë të vogël dhe me këpucë me xhufka. Niko u mendua dhe i tha se donte një ushtar me jelek dhe me dy pisqolla në brez si Llambro Xhavella. Por nuk e dua tullac. Dua që ushtari im të jetë më i ri se dajë Llambro. E do me çallmë apo me qeleshe, e pyeti Jani prapë. E dua me flokë të gjata që ia merr era, tha Niko.
Aliu që e dëgjoi të vëllanë tha se ai donte një luftëtar mbi kalë si Skënderbeu. Skënderbeu kishte një përkrenare me bri dhie mbi kokë, i tha Jani dhe shpatën e kishte më të gjatë se kalin. Skënderbeu nuk i donte dhitë se ato nuk bëjnë qumësht të mirë më ka thënë babai, u përgjigj i nxehur Aliu. Unë dua që Skënderbeu im të mbajë mbi kokë jo dy, por vetëm një bri të trashë demi që i thyen parzmoret e turqve. Po shpatën, e pyeti Jani. Shpatën e dua të drejtë, por jo më të gjatë se kalin, tha Aliu.
Ndërsa Muhamedi pasi dëgjoi i qetë dy vëllezërit tha se ai donte dy lodra. Jo, i thanë vëllezërit, pse ti dy lodra kur ne do kemi vetëm nga një. Po ato janë pjesë e së njëjtës lodër, u përgjigj Muhamedi, por vëllezërit nuk po e kuptonin. Unë dua një gjë të rrumbullakët në qoftë se toka është e rrumbullakët dhe një katror në qoftë se toka është katror. Është njëlloj si ushtari yt që duket edhe nga përpara, edhe nga prapa, i tha ai Nikos. Mirë, i tha Jani, do ta bëj, se lodrat e tua janë më të thjeshta dhe gdhenden shpejt. Po unë dua që t’i bësh me pyje, me lumenj, me dete, me male dhe me fshatra, i tha Muhamedi. Po njerëz nuk do, e pyeti Jani. Jo nuk dua, tha Muhamedi. Njerëzit janë të vegjël dhe nga lart nuk duken.
Jani punoi një muaj për kukullat e vëllezërve. Shkoi në pyll dhe zgjodhi lis për ushtarin e Nikos dhe Skënderbeun e Aliut, ndërsa tokat e Muhamedit vendosi t’i bënte me qershi sepse ajo vinte si e murrme dhe ai mendoi se toka e parë nga lart kishte atë ngjyrë. Preu me kujdes katër kuti të vogla të barabarta, në madhësinë e një ikone, por u kujtua se shpata e Skënderbeut do të dilte mbi lartësinë e lodrave të tjera dhe preu një kuti më të gjatë. Vizatoi me brisk hekuri mbi secilën kuti, format e tyre të përafërta dhe filloi t’i priste trashë. Ashtu, lodrat dukeshin si gurë që koha dhe erërat i kishin gdhendur rastësisht, pa asnjë qëllim. Pastaj, me një daltë të vogël filloi të nxirrte ngadalë ashklat e drurëve derisa koka e ushtarit të Nikos u duk si një kokë ariu, pa faqe dhe pa hundë. Jani e la ushtarin e Nikos dhe kaloi te Skënderbeu i Aliut derisa edhe ky u duk si një ari i paushqyer. E la dhe atë dhe filloi të merret me kalin. Faqet dhe hundët e ushtarit dhe të Skënderbeut do t’i bëj në fund, tha me vete duke menduar se duhet t’i bënte të dukeshin si njerëz të ndryshëm sepse përndryshe vëllezërit do të ziheshin. Aliu nuk mund të pranojë që Skënderbeu të ketë fytyrë ushtari, qeshi Jani dhe vazhdoi të rrumbullakoste tokën e Muhamedit. Jani nuk kishte parë ndonjë det dhe nuk dinte nëse ai ishte më i madh dhe apo më i vogël se lumi. Në darkë pyeti Sarën dhe ajo i tha se bota kishte më shumë dete sesa pyje dhe lumenj dhe se çdo lumë bashkohej me detin dhe çdo det bashkohej me një det tjetër. Po pyll në mes të detit ka, e pyeti Jani. Ka, tha Sara. Janë ishujt, por ata janë të vegjël dhe nuk duken nga lart. Me përjashtim të Kretës, tha ajo dhe pa nga Ibrahimi që nuk po e dëgjonte.

Jani i gdhendi imët pisqollat e ushtarit, por megjithatë njëra doli pak më e gjatë se tjetra. Ndërsa shpata e Skënderbeut u thye pak në majë dhe Jani ia shkurtoi këmbët e kalit, që t’i sillte në proporcion. Pastaj thelloi lumenjtë që dukeshin si gishta mbi tokën e Muhamedit dhe duke e futur daltën thellë në dru bëri nga të gjitha anët pyje që dukeshin si gjilpëra të ngulura mbi një top leshi. Në mes të një deti të madh, ngriti një gungë të vogël si nishan, që ishte Kreta. Kur mbaroi faqet, hundën dhe sytë e ushtarit dhe të Skënderbeut, njëri dukej si një burrë i hollë me faqe të verdha, ndërsa tjetri si një bullafiqi nën peshën e të cilit kali me këmbë të shkurtra po jepte shpirt.
I pastroi nga pluhuri dhe i hodhi pak ujë që të shkëlqenin. Thirri tre vëllezërit dhe ua tregoi. Në fillim ata u habitën, por pastaj filluan të shikonin me qetësi dhe të krahasonin secili kukullën e tij me dy të tjerat. Pse njëra pisqollë është më e gjatë se tjetra, u hodh Niko. Sepse ushtari yt njërën ia ka marrë një turku dhe tjetrën një greku, tha Jani. Po pse ushtari im është më i dobët se Skënderbeu, vazhdoi Niko. Sepse ushtari shkon në luftë dhe nuk ka kohë të hajë, ndërsa Skënderbeu rri majë kalit dhe nuk lodhet. Skënderbeu ka kalë sepse është komandant, tha Aliu duke mbrojtur kukullën e tij. Por pasi e pa mirë u hodh dhe ai. Kali i ka këmbët e shkurtra dhe duket si mushkë. Kali i Skënderbeut ishte ndryshe nga të tjerët, tha Jani. Ai ishte shumë i shpejtë dhe prandaj i ka këmbët më të shkurtra. Çfarë është kjo, pyeti Muhamedi duke treguar ishullin me gisht. Kjo është Kreta, tha Jani. Është një ishull. Po pse ma ke vënë Kretën, unë nuk ta kërkova, tha Muhamedi. Këtë ma kërkoi Sara, tha Jani duke parë nga ajo. Muhamedi u kthye nga Sara, si për t’i thënë se nuk kishte punë me lodrën e tij, por Ibrahimi ndërhyri dhe i tha: Në Kretë është vrarë gjyshi im dhe stërgjyshi yt. Është mirë që e ke futur në botën tënde. Muhamedi nuk foli, por Aliut iu duk se heroizmi kaloi nga shpata e Skënderbeut te bota e Muhamedit dhe duke iu afruar Ibrahimit e pyeti: Me shpatë ka luftuar gjyshi? Po, i tha Ibrahimi. Po pisqollë ka pasur, tha Nikoja. Nuk e di, tha Ibrahimi, por ndoshta e kanë vrarë me pisqollë.
Kaq duhej që dy djemtë të fillonin luftën. I afruan kukullat e tyre dhe, duke i ngjitur me njëra-tjetrën, i shtynin fort. Ushtari yt nuk i nxjerr dot pisqollat nga brezi, thoshte Aliu dhe i fuste shpatën ushtarit në sy. As shpata jote nuk ia pret dot kokën ushtarit tim, bërtiste Niko duke shtyrë Skënderbeun e shëndoshë. Në fillim u thye briri i përkrenares së Skënderbeut, pastaj ushtari mbeti me një krah dhe me krahun tjetër u hakmor duke i thyer Skënderbeut shpatën. Kështu janë më të bukur, tha Sara, duken si statuja antike.
Djemtë fjetën atë natë duke e futur secili poshtë krevatit heroin e vet të plagosur. Ushtari me një krah humbi ekuilibrin dhe u rrëzua, ndërsa Skënderbeu rezistoi, por breshka e lëpiu gjithë natën. Muhamedi e futi tokën e tij të rrumbullakët poshtë jastëkut, por ashtu nuk mund të flinte sepse koka i dhembte mbi drurin e fortë. E mori dhe e vuri dhe ai poshtë krevatit, tokën e vet. Para se të flinte i tha Janit: Po të ma kishe bërë tokën katrore tani do më kishte zënë gjumi.
Kur u zgjuan në mëngjes, asnjëri nuk e gjeti lodrën poshtë krevatit. Kontrolluan nëpër shtëpi, hapën sirtarët, shkuan në qilar, por nuk i panë kund. Shkuan te dhoma e prindërve, por aty Ana po flinte me një patë në dorë. Dolën në oborr dhe panë që Sara i kishte rreshtuar tre kukullat mbi një plloçe dhe po i shihte. Do t’i lyej, tha ajo kur djemtë e pyetën.
Në fillim Sara leu me të kaltër detet, pastaj i dha një jeshile të errët pyjeve, nxiu lumenjtë dhe malet i bëri me bojë kafe. Po Kretën si do e lyesh, e pyeti Muhamedi. Me të kuq, u përgjigj Sara. Aty është derdhur shumë gjak. Me ngjyrë të kuqe u lye dhe fustanella e ushtarit, ndërsa këmisha e tij dhe kali i Skënderbeut u bënë të bardha. Pisqollat dhe përkrenarja e Skënderbeut u lyen me ngjyrë të zezë, ndërsa pjesa e mbetur e shpatës u vesh me një të verdhë ngjyrë ari. Fytyra e shëndetshme e Skënderbeut u lye me rozë, ndërsa pelerina ngjyrë vjollcë. Flokët e gjata të ushtarit u zverdhën, ndërsa faqet dhe hunda u lyen me bojë kafe. Ushtari është nxirë nga dielli nëpër luftëra, tha Sara duke lyer me gri shtëpitë e vogla të botës së Muhamedit. Si mbaroi, i vuri mbi plloçe që të thahen. Ushtarin dhe Skënderbeun përballë njëri-tjetrit, ndërsa tokën e Muhamedit në mes të të dyve. Tani kanë arsye të luftojnë për një copë tokë, tha Sara dhe i mori djemtë për t’u dhënë mëngjes.

17

Në dimër ra dëborë. Oborri u zbardh dhe pylli dukej më i zi. Kukullave u ishin zbehur ngjyrat dhe ushtari i Nikos ishte thinjur nga luftërat. Lumenjtë e tokës së Muhamedit ishin tharë, kurse Skënderbeu i kishte zbritur kalit dhe ngrohej si ulok pranë vatrës.
Ibrahimi mbushte oxhakun me dru, ndërsa Sara gatuante trahana për djemtë. Muhamedi u ftoh dhe derisa shkriu bora nuk u ngrit nga krevati. Sara e mbështolli me batanije, por ai prapë dridhej nga ethet. Ibrahimi flinte në dhomën e djemve dhe natën i vinte lecka me dëborë në kokë. Muhamedi u dobësua dhe sytë e kaltër nuk i shkëlqenin më. Një natë filloi të fliste përçart nëpër ethe dhe Ibrahimi zgjoi Sarën dhe i tha se kishte dëgjuar Muhamedin që thoshte: Po fluturoj, po fluturoj. Pastaj pushoi dhe pas pak tha: Nuk ka nevojë të fluturosh, mund të vish tek unë duke ecur.
Sara i hodhi një batanije tjetër Muhamedit dhe i tha Ibrahimit të merrte një grusht me dëborë të pastër. Ibrahimi u kthye në çast dhe Sara i mori borën nga duart e tij dhe ia futi Muhamedit në gojë. Muhamedi u gëlltit disa herë në gjumë, ndërsa bora shkrihej ngadalë në fytin e tij të zjarrtë. Të nesërmen ishte më i qetë. Sara e pyeti se a mbante mend ndonjë ëndërr dhe ai i tha jo. kujtohu, i tha Sara, ti flisje me vete sikur po takoje një njeri në pyll. Nuk ishte zëri im, tha Muhamedi dhe u kthye nga ana tjetër e fjeti.
Kur u zgjua, mori tokën e rrumbullakët dhe filloi t’ia hiqte bojën e tharë që dimri e kishte plasaritur. Hoqi në fillim të kuqen e Kretës dhe pastaj me radhë blunë, jeshilen e pyjeve dhe grinë e pisët mbi fshatra. Bojërat e ngrira binin si lëkurë mbi çarçaf. Pse po e zhvesh tokën, e pyeti Jani. Kur fluturon lart e gjithë toka ka një ngjyrë, tha Muhamedi. Po ti nuk ke fluturuar, i tha Jani, por Muhamedi nuk u përgjigj dhe vazhdoi të qëronte tokën me thonj. Janit iu duk sikur i vëllai ishte mërzitur me lodrën dhe i tha se do t’i bënte tokën katrore që i kishte premtuar në vjeshtë. Bëje pa det dhe pa ishuj, i tha Muhamedi. Jani shkoi në qilar ku mbante disa drurë që herë pas here i kthente në pjata për Sarën dhe trekëndësha për Anën. Zgjodhi një copë qershi, e preu në formë drejtkëndëshi dhe filloi ta gdhendte vetëm në pjesën e sipërme. Bota katrore duhet të jetë si plis, mendoi, nuk duket nga tri anët e tjera. Nuk bëri dete, as lumenj, por gdhendi një pyll me dru të gjatë dhe të shtrembër dhe buzë tij, një fshat me shtëpi të çrregullta. Në mes të fshatit sajoi një kishë që nga lart dukej si tavolinë e vogël me pikë në mes. Rreth kishës ndërtoi shtëpi dhe të gjitha i bëri më të ulëta se kisha. Punoi gjithë ditën në qilar megjithëse duart i dridheshin nga i ftohti. Kur u err, i kërkoi Sarës shandanin me shtatë krahë dhe vazhdoi duke punuar nën qirinjtë që shkriheshin ngadalë. Njëri nga qirinjtë kulloi mbi fshat dhe Jani i veshi gjithë çatitë e shtëpive me dyllin e bardhë që ngriu menjëherë. Në mëngjes ia dha Muhamedit. Pse i ke veshur çatitë me qiri, e pyeti Muhamedi. Është dimër dhe ka rënë borë në fshat, tha Jani. Po pse ky është fshati ynë, pyeti Muhamedi duke e parë me kujdes. Po, tha Jani. Ja ku është pylli, kisha, ja dhe shtëpia jonë, shtëpia e Arianitit dhe me radhë. I ngjan, tha Muhamedi dhe sytë e kaltër i shkëlqyen prapë. Por jo edhe për shumë kohë, se fshati do ndryshojë. E si do ndryshojë, i tha Jani duke buzëqeshur.
Muhamedi e rrotulloi fshatin nga të gjitha anët sikur po shihte fundin e një filxhani, pastaj e ktheu nga i vëllai dhe duke treguar një shtëpi me gisht i tha: Kjo është shtëpia jonë dhe këtu është shtëpia e Mihalit, apo jo? Jani tundi kokën për ta miratuar. Këto dy shtëpi do bashkohen. Këtu ku duket një vend bosh duhet të jetë fusha ku janë varrosur bagëtitë që vdiqën gjatë kolerës. Po, tha Jani. Këtu do ndërtohet një shtëpi dhe ti do shkosh aty, tha Muhamedi. Edhe po të ngjallen bagëtitë nuk do ta ndërtojnë shtëpinë aty ku kanë ngordhur, tha Jani që po i shijonte fshati i ri, sipas Muhamedit. Nuk do jenë bagëti, por disa njerëz të zinj me çanta do vijnë në fshat dhe do ta ndërtojnë shtëpinë aty, tha Muhamedi i përqendruar dhe vazhdoi:
Kjo kutia e vogël këtu është shtëpia e Hanës, mbesës së Sarës. Kjo shtëpi do shembet dhe këtu do ndërtohet një xhami. Sa do gëzohej babai, tha Jani duke vazhduar lojën. Kurse kjo është shtëpia e madhe e Arianitit, apo jo? po, tha Jani, ajo është. Kjo do bëhet shkollë, tha Muhamedi dhe pastaj do zbrazet. Tani e besoj që paske fluturuar, u tall Jani dhe u çua duke drejtuar jastëkun ku mbështetej i vëllai që i mbante sytë në tavan sikur shikonte fundin e një filxhani.

Pas tri ditësh, Muhamedit iu rritën prapë ethet, por Sara ia mbushi gojën me borë dhe ai u qetësua. Nikoja me Aliun që luanin në oborr një mëngjes panë mbi dëborë disa hapa të vegjël që nuk i ngjanin hapave të tyre. Na ka ardhur një lepur në shtëpi, tha Ibrahimi kur djemtë e pyetën. Ku rrinë lepujt, pyeti Aliu. Në pyll, tha i ati, dalin në dimër se i merr uria, kurse në verë ushqehen. Sikur të isha lepur do bëja të kundërtën, tha Niko, do ushqehesha në dimër dhe do luaja në verë.
Në darkë Ibrahimi i tha Sarës se do dilte për gjah. Kafshët janë të uritura dhe i bien kollaj lakut, tha ai dhe zbriti në qilar për të marrë ç’i duhej. Sara u ngrit herët në mëngjes poqi kuleç, bukë dhe zjeu patate. Mbushi me raki një shishe të vogël druri që e kishte gdhendur Jani dhe i futi të gjitha në një trastë. Do vij dhe unë me ty, i tha Jani të atit. Ti rri në shtëpi, tha Ibrahimi. Do marr Nikon dhe Aliun se ata nuk kanë parë lepuj. Sara i veshi djemtë trashë, u dha nga një kapuç leshi për të mbuluar veshët dhe u nisën. Ibrahimi ecte para dhe çante dëborën, ndërsa dy djemtë shkelnin mbi gjurmët e tij të mëdha dhe bora u vinte deri në gju.
Kur shkuan në pyll, aty kishin bërë garën e breshkave, Ibrahimi nxori dy çarqe të mëdhenj nga trasta dhe filloi t’i rregullonte duke i vënë pak mish të thatë, bukë dhe patate që i kishte marrë me vete. Ha lepuri mish, e pyeti Aliu. Jo, tha Ibrahimi, por nga era mund të gënjehet dhe i bie çarkut. Po pse e harxhon mishin, vazhdoi Niko. Mund të zëmë ndonjë dhelpër, tha Ibrahimi. Unë dua lepur, tha Aliu. Mirë, tha Niko, unë po marr dhelprën se ajo e ha lepurin. Ndërkohë, Ibrahimi mori njërin çark dhe, duke e mbajtur me kujdes, i tha Aliut ta ndiqte. Ti rri këtu, i tha Nikos, dhe ruaj trastat, nuk vonohemi. Po pe ndonjë dhelpër, më thirr. U nisën duke e çarë me hapa të vegjël dëborën e pashkelur dhe pas pak Niko nuk i pa më. Dielli ishte i fortë atë ditë, por djali i kishte këmbët deri në gju në dëborë dhe nuk ngrohej dot. Filloi të rrotullohej rreth trastave duke numëruar me zë për t’u ngrohur. Kur arriti deri në njëqind ndaloi se nuk dinte të numëronte më tepër. Filloi nga e para, por dëgjoi një zhurmë dhe e ndërpreu numërimin. Po vjen dhelpra, mendoi dhe u ul mbi trasta, sikur kishte frikë. Ktheu kokën andej nga kishte ardhur zhurma dhe pa një degë të vogël që, duke u thyer nga pesha, ra në këmbët e pemës së kumbullës. U çua prapë dhe vazhdoi të rrotullohej duke numëruar. Kur kishte arritur shtatëdhjetë e gjashtë dëgjoi prapë një zhurmë më të fortë dhe u ul instinktivisht. Ktheu kokën dhe pa Ibrahimin me Aliun që po vinin duke qeshur. Kishe frikë, i tha Aliu, të pamë. Faqet e Nikos ishin të kuqe nga të ftohtët dhe e skuqura nuk iu duk. U ula që mos më shikonte dhelpra, tha ai. Po ju a e kapët lepurin? Do ta kapim, tha Aliu. Andej kishte shumë gjurmë dhe patatja do t’i mbledhë lepujt. Ibrahimi mori çarkun tjetër dhe, pasi e mbushi me mish dhe me patate si të parin, i tha Aliut të qëndronte aty dhe mori Nikon me vete. Morën drejtimin e kundërt me të parin, nga ku pylli ishte më i dendur dhe dëbora më e trashë. Ibrahimi ecte përpara dhe Niko mezi i ngrinte këmbët për t’i futur në gjurmët e thella të të atit. Aliu hapi trastën dhe nxori një kulaç që filloi ta hante. Kulaçi ishte i ftohtë, por Aliu kafshonte pa e pasur mendjen. Nga pas i erdhi një zhurmë e butë si një peshqir që fërkohej pas trupit. Ktheu kokën dhe pa një lepur të bardhë me bisht të zi që i merrte erë borës. Kur Aliu lëvizi, lepuri ngriti kokën dhe e shikoi nga dora. Sytë i kishte të kuq si xham. Aliu këputi një copë kulaç dhe ia hodhi te këmbët. Lepuri i mori erë dhe pastaj e kafshoi me dhëmbët e vegjël duke lëpirë buzët me gjuhë. Dëbora u mbush me thërrime që lepuri i ndoqi një nga një duke lëvizur vetëm kokën. Do ta kap, mendoi Aliu dhe iu hodh sipër, por lepuri i shkau nën bark dhe vrapoi. Aliu u ngrit dhe filloi ta ndiqte. Lepuri vraponte shpejt mbi dëborë, ndërsa ai zhytej deri në gju dhe mezi ngrinte këmbët. Aliu nuk u dorëzua dhe duke rendur mendonte fytyrën e habitur të Nikos kur t’i tregonte lepurin, që ai do ta mbante nga veshët. Lepuri u fut në pyll dhe ndaloi. Aliu iu afrua, por kafsha kërceu dhe u fut pas një peme. Veshët e gjatë i dilnin jashtë dhe dukeshin si dy gishta që e thërrisnin Aliun, i cili çau nëpër dëborë dhe iu afrua lepurit që kërceu dhe u fsheh pas një peme tjetër. Djali nuk lodhej, ndërsa lepuri, i ngopur me kulaç, luante.

Kur Ibrahimi u kthye te trasta u frikësua kur nuk e pa të birin. Mos e ka ngrënë ndonjë ujk, tha Niko dhe filloi të dridhej. Ujqit rrinë në male, i tha Ibrahimi dhe filloi të kontrollonte gjurmët mbi dëborë. Dy herë u rrotullua pas gjurmëve që kishte lënë Nikoja kur numëronte, por pastaj pa disa gjurmë më të freskëta që merrnin andej nga kishte lënë çarkun e parë dhe u nis. Prit këtu dhe mos ki frikë, i tha Nikos. U fut në pyll duke ndjekur gjurmët që kalonin nga një pemë te tjetra, pastaj ktheheshin prapë dhe vazhdonin më thellë nëpër pyll. Duke ecur pas tyre, si pas një gjahu, pa Aliun të ulur në gjunjë, ndërsa dy hapa larg tij rrinte një lepur me bisht të zi. Aliu i fliste dhe lepuri tundte kokën sikur e kundërshtonte. Pastaj lepuri kërceu dhe Aliu e ndoqi. Ibrahimi filloi të qeshte dhe duke ecur shkeli pa e parë mbi një degë të hollë, e cila kërciti dhe u thye me zhurmë nën këmbën e tij. Aliu ktheu kokën, ndërsa lepuri u zhduk pas një peme dhe nuk doli më. Ma trembe lepurin, i bërtiti Aliu duke hequr kapuçin që i ishte lagur nga djersët. Nuk kapet lepuri me vrap, i tha Ibrahimi. Kapet që ç’ke me të, këmbënguli i biri me inat. Unë sa po e bindja. E çfarë i the, e pyeti Ibrahimi. I thashë të vinte me mua në shtëpi se do t’i jepja kulaç sa të donte. Ibrahimi qeshi dhe ia mbathi kapuçin e lagur.
Morën për nga fusha e breshkave, ndërsa Aliu ecte përpara dhe gjithë kohën kontrollonte pas pemëve. Kur u afruan, Ibrahimi pa që Nikoja nuk ishte aty ku e kishte lënë. Trasta nxinte e vetmuar mbi dëborë. Paskam ardhur për të gjuajtur djemtë e mi dhe jo lepuj, mendoi, dhe gjaku i zjeu në tëmthat e ftohtë. Kontrolloi gjurmët e Nikos, siç kishte bërë herën e parë dhe u nis në atë drejtim. Hajde me mua shpejt, i tha Aliut dhe eci me hapa të mëdhenj. Gjurmët e çuan te çarku. Nikoja ishte përkulur mbi të dhe nuk lëvizte. Kur u afrua, Ibrahimi pa disa njolla gjaku mbi dëborë, ndërsa patatja ishte ngrënë përgjysmë dhe kishte përfunduar jashtë dërrasës së çarkut. Në thikën e shkrehur varej jetim një bisht i zi. Ishte një lepur, tha Niko i penduar, por e lëshova. Frikacak, i tha Ibrahimi që nxori thikën dhe e ndau bishtin nga çarku. Është lepuri im, tha Aliu duke marrë bishtin e zi. Donte të hante kulaç dhe jo patate. Nuk ishte lepuri yt, tha Nik dhe i tregoi të atit se si kishte vrapuar në drejtim të çarkut kur dëgjoi një zë kafshe që rënkonte nga dhimbjet. Më erdhi keq kur e pashë që qante si njeri, tha Niko me sytë e lagur. Aliu futi bishtin e zi në xhep dhe i tha të vëllait: Herë tjetër mos i ndiq më lepujt e mi.
Hëngrën kuleçtë që kishte gatuar Sara dhe shkuan dy herë të kontrollonin çarqet, por derisa u err ato nuk u mbushën. U kthyen në fshat kur Anën sapo e kishte zënë gjumi. Nikoja fjeti pa i folur askujt, ndërsa Aliu i tregoi Janit për lepurin duke fërkuar bishtin pas faqes. Do ta kisha kapur, i tha, por e trembi babai. Lepuri nuk është breshkë, tha Jani. Ai nuk mund të rrinte poshtë krevatit. Kur u shtrinë, Ibrahimi i tregoi Sarës se si kishte humbur njërin pas tjetrit, djemtë në pyll. Shkova për kafshë, por zura gjah djemtë e mi, i tha duke parë shandanin që digjej. Tani je bërë një Abraham i vërtetë, tha Sara. Ibrahimi mblodhi supet nën velenxë për t’i thënë se nuk e kishte kuptuar. Errësira e kishte bërë dhomën më të ftohtë dhe Sara i zgjati këmbët nga Ibrahimi. Nuk e gjej veten në historinë e Abrahamit, tha Ibrahimi. Unë shkova të vras kafshë, jo njerëz, ndërsa Abrahami shkoi të vriste djalin e tij dhe vrau një kafshë. Ti je mijëra vjet pas Abrahamit dhe nuk je profet, tha Sara. Perëndia i ka lënë njerëzit të lirë dhe nuk u thotë më se kë duhet të vrasin apo se kë nuk duhet të vrasin. Prandaj bota është bërë kaq e ngatërruar. Por, megjithatë, ti ke edhe një ngjashmëri tjetër me Abrahamin. Çfarë kam tjetër, pyeti Ibrahimi me zë të butë, i ngrohur nga këmbët e Sarës. Abrahami kishte dy djem me dy gra të ndryshme dhe për shkak të këtyre dy grave bota u nda në të krishterë dhe myslimanë. Të dy palët mendojnë se ishte profeti i tyre ai që Abrahami mori me vete në pyll, për ta vrarë. Myslimanët thonë se Abrahami mori për të flijuar Ismailin, ndërsa të krishterët thonë se ai zgjodhi Isakun. Edhe çifutët, që e kanë shkruar të parët këtë histori në librat e tyre, mbështesin variantin e të krishterëve, për Isakun. Myslimanët thonë se përderisa perëndia i kërkoi Abrahamit të flijonte djalin e tij të vetëm, do të thotë se ky djalë ishte Ismaili, sepse ai ishte i vetëm derisa lindi Isaku. Ndërsa të krishterët thonë se sipas ligjit të perëndisë, Abrahami njihte djalë të vetëm Isakun që e kishte pasur me gruan e tij të ligjshme. Kjo histori e ka përçarë botën për mijëra vjet duke futur në luftë të krishterët me myslimanët. Të dy palët besojnë se feja e djalit të flijuar është feja e vërtetë e perëndisë. Por unë besoj se të dy palët janë të pashpirt, sepse do të donin që profeti i tyre të vuante siç duhet të ketë vuajtur ai djalë kur ka parë thikën e babait të ngritur, mbi kokën e vet. Sikur Abrahami ta kishte vrarë vërtet njërin nga djemtë, e vërteta do ishte e pastër dhe nuk do kishim dy fe, por vetëm një. Ose, sikur Abrahami t’i kishte marrë të dy djemtë në pyll, siç bëre ti, ndoshta bota do ishte më e qetë.
Ndoshta kështu do ishte, tha Ibrahimi dhe u ngjesh më shumë nga këmbët e Sarës. Në këtë pikë ndryshon pak ti nga Abrahami, sepse i more të dy djemtë me vete në pyll. Por, njëlloj si ai, ti ke ndarë djemtë në të krishterë dhe myslimanë. Ibrahimi nuk foli dhe pas pak Sara ndjeu që e kishte zënë gjumi dhe këmbët e tij ishin ftohur.

Ibrahimi u ngrit përpara Sarës dhe u nis në pyll. Edhe djemtë flinin, por ai nuk i zgjoi. Kishte rënë dëborë gjatë gjithë natës dhe gjurmët e këmbëve të tij ishin fshirë. Kur arriti në fushën e breshkave, la trastën, ngrehu çarqet dhe i vuri aty ku i kishte vënë të djeshmen. Gjaku i lepurit kishte humbur nën dëborë. U kthye dhe ul mbi trastë duke i mbajtur veshët e gatshëm për të kapur britmën e ndonjë kafshe të zënë në grackë. Retë kishin zbritur mbi majat e pemëve dhe dukeshin sikur shkundnin dëborën. Ai priste dhe mendonte. Jeta e tij kishte ndryshuar që kur ishte bërë mysliman. Ishte më i pasur dhe kishte më shumë djem. Sara i kishte dhënë një vajzë që nuk e kishte pasur dhe ai ishte i lumtur. Megjithatë, shumë vdekje kishte parë që nga ajo ditë. Kishte vdekur gruaja dhe djali i vogël. Kishte vdekur vëllai dhe dhjetëra kokë bagëti. Kolera kishte ardhur si një mallkim. Bota kishte ndryshuar. Njerëzit varfëroheshin njëlloj si më parë, por disa edhe pasuroheshin. Shumë shqiptarë ishin bërë myslimanë. Turqit ishin gjithmonë e më të egër. Ata fitonin, pushtonin dhe i merrnin toka të tjerëve. Por ndoshta të gjitha këto do të ndodhnin edhe nëse ai nuk bëhej mysliman. Të afërmit e tij kishin vdekur për arsye të tjera, nga kolera apo nga plakja, sëmundje që i preknin të gjithë, pavarësisht nga feja. Turqit do ishin njëlloj të egër. Por ndoshta nuk do ishin kaq të fortë sikur ai dhe shumë të tjerë mos bëheshin myslimanë. Ndoshta, mendoi dhe iu kujtua Sara që në krevat i kishte thënë se ai i kishte ndarë djemtë në të krishterë dhe myslimanë. Kishte bërë sikur e kishte zënë gjumi sepse nuk kishte përgjigje për Sarën. Shumë gjëra që ndodhnin në botë ai nuk do mund t’ua ndryshonte drejtimin edhe sikur të kishte mbetur i krishterë.
Por një gjë ishte e sigurt dhe ai nuk mund t’ia fshihte vetes. Djemtë e tij ishin ndarë në të krishterë dhe myslimanë për një dash që nuk ishte shitur të dielën në pazarin e qytetit. Edhe djemtë e Abrahamit ishin ndarë për një dash. Historinë e djemve të Abrahamit ndoshta e kishte caktuar Zoti, por fatin e djemve të tij e kishte vendosur ai vetë. Iu kujtua dita e dasmës me Anën. Krushqit nga Suli deheshin dhe kërcenin. Gratë shihnin nga nusja, ndërsa burrat pinin me dolli. Në mes të asaj rrëmuje ai kishte takuar Arianit Komnenin, i cili pinte dhe këmisha e bardhë i ishte hapur në gjoks. Flokët i kishte të lëshuara, ndërsa gjoksin e thinjur dhe me kocka të forta. Je bërë gati, e kishte pyetur Arianiti duke parë nga nusja. Për çfarë, e kishte pyetur ai. Arianiti kishte qeshur dhe gjithmonë duke parë nusen i kishte thënë: Sonte duhet t’ia heqësh bërthamën kësaj kumbulle. Ai kishte mbledhur supet i turpëruar, ndërsa Ana ishte skuqur nën vello. Do djem apo vajza, e kishte pyetur Arianiti. Djem, i kishte thënë ai. Atëherë Arianit Komneni e kishte tërhequr dhe i kishte thënë në vesh: Në qoftë se do djem, kur ta hapësh kumbullën mos i shuaj qirinjtë.
Ana nuk e dëgjoi, ndërsa Arianiti vazhdoi të pinte. Kur ishte mbyllur dasma ai dhe Ana ishin futur vetëm në dhomë. Ai ishte zhveshur dhe pastaj kishte zhveshur dhe nusen. Shuaj qirinjtë se më vjen turp, i kishte thënë ajo duke u mbuluar. Jo, i kishte thënë ai, se ndryshe do lindësh vajza. I mbajti qirinjtë ndezur dhe iu ngjit trupit të njomë të gruas. Ajo u mblodh dhe lëkura iu bë si peshqir, por mishi në mes të këmbëve të tij mbeti i varur gjatë gjithë natës. gratë i kontrolluan çarçafët të nesërmen dhe Ana i tha se kishte qenë e sëmurë. Një javë rresht gishti i tij i qullët që varej në mes të këmbëve, nuk hyri dot në kumbullën e gruas që shikonte hijet e qirinjve në tavan. Një natë, kur ai ishte shtrirë i djersitur dhe i pashpresë në cep të krevatit, Ana u çua dhe i shoi qirinjtë. Në errësirë ai ndjeu një trup lakuriq që u mbështet pas tij dhe ia thau djersët. Lëkura iu freskua dhe qimet iu rritën. Gruaja ishte hapur dhe ai e mbushi me muskuj boshllëkun që i ndante prej një jave. Muskuli u shty me zor dhe dhimbja e Anës ra si një bërthamë kumbulle nga krevati. Pas nëntë muajsh lindi një djalë. Dhe pastaj lindën edhe gjashtë të tjerë, sa herë që Ana i fikte qirinjtë.
Sara bënte dashuri me qirinj të ndezur dhe atyre i kishte lindur një vajzë. Arianiti ishte tallur dhe shtatë djem ishin rreshtuar pas asaj talljeje. Tani secili pre tyre vraponte si lepur në drejtime të ndryshme. Por në fund të rrugës secilin e priste i njëjti çark, siç i kishte ndodhur lepurit me bisht të zi.
Ibrahimi dëgjoi një britmë dhe ktheu kokën. Ishte një zë kafshe që përpëlitej në dëborë. Nuk donte të mendonte më. U çua dhe vrapoi drejt çarkut. Kur hyri në shtëpi shtriu mbi tavolinë dy lepuj dhe një dhelpër të vogël. Jani ua zhveshi lëkurët të treve, ndërsa Sara e gatoi me uthull dhe pilaf njërin nga lepujt. Kur e provoi, Aliu tha se mishi i lepurit të tij ishte më i shijshëm se lepuri që kishte përpara. Muhamedi nuk u çua nga krevati, ndërsa Nikoja futi bishtin e dhelprës poshtë jastëkut dhe nuk e preku lepurin me dorë.

18

Në fund të dhjetorit bëri stuhi. Dëbora e mbuloi furrën në oborr dhe Jani i pastroi plloçat me lopatë që të hapte derën e shtëpisë. Rrugët e fshatit u zunë dhe Ibrahimi nuk doli më për gjah. Natën e Vitit të Ri Sara gatoi lepurin tjetër që, pasi e kishte mbushur me kripë, e kishte mbuluar me lëkurën e vet dhe e mbante në qilar duke i hedhur akull sipër. U ulën të gjithë të hanin, ndërsa Ana Komnena rrinte poshtë duke luajtur me këmbët e tyre nën tavolinë.
Gëzuar Vitin e Ri, tha Sara. Një vit i mbarë, tha Ibrahimi dhe i dha Janit një gotë raki që ai e piu me një frymë për t’i treguar të atit se ishte bërë burrë. Por fyti i dogji aq shumë, saqë sytë iu skuqën dhe iu mor fryma. I dhanë një gotë ujë dhe u qetësua, por oreksi iu pre dhe u zverdh. Nikoja hëngri vetëm petanik me fasule dhe nuk e preku lepurin, ndërsa Aliu e uli Skënderbeun në tavolinë dhe i uroi Vitin e Ri. Muhamedi hante ngadalë, i mbështjellë me batanije. E ftohura e kishte bërë më të menduar dhe tokën e rrumbullakët e mbante në mes të këmbëve të mbuluar me batanije. Natën e Vitit të Ri ka lindur toka, e pyeti ai Sarën. Toka duhet të ketë lindur në verë, tha Niko, sepse në dimër nuk mbijnë pemët dhe lulet. Lumenjtë ngrijnë dhe kafshët flenë e nuk lindin fëmijë. Toka ka lindur në rrëmujë dhe data e lindjes nuk dihet, tha Sara. E si lindi toka në rrëmujë, pyeti Aliu. Në fillim bota ishte si shtëpia jonë para se ta rregullonim, tha Sara. Krevati, sëndukët, qilimat, pjatat, tavolina dhe qirinjtë nuk ishin aty ku janë tani, por prisnin në oborr që ne t’i vinim në vendin e tyre.
Djemtë nuk po kuptonin dhe Sara filloi të tregonte.
Për shumë kohë, bota jetoi në rrëmujë dhe grekët këtë kohë e quajtën Kaos që do të thotë rrëmujë. Nga Kaosi lindi Gjea që do të thotë tokë dhe nga Gjea lindi Urani që është qielli. Nga Urani lindi Kronosi që do të thotë kohë dhe i cili luftoi me babanë e tij siç bëjnë të gjithë perënditë. Lufta mes Uranit dhe Kronit vazhdoi gjatë, aq sa nuk mund të matet, por Kroni fitoi dhe u bë Zot i botës.
Atij i lindën tre djem: Zeusi, Poseidoni dhe Hadi. Por Kronosit i kishin thënë se koha e tij nuk do të ishte shumë e gjatë sepse njëri nga djemtë e tij do ta vriste për t’i zënë vendin. Kronosi vendosi të vriste fëmijët e tij, të cilët i hante një nga një. Por gruaja e tij e fshehu Zeusin në ishullin e Kretës dhe në vend të tij i dha Kronosit një gur të mbështjellë me pelena dhe ai e hëngri. Pa e ditur, Kronosi e mori Zeusin si shërbëtor në shtëpinë e tij dhe një ditë ky e helmoi duke i hedhur një bar të keq në gotën e verës. Kronosi u shtri i pafuqishëm dhe Zeusi e sulmoi. Lufta ishte e ashpër dhe bota ishte prapë në buzë të Kaosit, por Zeusi thirri në ndihmë të tij dy vëllezërit e vet, Hadin dhe Poseidonin dhe të tre e mundën babanë. Kur fituan, tre vëllezërit e ndanë botën në tre pjesë: Zeusi u bë perëndia e njerëzve dhe zot i rrufeve, i stuhive, i bubullimave, i nxehtësisë dhe i dritës. Poseidoni u bë mbret i detit dhe ishte shumë hakmarrës. Sa herë që nuk i pëlqente ndonjë gjë ai i përmbyste fshatrat dhe qytetet. Vëllai i tretë Hadi mori mbretërinë e të vdekurve dhe u bë perëndia e vdekjes. Kur Zeusi dhe Poseidoni vendosnin të vrisnin njerëz, ata i merrte vëllai tjetër, Hadi. Kështu që Zeusi mbretëronte në qiell, Poseidoni në det dhe Hadi nën tokë.
Sara nuk kishte mbaruar kur Nikoja, për të mos i lënë vëllezërit të zgjidhnin para tij, tha: Unë jam Zeusi, e zgjodha i pari, dhe pa nga Ibrahimi që po shikonte në fund të gotës së rakisë, sikur maste kohën. Unë jam Poseidoni, tha Aliu, e shkatërroj fshatin kur të dua. Po ti Muhamed çfarë do, e pyeti Jani. Muhamedi që e kishte dëgjuar Sarën duke u dridhur, rregulloi velenxën mbi supe dhe tha: Të gjithë njerëzit do vdesin një ditë dhe do vinë në mbretërinë time. Unë jam Hadi. Po nëse njerëzit sillen mirë do t’i lësh të dalin nga mbretëria jote, e pyeti Sara. Anën do ta lë, u përgjigj Muhamedi, ndërsa për ju të tjerët do mendohem. Mihalit, gjitonit tonë dhe dajë Llambros nuk do t’i jap leje sepse ata janë zënë me babanë. Petro iku pa leje nga shtëpia, por në mbretërinë time ka një derë shumë më të madhe se dera e shtëpisë sonë. Çelësat e kësaj dere unë i mbaj vetë dhe Petro nuk do largohet më pa lajmëruar. Ali Tepelenën do ta mbaj përgjithmonë në Had, ndërsa Thanasit do t’i them që, nëse do të kthehet mbi tokë gjatë verës, të ndahet nga Ali Tepelena.
Që kur ishte bërë Had, Muhamedi kishte drejtuar trupin dhe nuk shikonte asnjeri në sy, por shtrëngonte fort tokën e rrumbullakët se mos i ikte nga duart. Po Krishtin pse e le të dilte nga Hadi, e ngacmoi Ibrahimi duke qeshur. Muhamedi pa nga Sara i hutuar, sepse nuk dinte si të përgjigjej. Një ditë, ajo i kishte thënë se Krishtin e kishin vrarë në kryq dhe pas tri ditësh ai ishte ngjallur prapë dhe asnjeri nuk e dinte ku kishte shkuar. Krishti iku pa leje sepse e ndihmoi Zeusi, por pas tri ditësh e gjeta dhe e futa prapë në Had, tha Muhamedi. Po çfarë bëri Krishti për tri ditë, pyeti Aliu. Ndoshta u kthye të takojë gruan, tha Niko. Krishti nuk ishte i martuar, tha Jani duke e parë Nikon me inat. Ndoshta ishte, tha Sara, por kjo nuk dihet mirë sepse historitë e jetës së tij janë shkruar shumë vjet pasi ai u zhduk dhe ata që i shkruan nuk i dinin të gjitha ose nuk kanë dashur t’i tregojnë të gjitha. Pse nuk kanë dashur t’i tregojnë të gjitha, pyeti Niko. Sara pa nga Ibrahimi që rrinte i menduar në krye të tavolinës dhe shtrëngonte gotën e rakisë në dorë. Sepse po t’i tregonin të gjitha, Krishti do t’i ngjante gjithë burrave të tjerë që lindin nga martesa e prindërve të tyre, martohen me gra, bëjnë fëmijë me to dhe kur vdesin e kanë një varr. Ata donin që Krishti të mos i ngjante asnjë burri përpara tij dhe prandaj ai nuk ka lindur nga babai i tij, nuk është martuar, nuk ka fëmijë dhe nuk ka varr, tha Sara, e cila fliste ngadalë sikur po bënte një meshë. Në qoftë se këto janë të vërteta, Krishti duhet të ketë qenë një njeri shumë i vetmuar, tha Muhamedi, sepse një njeri që nuk ka fëmijë nuk ka si e shtyn kohën. Krishti nuk ishte një njeri si ne të tjerët, ai ishte biri i Zotit, ndërhyri Jani me zë të rreptë. Zoti e solli në tokë që t’i tregonte njerëzve se çfarë duhet të bënin duke ndjekur rrugën e Krishtit dhe ne duhet ta nderojmë sakrificën e tij. Po, nëse martohesh, nuk je në rrugën e Krishtit, pyeti Niko. Jo, tha Sara, Krishti nuk i tha askujt që nuk duhet të martohet. Edhe unë do martohem, tha Niko, sepse gratë duhen për të bërë bukë dhe fëmijë. Sara qeshi dhe Ibrahimi ktheu pak raki. Djemtë rrinin të menduar, ndërsa Ana i mori Muhamedit tokën e rrumbullakët dhe ai nuk e kundërshtoi.

1.
Ishte një ditë e nxehtë dhe njerëzve nuk u hahej mish. Pazari ishte zgjuar i pari dhe pas tij ishte zgjuar qyteti. Zakonisht, qyteti lodhej në pazar dhe çlodhej në kishë. Por ishte e diel dhe jo të gjithë punonin. Ishte një ditë pazari dhe jo të gjithë shkonin në kishë. Fshatarët kishin ditën e tyre të punës. Qytetarët kishin ditën e kishës dhe të pazarit. Gratë dilnin nga mesha e mëngjesit, shkonin në pazar, ku i frynin trastat si gjinj, dhe pastaj ktheheshin në shtëpi. Kur ato vonoheshin pas gjërave të panevojshme, fëmijët i prisnin me gojë hapur. Burrat pinin duhan në hije dhe shikonin gratë. Kafshët rrinin në diell dhe, duke pritur të shiteshin, shikonin burrat. Ata që kishin vapë freskoheshin në liqen. Por qyteti ishte në mes të maleve dhe jo të gjithë dinin not.

Deri kur u mbyll pazari ai nuk i shiti dot dy delet e tij. Mblodhi paratë që kishte fituar dhe u nis.
Xhamia ishte në të dalë të qytetit. Në dimër ajo rrugë ishte e pushtuar nga balta, por atë ditë bënte zheg dhe toka digjte mbi kokë dhe nën këmbë. Dera e xhamisë ishte e mbyllur. Ai trokiti me një gur mbi portën e vogël. Imami u shfaq pas pak duke lidhur tyrben mbi kokën e rruar. Alekum Selam. Mirëdita, i tha ai. Dua të bëhem mysliman. Urdhëro, e ftoi imami. Je i pari që vjen sot. Të krishterët merren me tregti të dielave. U fut brenda dhe pati ftohtë. U ulën të dy përballë njëri-tjetrit mbi një rrogoz, i cili në anën e tij dukej më pak i përdorur. Xhamia ishte bosh. Dielli hynte me zor nga katër kamare të vogla, të shpërndara nga një në çdo faqe muri. Në një cep të errët mezi dukej një tenxhere e madhe dhe pranë saj bukë dhe disa kokrra ullinj. Je në shtëpinë e Zotit, i tha imami, si për t’i thënë mos u habit. A ha Zoti ullinj, qeshi ai duke u përpjekur ta ngrohte xhaminë me shaka. Imamit nuk i lëvizi asnjë muskul. Ullinjtë i ha unë. Doktorët thonë se bëjnë mirë për veshkat.

Pse do të vish në Islam, e pyeti thatë imami, pa e lënë të vazhdonte udhëtimin e tij nëpër muret bosh të xhamisë. Aliu iu përgjigj se nuk kishte ndonjë shkak, por mendonte se Islami është një gjë që duhet provuar. Unë fitoj sa për t’u ushqyer, nisi të shpjegonte. Nuk kam ndonjë arsye të veçantë. Islami është feja e Perandorisë dhe unë e respektoj si një shtetas i rregullt. Nga Islami vijnë ligjet, taksat, ushtria dhe drejtësia. E këto nuk mund t’i zbatosh si duhet po nuk njohe burimin e tyre të vërtetë. Shpejt ose vonë, të gjithë do të bëhen myslimanë. Babai më ka thënë që punën e sotme mos e lër për nesër. Unë zgjohem herët në mëngjes, si kafshët që shes dhe shëroj, prandaj nuk e kam vështirë të falem në oraret që përcakton feja juaj. Njoh shumë të tjerë që do të ishin bërë myslimanë në qoftë se do të kishin regjimin e bagëtive.
Sa vjeç je? Tridhjetë e nëntë i mbusha në korrik. Ka myslimanë të tjerë në fshatin tënd? Jo, tha ai, unë do të jem i pari. Njeh ndonjë mysliman tjetër? Kroi kokën dhe u kujtua. Njoh Ali Tepelenën. Ç’është ky, tha imami. Aliu është kusar. I zë pritë karvanëve dhe grabit ushqime, mallra dhe kafshë, që pastaj i shet. Kohët e fundit ka marrë një titull nga Stambolli dhe trimat e tij e thërrasin dervenxhi. Tani kontrollon rrugët dhe grykat nga kalojnë karvanët dhe i ka bërë zap gjithë kusarët e tjerë. Askush nuk vjedh dot pa lejen e tij. Para disa muajsh u fsheh në shtëpinë time se e ndiqnin ushtarët e Kurt Pashës për ta vrarë. Kuajt i sjell tek unë për t’i shëruar dhe prandaj jemi njohur. A të ka folur Aliu për Islamin? Po. Njëherë ai më tha se sikur Muhamedi të ishte shqiptar, grekët do ta kishin vrarë atë. Imami nuk lëvizi, por diçka mërmëriti. Në qoftë se Muhamedi do të ishte shqiptar, grekët do të ishin çifutë dhe çifutët nuk e vranë dot Muhamedin. Megjithatë, Muhamedi nuk mund të ishte shqiptar. Të gjithë profetët kanë lindur në shkretëtirë aty ku nuk ka ujë dhe nuk ka dimër. Ne kemi shumë ujë dhe shumë dimër.
Imami futi dorën poshtë rrogozit dhe nxori një libër të verdhë me shkronja të mëdha arabe. Ky është Kurani. Është libri me porosi që Allahu i dha Muhamedit përmes të dërguarit të tij, engjëllit Xhebrail. Këtu tregohet se çfarë duhet të bëjë një mysliman. Dhe po ashtu se çfarë nuk duhet të bëjë. Mos harro se gjërat që nuk duhet të bësh, janë më të rëndësishme se ato që duhet të bësh. Kurani është libri i ndalimit dhe jo i lejimit. Ti nuk mund ta lexosh Kuranin, por unë do të të them disa gjëra, të cilat, nëse i pranon, do të të dallojnë ty nga të tjerët, nga të pafetë.
Islam do të thotë paqe. Paqja mund të mbretërojë mes njerëzve nëse ata i dedikohen Allahut dhe ndjekin rregullat që ai ka përcaktuar. Këto rregulla Zoti ia tha Muhamedit që ky t’ia thoshte njerëzve. Muhamedi shkroi Kuranin, megjithëse deri 40 vjeç nuk dinte as shkrim, as këndim, njësoj si ti sot. Kjo është një nga dëshmitë se ai ishte i dërguar i Allahut, porositë e të cilit për herë të parë i erdhën rreth vitit 610 kur ai jetonte në Mekë, me gruan e tij Hatixhe. Gjatë jetës së tij Muhamedi pati shumë gra të tjera. Kur ai vdiq, në prehrin e gruas së tij më të dashur Aishes, Meka, Medina dhe shumica e Arabisë kishin pranuar Islamin. Kurani i ka njohur të gjithë profetët e tjerë përpara Muhamedit, përfshi Musain, profetin e çifutëve dhe Isain e të krishterëve. Por Muhamedi është profeti i fundit. Prandaj dhe Islami është feja e vetme e Allahut. Qëllimi i profetëve të tjerë ka qenë të paralajmëronin dhe të bënin gati botën për misionin e Muhamedit, kështu që të krishterët e kanë detyrim që të kthejnë fenë e tyre në Islam. Jezu Krishti po të ishte gjallë do t’i bashkohej fesë së Muhamedit.
Imami ndaloi dhe e futi Kuranin nën rrogoz. Këto që po them duhet t’i dish sepse të krishterët e fshatit do të të prozvalin dhe do përpiqen të të poshtërojnë kur t’u thuash se je mysliman. Mos u mërzit. Të gjithë profetët janë sharë nga fshati i vet. Ti më the se do të bëhesh mysliman. Unë të pyeta pse. Më the se Islami është një gjë që duhet provuar sepse herët apo vonë të gjithë do të vijnë në Islam. Kjo është e vërtetë. Një ditë, të gjithë do të bëhen myslimanë. Por jo për arsyet që the ti. Unë do të t’i jap arsyet, ti do t’i jetosh dhe më pas do t’ia japësh të tjerëve.
Islami ka pesë kushte. Nëse ti i pranon, atëherë je mysliman. I pranoj, tha ai me një frymë. Ishte ftohtë dhe drita e diellit nga kamaret e xhamisë kishte nisur të dobësohej. Duro, i tha imami. Do të t’i them një nga një. Ngrihu në këmbë.
Ai u ngrit dhe pas tij u ngrit dhe imami. Gjysma e fytyrës i ndriçohej akoma nga drita e pasdites. Gjysma tjetër po kridhej gradualisht në errësirë. Islami dhe Krishterimi janë si hëna dhe dielli, mendoi ai. Të dyja kanë marrë përsipër të ndriçojnë botën, por kur njëri ikën vjen dita dhe kur ikën tjetri vjen nata. Tani jam në muzg. Dielli me hënën po ndërrojnë vendet si Krishterimi me Islamin në shpirtin tim. Deri në fund të jetës do të përpiqem të kuptoj kush është dielli dhe kush është hëna nga të dy, u zotua ai me vete dhe u përqendrua prapë tek imami, fytyra e të cilit kishte hyrë në hije.
A pranon se nuk ka Zot tjetër veç Allahut dhe se Muhamedi është robi dhe i dërguari i tij?
Bota është më e qetë tani që e udhëheq vetëm një Zot. Në kohën e grekëve të lashtë kishte shumë zota që bëheshin xhelozë për njëri-tjetrin dhe bota ishte lëmsh. E pranoj, tha ai.
A pranon t’i falesh Allahut, pesë herë në ditë namaz? E pranoj, por ç’më ndodh nëse falem gjashtë herë? Nuk të ndodh gjë, i tha imami, por nuk duhet ta bësh. Në fillim Zoti i tha Muhamedit se myslimanët duhet të faleshin pesëdhjetë herë në ditë, por Musai, profeti i çifutëve i tha Muhamedit t’i kërkonte më pak falje sepse kjo do të ishte e lodhshme për besimtarët. Pas shumë kërkesave që bëri Muhamedi, numri i faljeve u vendos të ishte pesë. Kjo në saje të çifutëve që bëjnë tregti edhe me faljet për Zotin. Ka pasur të drejtë Musai, i tha ai. Pesëdhjetë herë në ditë do të thotë që mos bënim asgjë tjetër, por veç të faleshim. Allahu na i njeh dobësitë tona, prandaj korrigjon ndëshkimet, sqaroi imami dhe vazhdoi.
A pranon të mbash ramazan? Ç’është ramazani, pyeti ai. Ramazani është muaji i nëntë i vitit. Është muaji kur Muhamedit iu shfaq për herë të parë engjëlli me porositë e Allahut. Ky është dhe muaji i agjërimit, muaji kur myslimanët i dedikohen Zotit të tyre, duke mos ngrënë, duke mos pirë dhe duke mos i prekur me dorë gratë e tyre. Ramazani përbën agjërimin kryesor, ndërsa gjatë vitit Islami ka edhe shumë lloje të tjera agjërimesh, si agjërimi i muajit të shabanit, agjërimi i gjashtë ditëve të muajit sherval, që është muaji që vjen pas ramazanit, agjërimi i ditës së ashures, agjërimi i xhumasë, i ditës së premte etj. këto do t’i mësosh me kohë dhe unë do të të kujtoj herë pas here, por mos harro se agjërimi i ramazanit është kusht për ty si për çdo mysliman tjetër. Gjatë ramazanit as duhet të shash, as të bërtasësh, as të zihesh, as të shpifësh apo të theshmosesh. Nëse të godasin, mos u kthe dorë dhe thuaju se je në agjërim. Agjërimi është shkëputja e njeriut nga kërkesat e trupit, nga stomaku dhe epshet që ndjellin gratë. Ramazanin do ta nisësh pas disa ditësh, sapo të shikosh hënën e re të muajit shtator. Po në qoftë se ka re si ta dalloj hënën, pyeti ai. Asnjë re nuk mund të ndalojë takimin e një myslimani me Zotin e vet, u përgjigj imami. Të krishterët hanë diçka kur agjërojnë, pyeti prapë ai. Si mund të duroj një muaj pa ngrënë? Të krishterët agjërojnë 40 ditë rresht përpara Pashkës dhe po ashtu gjatë vitit kanë agjërime të tjera. Megjithatë, ti mund të hash dy herë në ditë. Do hash diçka të ëmbël, mundësisht hurma me ujë kur perëndon dielli, dhe ky është iftari. Pastaj do falësh namazin e mbrëmjes. Ndërsa në mëngjes, kur fillon agimi, gjithnjë përpara namazit të parë, mund të fusësh një kafshatë në gojë dhe ky është syfyri. Agjërimi është sakrifica më e madhe që një mysliman bën për të respektuar Zotin e vet. Kur agjëron, ti i thua Allahut se nuk ke ardhur në jetë vetëm për të mbushur stomakun tënd me mish kafshe dhe për të fryrë barkun e sat shoqeje me mish njeriu. Po lopët, viçat, delet dhe qengjat e mi a duhet t’i detyroj të mbajnë ramazan, tha ai pafajësisht. Imami bëri një ngërdheshje si i bezdisur e megjithatë vazhdoi. Agjërimi është një sakrificë e ndërgjegjshme. Ty nuk të kontrollon kush nëse ha, nëse pi apo nëse kënaq gruan tënde. Gjatë agjërimit je përballë Zotit dhe ndërgjegjes tënde. Kafsha ka shpirt, por nuk ka ndërgjegje, prandaj vetësakrifikimi i saj nuk parashikohet në Kuran. As Muhamedi nuk e detyronte devenë e tij, Kasun që të agjëronte. Kafshët e tua nuk do të bëhen myslimane sepse edhe para kësaj dite nuk janë të krishtera, shtoi imami. E pranoj, tha ai. E pranoj ramazanin. Kur t’i them gruas se është një kusht ajo do të më kuptojë, kurse kafshët e mia nuk do kuptojnë asgjë dhe do vazhdojnë të më duan njëlloj. Vazhdojmë, nxitoi imami duke parë diellin që fshihej pas dritareve. Pas pak duhet të jap ezanin.
Kushti i katërt i islamit është dhënia e zekatit. Zekat do të thotë që t’u japësh të varfërve ushqim, rroba dhe t’i ndihmosh. Zekati nuk është lëmoshë, por është ndarje pasurie. Muhamedi mendonte se i varfri ka të drejtë të përfitojë nga pasuria e të kamurit. Zakonisht zekati shpërndahet pas sakrificës, pas agjërimit, pra në fund të ramazanit. Mund të japësh edhe para. Ai u mendua një copë herë dhe tha: Në fshat ka shumë të varfër. Nëse unë u jap të gjithëve zekat ç’më mbetet për vete? Ramazani më duket më i arsyeshëm se të detyron të kursesh, kurse zekati paska shumë harxhe. Po a nuk do varfërohem unë një ditë duke i falur vazhdimisht të tjerëve pjesë nga pasuria ime? Atëherë ti do të jetosh duke u ushqyer nga zekati që do të shpërndajnë të tjerët, u përgjigj imami. Ky është Islami. Jep pasuri që të marrësh paqe. A e pranon këtë kusht? Imami po humbte durimin. Atij iu duk se, sikur të rezistonte dhe pak imami do ta nxirrte jashtë duke mos e përzgjedhur si mysliman. Megjithatë, vendosi të bëjë edhe një përpjekje. Përmbushja e këtij kushti, siç ia kishte përshkruar imami, nuk e bindte. Si mund të falte nga një dele, apo një viç në fund të çdo agjërimi? Ti më the se që të bëhem mysliman duhet të plotësoj kushtet e Islamit, guxoi ai të pyeste imamin. Po, i tha imami, ashtu është. Që unë të bëhem mysliman duhet të jap zekat, apo jo? po, tha imami i çuditur nga ngulmimi. Po ai që përfiton zekat a duhet të jetë mysliman? Besoj se po, u përgjigj imami i hutuar. Në fshat unë jam myslimani i vetëm dhe nuk e di sa kohë do të vazhdojë të jetë kështu. Të gjithë të varfrit e fshatit janë të krishterë. A duhet t’i fal pasurinë që Allahu ma dha mua atyre që nuk i falen Allahut? Imami nuk foli, pro instinktivisht vuri dorën mbi Kuranin e mbuluar me rrogoz. A duhet të përfitojnë zekat të krishterët, këtë dua të them, përfundoi ai kur kuptoi se kishte fituar superioritet logjik që në ditën e parë të abetares islame. Këtë nuk e di, i tha imami që u ndie keq. Ndoshta duhet të presësh derisa në fshat të vijnë myslimanët e tjerë. E pranoj, shpejtoi ai. Pranoj se do filloj të jap zekat ditën që në fshat një i varfër do të bëhet mysliman. E pranoj kushtin. Ka akoma? Edhe një, u çlirua imami.

Po Muhamedi ka qenë i martuar, pyeti Jani duke parë nga Ibrahimi. Muhamedi ka pasur shumë gra dhe sillej mirë me to, tha Ibrahimi. Shokët e Muhamedit paskan qenë spiunë, tha Aliu. Ata i treguan njerëzve që Muhamedi kishte shumë gra, kurse shokët e Krishtit nuk i thanë njeriu. Muhamedi nuk ishte djali i Zotit, tha Sara dhe atij i lejohej të bënte si gjithë njerëzit e tjerë. Atij i fliste Zoti në vesh dhe i thoshte se çfarë duhet të bëjë një njeri që të quhet i mirë dhe çfarë nuk duhet të bëjë që të mos quhet i keq. Po fëmijë kishte Muhamedi, pyeti Aliu. Kishte dhe djem dhe vajza, u përgjigj Ibrahimi. Po varr ka, ngulmoi Aliu. Ka varr si gjithë të tjerët dhe vdiq nga pleqëria, tha Ibrahimi duke parë në sy Muhamedin që e kishte mendjen tek Ana, e cila e përplasi fort tokën përtokë. Zoti paska dashur më shumë Muhamedin se Krishtin, tha Niko, sepse Muhamedi ia paska dhënë të gjitha: edhe gra, edhe fëmijë, edhe një varr ku ta qajnë, kurse Krishtin e paska torturuar. Nuk e ka torturuar, por e ka marrë pranë vetes, ndërsa Muhamedin e la në tokë për t’i treguar njerëzve se atë nuk e do sa Krishtin, tha Jani. Përderisa ka një varr dhe ka jetuar si gjithë njerëzit e tjerë Muhamedi nuk e provon dot se Zoti i fliste në vesh dhe i jepte urdhra, tha Muhamedi duke parë nga i ati. Edhe unë mund të bëj sikur dikush më flet në vesh dhe t’ju urdhëroj ju që të më bindeni në emër të Zotit. Ti nuk je gënjeshtar, bëri shaka Ibrahimi.
Muhamedit dikush i flet në gjumë, tha Aliu duke u ngritur në këmbë sikur po thoshte diçka me rëndësi. Të gjithë panë nga Muhamedi që nuk u duk i mërzitur nga fjalët e të vëllait. Kush të flet në gjumë Muhamed, e pyeti Sara. Jam në gjumë dhe nuk ia kam parë fytyrën, tha Muhamedi, por nuk besoj se është Zoti se kur ai më flet unë nuk kam frikë. Edhe në qoftë se është Zoti, nuk duhet të kesh frikë, tha Ibrahimi që po e shikonte të birin me sy të ngulur. Njerëzit e kanë frikë Zotin se po të mos e kishin frikë nuk do ta dëgjonin, u përgjigj Muhamedi dhe ul nën tavolinë dhe mori tokën e rrumbullakët. Anën e kishte zënë gjumi mbi qilim. Sara e mori në krahë dhe e çoi në krevat.
Të gjithë në gjumë, tha Ibrahimi duke u çuar nga tavolina. Është vonë dhe ka ardhur Viti i Ri. Shkojmë të çlodhemi, tha Muhamedi, këtë vit do ndërtojmë shtëpi. Jani e pa si i hutuar, i tha natën e mirë Ibrahimit dhe shkoi në shtrat duke i marrë vëllezërit me vete. Kur u shtri, Ibrahimi e pyeti Sarën se pse i kishte thënë djemve se Krishti mund të kishte qenë i martuar. Ata po rriten dhe nuk kanë pse besojnë çdo përrallë që dëgjojnë, tha Sara. Shuaji qirinjtë, i tha Ibrahimi duke qeshur. Nuk të mjaftojnë gjashtë djem, ia ktheu Sara duke e parë me bisht të syrit. U fut nën velenxë dhe trupi i Ibrahimit e ngrohu menjëherë. Qirinjtë u dogjën duke parë njëri-tjetrin, deri në mëngjes.

19

Dëbora e mbajti fshatin të pushtuar deri në fund të shkurtit. Ibrahimi shkoi edhe dy herë për gjah, por kafshët ishin mësuar me hilet e çarkut të tij dhe nuk i afroheshin më patateve dhe mishit të ftohtë. Gjatë ditës, djemtë luanin në dhomën e tyre dhe në darkë i kërkonin Sarës t’i tregonte histori me perëndi. Sara i tregoi për Akilin e pavdekshëm që kishte mundur trojanët dhe që ishte vrarë nga një shigjetë në thembër. Po ai ishte i pavdekshëm, pyeti Niko, si iu ngul shigjeta në thembër? Akili ishte bir i perëndisë dhe kur lindi ai e ëma, që e donte shumë, vendosi ta bënte të pavdekshëm. E çoi në Had dhe e futi në ujërat e lumit të Hijeve, por, kur e zhyti, e mbajti nga thembra që djalin të mos e merrte lumi. Trojanët e dinin që ai mund të vritej vetëm në thembër dhe aty ia ngulën shigjetën.
Akili duhet të ketë qenë me sandale ditën që e vranë, tha Niko. Troja është një vend i nxehtë dhe aty nuk ka dimër si këtu te ne, tha Sara. Dua të jem Akili, thoshte Aliu, por nuk do vesh asnjëherë sandale. Kush e vrau Akilin, pyeti Niko, Akili u vra nga Paridi, u përgjigj Sara, e cila duhet të fillonte një rrëfim të ri sa herë që në rrëfimin e mëparshëm dilte emri i një heroi të ri. Paridi ishte djali i mbretit të Trojës. Para se të lindte, e ëma pa në ëndërr sikur djali që do të lindte do ta shkatërronte Trojën. Kur lindi Paridi, i ati, që e kishte besuar ëndrrën, e dëboi nga qyteti dhe djali u rrit në pyll dhe u bë shumë i bukur. Një ditë tre perëndeshat kryesore greke: Athina – perëndesha e drejtësisë, Afërdita – perëndesha e bukurisë dhe Hera – perëndesha e fuqisë bënin një garë bukurie. Zeusi që i kishte vajza, Athinën dhe Afërditën dhe grua Herën nuk donte të zgjidhte vetë dhe vendosi që burri më i bukur në tokë të përcaktonte kush ishte më e bukura mes perëndive. Burri më i bukur ishte Paridi, të cilit Zeusi i dha një mollë të kuqe.
Kështu, një ditë, të tre perëndeshat shkuan te Paridi dhe i kërkuan mollën. Athina i premtoi se në qoftë se do t’ia jepte asaj atëherë Paridi do t’i fitonte të gjitha luftërat. Hera i premtoi ta bënte mbretin më të madh të botës, ndërsa Afërdita i premtoi gruan më të bukur të botës. Paridit i pëlqeu premtimi i Afërditës dhe ia dha asaj mollën, kurse ajo e martoi me Helenën. Kjo mollë u quajt molla e sherrit sepse pas saj filloi lufta e trojanëve me grekët.

Unë dua të jem Paridi, tha Niko. Do marr gruan më të bukur në fshat dhe do vras Akilin. Aliu, i nxehur, shkoi në dhomë, e mbështolli thembrën e tij me lecka dhe dy djemtë filluan të luftojnë. Ana luante me trekëndësha, ndërsa Muhamedi i mbuluar me batanije rrinte pranë zjarrit. Po Ana ka qenë perëndeshë, pyeti ai Sarën. Ana Komnena ka qenë princeshë, tha Sara. Djemtë i kërkuan t’i tregonte historinë e Anës dhe Sara, pasi i hodhi dru zjarrit, filloi të fliste. Jani zbriti në qilar, ndërsa Ibrahimi u ul në krye të tavolinës dhe dëgjonte.
Ana Komnena ka jetuar në Bizant. Bizanti ishte perandoria më e madhe në botë për një mijë vjet. Bizanti shtrihej në të gjitha tokat e grekëve dhe të shqiptarëve, por edhe në Afrikë dhe Azi. Perandorët e Bizantit në fillim qëndruan në Romë dhe ishin romakë. Por Roma sulmohej nga fise njerëzish të pafe dhe Kostandini, një perandor që kishte lindur në Shqipërinë e asaj kohe, vendosi të ndërtonte një qytet të madh larg Italisë, ku të pafetë nuk shkonin dot. Ai zgjodhi një vend shumë të bukur mbi det ku themeloi qytetin e tij që u quajt Kostandinopojë. Ky qytet tani është Stambolli, sepse turqit kur e pushtuan ia ndryshuan emrin. Përpara një beteje të madhe, Kostandini pa në ëndërr një kryq dhe ai vendosi të bëhet i krishterë dhe pas tij i gjithë Bizanti u bë i krishterë derisa erdhën turqit. Pas Kostandinit, perandoria pati shumë luftëtarë dhe shumë perandorë, Ana Komnena ishte vajza e perandorit dhe ka lindur shtatëqind vjet më parë në vitin 1083, dy vjet pasi babai i saj Aleks Komneni u shpall perandor. Ana mori emrin e gjyshes së saj Ana Dalasena.
Qysh kur lindi, nëna e saj tha se Ana duhej të bëhej perandoreshë e Bizantit. Kur ishte katërmbëdhjetë vjeç prindërit e martuan Anën me një gjeneral të shquar. Ana Komnena e vogël nuk donte të martohej dhe një muaj nuk doli nga dhoma e saj ku qante dhe urrente të atin qe e martoi me një plak. Kur babai i saj, Aleks Komneni u sëmur, perandoresha bashkë me Anën menduan të merrnin fronin, mirëpo vëllai i Anës, Jani, u tregua më i zgjuar dhe shkoi në shtratin e babait ku i mori unazën perandorake dhe bekimin për t’u bërë perandor. Ana dhe e ëma u mbyllën në një manastir ku mbetën deri në fund të jetës ku ajo filloi të shkruajë historinë e luftërave të babait të saj dhe ky libër u quajt Aleksiada, sipas emrit të Aleks Komnenit. Ana Komnena vdiq në ishullin Lesbos, por varri i saj nuk dihet me saktësi. Pesëdhjetë vjet më vonë, Komnenët u larguan nga Kostandinopoja dhe qyteti u pushtua nga kryqtarët në kohën kur perandori ishte një nip i saj. Një Komnen tjetër, nip i Ana Komnenës, shpëtoi nga vdekja në Kostandinopojë dhe erdhi në Janinë ku u bë princ i madh. Nga kjo degë e Komnenëve është Arianit Komneni i Madh, i cili luftoi turqit në vitet 1400 dhe pastaj martoi vajzën e tij Donikën me Skënderbeun. Babai im, Arianit Komneni është stërnip i Arianit Komnenit të Madh.

Unë e mbaj mend Arianit Komnenin, tha Jani që i kishte hedhur dru zjarrit që digjej në flakën e vet. Si ishte, e pyeti Niko. Ishte i madh dhe me flokë të bardha të gjata, tha Jani. Një ditë, Thanasi më mori me vete te shtëpia e tij dhe Arianiti që hante arra të thata në oborr më dha një arrë. Por unë nuk e çaja dot dhe Arianiti e vuri mbi një plloçe dhe e çau duke i rënë me dorë. Po ti baba e ke njohur Arianit Komnenin, pyeti Muhamedi. E kam njohur, tha Ibrahimi që rrinte i menduar. Po ty çfarë të tha, pyeti prapë Muhamedi. Ibrahimi pa Sarën në sy sikur ta pyeste në duhej ta vazhdonte këtë bisedë apo jo. mua më mësoi si bëhen djemtë, tha Ibrahimi. Po pse ti nuk e dije, pyeti Niko. Ibrahimi vuri buzën në gaz dhe iu kujtua nata e parë e dasmës. Nuk e dija mirë se isha i ri, tha, por Arianiti kishte tre djem dhe e dinte më mirë se unë. E si bëhen djemtë, pyeti Muhamedi. Po ta thashë tani, do ta harrosh. Kur të rritesh do ta mësoj, i tha Ibrahimi, por Muhamedi u mbështoll fort me batanije dhe tha: Unë e di si bëhen, por mësoja Aliut. Aliu dëgjonte bisedën me vëmendje dhe kur iu përmend emri ngriti kokën drejt Ibrahimit sikur priste të dëgjonte formulën mashkullore të Arianit Komnenit. Por Ibrahimi nuk foli dhe Aliu i tha: Po kur lindi Ana ti e kishe harruar atë që të mësoi Arianiti?
Sara filloi të qeshte dhe mori Anën në prehër. Nuk e kam harruar, tha Ibrahimi. Kur lindi Ana unë kisha gjashtë djem dhe doja një vajzë. Po si bëhen vajzat, kush ta mësoi, vazhdoi Aliu. Nuk ia mësoi asnjeri, tha Sara. Kur do vajza duhet të bësh të kundërtën e asaj që tha Arianiti. Jani rrinte i ngrysur. Ishte më i madhi nga djemtë dhe dinte më shumë nga ata. Biseda po e vinte në siklet sepse Ibrahimi dhe Sara e dinin që ai nuk bindej nga formula e Arianitit. Ana e ka marrë emrin e nënës sonë, tha Jani duke ndërruar bisedën. Jo, tha Muhamedi, Ana ka marrë emrin e Ana Komnenës sepse edhe ajo quhet Ana Komnena. Të gjithë ne kemi mbiemrin e babait, ndërsa Ana ka mbiemrin e Sarës. Ibrahimi lëvizi këmbët nën tavolinë. Mbiemri i vajzës gjithmonë e kishte vënë në vështirësi. Kur Ana lindi dhe u regjistrua në kishë, prifti e kishte pyetur për mbiemrin dhe Sara i kishte thënë se vajza quhej Ana Komnena. Nuk do marë mbiemrin e të atit, kishte pyetur prifti me zë të ulët, që dukej se kjo gjë i pëlqente. Ibrahimi nuk kishte folur dhe prifti e kishte shkruar mbiemrin sipas Sarës. Familja ime nuk po ndahet vetëm në myslimanë dhe të krishterë, por edhe në emra, mendoi me vete, ndërsa djemtë prisnin një përgjigje. Ata e dinin që motra e tyre kishte një mbiemër tjetër, por kurrë nuk e kishin pyetur Ibrahimin se pse ishte kshtu. Ibrahimi e pa Sarën me inat dhe iu duk sikur ajo e kishte treguar historinë e Ana Komnenës së Bizantit për ta vënë në vështirësi përpara djemve. Ana ka emrin e nënës suaj, ndjesë pastë, foli Sara duke i parë djemtë me qetësi. Sytë e zinj i shkëlqenin nga zjarri, por Ibrahimi mendoi se historia e familjes e kishte ndezur edhe më tepër. Nëna juaj ka qenë një grua shumë e mirë dhe e dashur, e cila rriti shtatë djem, por gjithmonë kishte dashur të kishte edhe një vajzë. Ajo u sëmur dhe nuk lindi më dhe unë besoj se ka ikur nga kjo botë duke pasur një brengë, që nuk solli dot në jetë një motër për djemtë e saj. Babai e ka dashur shumë atë dhe kur lindi Ana më kërkoi që ajo të merrte emrin e nënës suaj. Unë pranova sepse edhe unë e kisha njohur Anën. Kur isha e vogël dhe rrija në shtëpinë e Hanës dhe të xhaxhait tuaj Vasilit, ajo vinte shpesh dhe më mësonte si të qëndisja me grep. Po Ana pse mori mbiemrin Komnena, pyeti Aliu. Kur babai im iku nga fshati unë mbeta e vetmja Komnenë nga dega jonë. Dy vëllezërit e mi kanë ikur dhe nuk e di në do kthehen më. Unë i thashë babait tuaj se fëmija që do lindë duhet të marrë mbiemrin tim në mënyrë që dera jonë të mos shuhet. Babai pranoi dhe ju sot keni një motër të vogël, tha Sara duke parë Ibrahimin në sy. Po në qoftë se babai nuk pranonte, pyeti Niko. Unë nuk do martohesha me babanë tuaj, tha Sara, dhe tani do kisha ikur të gjeja babanë tim. Po babai do martohej me një grua tjetër, pyeti Aliu, por Sara ngriti supet dhe buzëqeshi. Kur nëna vdiq, ju ishit të vegjël dhe kishit nevojë për një grua që t’ju rriste dhe t’ju ushqente, foli Ibrahimi, me sytë ulur mbi tavolinë. Thanasi erdhi një ditë në fshat dhe më kërkoi të martohesha me Sarën, që ai e kishte pasur shoqe kur ishin të vegjël. Unë nuk ia prisha Thanasit dhe ju u bëtë me një nënë dhe me një motër që nuk i kishit. Jani u ngrit të rregullonte zjarrin, ndërsa Aliu iu afrua Ibrahimit dhe iu ul në peqi. Mirë bëre, tha Muhamedi. Sara gatuan shumë mirë dhe na tregon histori që asnjë grua tjetër në fshat nuk i di, sepse gratë nuk lexojnë. Po babai yt ku ka shkuar, pyeti Niko duke u afruar nga Sara. Babai iku nga fshati kur Ali Tepelena mori Thanasin dhe ia ndryshoi emrin vëllait tim Gjergjit që e quajti Ismail. Ai nuk tha ku do shkonte, por më tha që kur të rritesha unë do ta kuptoja vetë se ku ka shkuar dhe do ta gjeja një ditë.

Po tani që je rritur e ke kuptuar, pyeti Muhamedi. Nuk jam rritur akoma aq sa duhet, tha Sara dhe shkoi në dhomë për të vënë në gjumë Ana Komnenën që po kotej në duart e saj. Ibrahimi dhe djemtë mbetën vetëm. Baba a do iki Sara të gjejë Arianitin kur të rritet, e pyeti Niko, me zë të ulët që Sara mos ta dëgjonte. Ajo nuk do të iki pa u rritur Ana dhe ju, tha Ibrahimi. Por edhe në qoftë se do të iki do të kthehet prapë. Kur djemtë shkuan të flenë, një copë herë nuk i zuri gjumi. Aliu nuk pranoi ta zgjidhte leckën që kishte lidhur pas thembrës, ndërsa Muhamedi tha: Sara do iki sepse ajo e di ku është babai i saj. Do ta marrë dhe Anën me vete, e pyeti Niko.
Jo, tha ai, Ana Komnena do rrijë këtu.

20

Në fillim të marsit dëbora nisi të shkrinte. Akujt u lëngëzuan mbi çatitë që kullonin si çezma. Fshati u mbush me baltë e megjithatë Aliu nuk e hoqi leckën e Akilit nga thembra. Kur hynte në shtëpi, lecka linte një gjurmë kafe pas vetes dhe ai e afronte këmbën pas vatrës që balta të thahej. Sara mezi e bindi një ditë që ta hiqte leckën duke i thënë se Akili i hiqte pajimet e luftës kur flinte. Rrugët u hapën dhe Ibrahimi shkoi në qytet për të shitur bagëti. Ai merrte me vete edhe Janin, i cili një ditë i tregoi se në Janinë kishte takuar Thanasin, i cili mbante një pisqollë në brez dhe kur ecte njerëzit e kishin frikë. Pylli ishte kthyer prapë në ngjyrën e tij jeshile dhe zogjtë kishin nisur të zgjonin Anën që në mëngjes. Një natë, kur ata kishin rënë për të fjetur, dera e shtëpisë trokiti fort dhe Ibrahimi u ngrit të shihte. Kur u kthye, i tha Sarës se Mihali, komshiu i tyre, kishte vdekur. Qysh se i vdiq gruaja Zoica, Mihali nuk dilte shumë nga shtëpia. I biri i tij, Aleksi, merrej me tokat, blinte ushqime dhe Mihali gatuante për të dy. Gjatë muajve të dëborës, Mihali nuk ishte parë fare. Aleksi që lajmëroi fshatin për vdekjen e të atit tha se ai kishte marrë një të ftohtë dhe javën e fundit villte gjak. Ditën që Mihali u varros, Aleksi e thirri Ibrahimin në oborr dhe i tha se ai donte të ikte në qytet dhe ta shiste shtëpinë. Nuk kam çfarë të bëj më këtu, i tha Aleksi Ibrahimit që e shikonte i çuditur. Do shes shtëpinë dhe do shkoj në Janinë të zë një punë dhe një grua. Ibrahimi u fut brenda dhe pyeti Sarën. Blije, tha Sara, djemtë po rriten dhe kur të martohen këtu nuk ka vend për katër nuse. I bashkojmë dy shtëpitë dhe bëjmë një shtëpi më të madhe. Pas disa ditësh, Ibrahimi u mor vesh me Aleksin për çmimin. Ky mori paratë, bëri të shtatat e Mihalit dhe iku.
Kur hyri në shtëpinë e Mihalit, Sara i mori çarçafët, jastëkët, perdet, rrogozat dhe rrobat e vjetra të Mihalit dhe Zoicës dhe i dogji në oborr. Një qilim të madh që Zoica e shtronte për pashkë në dhomën e bukës dhe që kishte disa katrorë të verdhë të mbushur me katrorë më të vegjël me ngjyra të tjera, Sara e lau dhe, pasi e shkundi fort me okllai, e nderi të thahej mbi plloça. Ibrahimi e prishi gardhin që ndante dy shtëpitë dhe dy oborret u bashkuan.
Shtëpia e Mihalit ishte e para shtëpi që shitej në fshat. Familja e Ibrahimit dhe ajo e Mihalit kishin jetuar si gjitonë qysh se stërgjyshi i Ibrahimit erdhi në fshat nga Suli. Ndërsa familja e Mihalit kishte ardhur në fshat nga një fshat tjetër nga i cili i kishin përzënë kur stërgjyshi i Mihalit kishte rrëmbyer një vajzë, me të cilën pastaj ishte martuar. Pleqësia e fshatit tjetër iu lut babait të Arianit Komnenit që të mos e pranonte në fshatin e tij stërgjyshin e Mihalit. Por ishte koha e Kretës dhe babait të Arianitit iu deshën burra për në luftë. Stërgjyshi i Mihalit kishte një vëlla më të vogël që babai i Arianitit ia kërkoi për ta nisur në Kretë. Ai pranoi dhe babai i Arianitit i dha një copë tokë nga të tijat në gjysmën e së cilës stërgjyshi i Mihalit ndërtoi shtëpinë. Aty kishin lindur babai i Mihalit, një vëlla më i vogël dhe një motër. Kur familja e Ibrahimit erdhi nga Suli, stërgjyshit i pëlqeu ai vend në cep të fshatit ngjitur me shtëpinë e Mihalit. Ia kërkoi tokën ngjitur stërgjyshit të Mihalit, por ai nuk deshi t’ia jepte. Babai i Arianitit i thirri të dy dhe i tha se, meqë djemtë e të dyve kishin vdekur në Kretë, ata duhej të ishin gjitonë, në kujtim të tyre. Stërgjyshi i Mihalit nuk u bind dhe babai i Arianit Komnenit i kujtoi se tokën ia kishte dhënë ai dhe po ashtu mund t’ia merrte. Megjithatë, stërgjyshi i Mihalit i kërkoi para stërgjyshit të Ibrahimit. Ky ia dha dhe aty ndërtoi shtëpinë. Familjet ishin të ftohura, por kur xhaxhai i Mihalit vrau vëllanë e gjyshit të Ibrahimit, sepse të dy u dashuruan me gjyshen e Hanës, për pak kaluan në gjak. Ndërhyri prapë babai i Arianitit dhe i pajtoi duke e dëbuar përgjithnjë nga fshati xhaxhanë e Mihalit. Gjakrat u ftohën, por nuk u harruan. Familjet nuk shkonin dhe nuk vinin te njëra-tjetra. Pasi Ibrahimi e liroi Mihalin, ata nuk folën, megjithëse e ndihmuan njëri-tjetrin gjatë muajve të kolerës. Ibrahimi e kishte ndihmuar Mihalin kur u sëmur Zoica, por nuk pranoi të mjekonte familjen e vëllait të Mihalit, i cili kishte dashur ta vriste kur ai u bë mysliman. Pasi vdiq Zoica, djali i madh i Mihalit, të cilit i kishte vdekur vajza e sapolindur, iku nga fshati. Bashkë me të shkoi edhe vëllai i Mihalit, të cilit i kishte vdekur gruaja dhe jetonte vetëm.
Ibrahimi nuk kishte hyrë më në atë shtëpi që kur kuronte Zoicën nga kolera. Kur hyri në shtëpinë që kishte blerë, ajo iu duk e vjetër. Ka tre vjet që këtu nuk ka pasur dorë gruaje, i tha Sara që po shkundte gjithë shtëpinë nga pluhurat dhe pezhishkat. Ibrahimi mori dru, ndezi vatrën dhe u ul përballë zjarrit. Pse e ndeze atë zjarr, e pyeti Sara. Të djeg sëmundjet e kësaj shtëpie, tha Ibrahimi dhe filloi të mendohej përballë zjarrit që lëpihej mbi muret e ftohta. E kemi blerë dy herë këtë shtëpi, i tha Sarës, një herë stërgjyshi dhe tani unë.

Shtëpia kishte një dhomë buke dhe tre dhoma më të vogla. Sara i pastroi të gjitha dhe i tha Ibrahimit se shtëpitë duhej të bashkoheshin që të dukej si një shtëpi e madhe. Po kur të martohen djemtë, si do t’i ndajnë, e pyeti Ibrahimi. Do prishim derën që i bashkon dhe do bëjmë një mur, por shtëpia do mbetet një dhe kjo do t’i mbajë vëllezërit të bashkuar, tha Sara. Kur djemtë erdhën të shikonin shtëpinë e re, Aliu i tha Ibrahimit se kjo shtëpi nuk i pëlqente dhe se ai do rrinte gjithmonë në shtëpinë e vjetër. Do t’i bashkojmë, tha Ibrahimi dhe do bëjmë një shtëpi më të madhe me një dhomë për secilin nga ju. Nuk do kemi dy shtëpi, por një shtëpi të madhe. Unë e dua dhomën time te shtëpia e vjetër, këmbënguli Aliu. Si do t’i bashkosh baba, e pyeti Niko. Do afrojmë pullazet dhe do shtojmë një dhomë në mes të dy shtëpive, tha Ibrahimi. Atëherë do ketë një dhomë edhe për Thanasin, tha Niko. Unë dua të rri në një dhomë me Thanasin dhe kur ai të flejë unë do mbaj pisqollat poshtë jastëkut. Shtëpia do ketë shumë dhoma dhe ka vend për të gjithë, edhe për Petron, edhe për Thanasin, tha Jani. Të thashë se këto dy shtëpi do bashkohen, i tha Muhamedi. Jani e shikoi me sy të shuar dhe doli jashtë.
Në prill, Ibrahimi shkoi në një fshat disa orë larg dhe foli me usta Naumin për shtëpinë e re. Naumi kishte punuar me Arianit Komnenin për ndërtimin e kishës së fshatit. Ai i tha Ibrahimit se deri në fund të majit nuk mund të vinte sepse po punonte në Janinë për të zgjeruar një kishë, buzë liqenit. Unë bëj kisha, i tha Naumi, por tani ndërtohen më shumë xhami dhe puna ka rënë. Ne e kemi një kishë në fshat dhe na duhen shtëpi, i tha Ibrahimi.
Në fund të majit, Naumi erdhi në fshat bashkë me djalin e tij Andrean. Ibrahimi i tregoi dy shtëpitë dhe i tha se donte t’i bashkonte për të bërë një shtëpi më të madhe. Kjo shtëpi është më e lartë se shtëpia jote, tha Naumi duke mbledhur një spango me të cilin i biri kishte matur murin, nga rrëza deri në majë të plloçave të çatisë. Duhet ta shkurtoj njërën ose të zgjas tjetrën që të duket si një shtëpi. Ibrahimi pa nga Sara. Ne duam ta zmadhojmë shtëpinë dhe jo ta zvogëlojmë. Mbaj lartësinë e shtëpisë së re dhe zgjat shtëpinë tonë, tha Sara. Bëhet, por ka më shumë punë, foli ustai duke parë Ibrahimin. Sa kohë do, pyeti Ibrahimi. Në qoftë se nuk bien shira, në shtator mbaron, tha Naumi.
Të nesërmen, Sara i mblodhi të gjitha plaçkat. Sëndukët, qilimat, perdet dhe enët i çoi në shtëpinë e re, ku u vendos të rrinin përkohësisht. Tavolinën e madhe të bukës, dera e shtëpisë së re nuk e nxinte dhe Ibrahimi me Janin e vunë në oborr dhe Sara e mbuloi me rrogoza të vjetër. Krevatet e djemve u hoqën dhe u futën në dy dhoma, ndërsa në dhomën tjetër Sara solli krevatin e saj të hekurit bashkë me perdet dhe qilimat. Niko tha se donte të flinte me Janin, ndërsa Aliu me Muhamedin morën Skënderbeun, breshkën dhe tokën katrore dhe i strehuan në dhomën tjetër. Oborri filloi të mbushej me plloçat që Andrea dhe Jani i hoqën një nga një nga shtëpia e Ibrahimit dhe i rreshtuan përtokë. Duhet ta prishim furrën, i tha Naumi, Ibrahimit, sepse është në mes të dy oborreve dhe na pengon. Andrea i ra me qysqi furrës dhe ajo u thërrmua, si bukë e thekur. Do bëjmë një të re, mendoi Ibrahimi dhe në hundë i erdhi era e lakrorit me fasule që Sara kishte pjekur atë mëngjes. Naumi dhe Andrea rregulluan një qoshe në dhomën e Sarës dhe Ibrahimit që shikonte nga arra e vogël dhe fjetën atje. Ata punonin gjithë ditën duke rrëzuar mure, duke matur, dhe duke thyer gurë që Andrea i fuqishëm i mbante me lehtësi në majë të shkallëve, aq sa djemtë habiteshin. Kush është më i fortë, Andrea apo Thanasi, pyeti Niko. Thanasi i përdor muskujt për njerëzit, ndërsa Andrea për gurët, tha Jani duke hipur në majë të çatisë.

Qershori ishte i nxehtë dhe Andrea punonte i zhveshur. Djersët i binin mbi lëkurën e nxirë nga dielli dhe trupi i tij dukej si një statujë bronzi mbi shtëpi. Naumi e drejtonte nga poshtë dhe i thoshte ku duhet të ngulte trarët e rinj, mbi të cilat më pas do viheshin plloçat. Në mes të oborrit, Naumi gërmoi me lopatë një gropë të madhe ku ziente gurë të thërrmuar që i bënte gëlqere. Jani i merrte me një kovë, hipte mbi shkallë dhe Andrea i lyente gurët dhe mbi ta vinte gurë të tjerë.
Perimet që Sara kishte mbjellë një vit më parë në një pjesë të oborrit ishin shkelur dhe Sara i tha Ibrahimit ta rrethonte me plloça bahçen e saj të vogël që domatet, patatet, qepët dhe kastravecët që mos prisheshin. Kur muri filloi të ngrihej nga perëndimi, një gur i ra Andreas nga dora dhe i theu arrës së vogël një degë të njomë. Ibrahimi e ngriti si një foshnjë dhe Sara i tha ta vinte në një vazo që kur të mbaronte shtëpia të mbillnin një arrë tjetër në pjesën e djemve. Ibrahimi mori një enë të madhe balte, e mbushi me dhe, nguli degën e thyer dhe e la në diell.
Në fillim të korrikut muret e dy shtëpive ishin në një lartësi. Ibrahimi e shikonte shtëpinë si rritej çdo ditë nga pak dhe i tha Sarës se kur të mbaronte kjo do ishte shtëpia më e madhe në fshat. Ke gjashtë djem dhe një vajzë, tha Sara, gjithmonë do të të duket e vogël. Nuk jemi gjashtë djem, tha Muhamedi. Petro nuk do të kthehet se këtu nuk ka det. I ati nuk e dëgjoi, ndërsa Niko e pa me inat dhe i tha: Ti do që të gjithë ne të ikim dhe shtëpinë ta kesh për vete. Jo, iu përgjigj Muhamedi, ti do ikësh vetë nga kjo shtëpi.
Kur Andrea vendosi plloçat e para mbi skeletin e trarëve, filloi shiu. Sara me Ibrahimin e mbuluan tavolinën me plloça të mëdha, të cilat i shtrinë mbi rrogoz, ndërsa Naumi me Andrean u futën në shtëpi dhe mbuluan me katrama vendin ku flinin. Shirat vazhduan dhe të nesërmen dhe puna u ndërpre. Nuk do ta kapim dot shtatorin, tha Ibrahimi dhe shkoi të bisedonte me Naumin. Po shkojmë disa ditë në fshat. Kthehemi sa të pushojë shiu, tha Naumi dhe bashkë me Andrean u nisën që pa gdhirë. Shtëpia pa çati e fuste ujin nga të gjitha anët dhe natën kur frynte erë, muret ia përcillnin zhurmën njëri-tjetrit si një kor kishe. Oborri, i mbushur me plloça, drurë, gurë të thyer, çekiçë, vegla, mistri, shkallë dhe plot mbeturina që kishin mbetur nga ndërtimi, i ngjante legjendës së Kaosit që Sara u kishte treguar djemve. Shiu u plotësoi rrëmujën e oborrit duke hapur gropa me baltë gjithandej. Ibrahimi u mbyll në dhomë dhe prej andej shikonte retë e zeza mbi shtëpi që dukeshin sikur mbanin radhë për t’u hedhur në një pus. Jani shkoi në qilarin e shtëpisë së vjetër, mori një copë dru dhe filloi të gdhendë një shtëpi të madhe që do t’i ngjante dy shtëpive kur ato të bashkoheshin. Shtëpinë e re ktheje nga dielli, i tha Niko. Do ta kthej nga deti që ta shohë Petro, i tha Jani dhe e futi daltën thellë në dru, sikur po kërkonte ujë në tokë. Para se të flinin, Aliu e pyeti Muhamedin se kur do të mbaronte shiu sepse ai donte të kthehej në shtëpinë e vjetër. Shiu do pushojë kur të fillojë shkolla, tha Muhamedi dhe u kthye nga muri duke e lënë Aliun të çuditur. Muhamedi ka filluar të flasë prapë me vete, mendoi Aliu dhe fjeti.

21

Sara u zgjua herët në mëngjes sepse iu duk sikur po e thërrisnin. Hapi derën e shtëpisë dhe pa dy burra që po rrinin nën shi. Ishin lagur dhe rrobat i ishin ngjitur pas trupit. Njëri prej tyre ishte i gjatë, me shpatulla të gjera dhe flokë të bardha, saqë Sarës i kujtoi Arianit Komnenin. Tjetri ishte më i vjetër, i dobët dhe supet i kishin rënë edhe më poshtë nga pesha e shiut. Kur e panë, ata nuk lëvizën dhe Sara u afrua. Ti je Sara, e pyeti burri me flokë të bardha. Po, tha Sara, duke e parë në sy. Unë jam Mihal Komneni, vëllai yt, tha burri dhe duke qeshur i afroi kokën e lagur.
Kur hynë brenda, Sara i dha të dy burrave një peshqir për të fshirë flokët. Mihali ia dha peshqirin burrit tjetër dhe i tha Sarës: Është mësuesi im, Metod Antrakidi. I kanë mbetur pak flokë dhe do ma kthejë peshqirin të thatë. Metodi e mbështolli kokën me peshqir dhe mbeti për një çast i mbuluar, si një grua në xhami. Kur hoqi peshqirin, Sarës iu duk si një njeri tjetër. Sytë i kishte bojë qielli dhe rrudhat e shumta i dukeshin si kanale të gjata mbi një bukë të pjekur fort. Lëkurën e kishte të verdhë dhe flegrat e hundës të mëdha dhe të mbushura me qime të bardha. Pasi fshiu kokën, teshtiu fort për të nxjerrë ujin nga hundët dhe i tha Mihalit: Sara duket sikur është vajza jote. Mihali qeshi i përkëdhelur, por Metod Antrakidi ngërdheshi fytyrën sikur ia kishte hedhur tjetrit dhe shtoi: Në të vërtetë i ngjan më shumë gruas tënde. Por Mihal Komneni nuk u mërzit dhe vazhdoi të qeshte duke parë pa pushim Sarën që i rrinte përballë.

Sara nuk e kishte takuar Mihal Komnenin. Kur ajo kishte ardhur në fshat, ai jetonte në Voskopojë. Arianit Komneni thoshte se Mihali ishte djali që i ngjante më shumë, por, ndryshe nga ai, ishte dembel dhe nuk udhëtonte. Mihali e njihte botën nga leximet në Akademinë e Voskopojës ku kishte ikur kur ishte shtatëmbëdhjetë vjeç. Pse jeni futur në shtëpinë e Mihalit, e pyeti ai Sarën. Duhet ta dijë që jam martuar prandaj m’u drejtua në shumës, mendoi Sara. E blemë këtë shtëpi dhe vendosëm ta bashkojmë me shtëpinë tonë. Mihali vdiq dhe i biri e shiti se i duheshin para. Metodit i dhembin kockat dhe kjo do të thotë se shiu do vazhdojë edhe disa kohë. Nuk do hyni dot në shtëpinë e re përpara tetorit, tha Mihali duke parë rreth e rrotull. Kam qenë në këtë shtëpi. Herën e fundit kam qenë këtu disa ditë përpara se Mihali të martohej me Zoicën. Po Zoica si vdiq, pyeti Mihali. Vdiq nga kolera që ra para tre vjetësh, tha Sara. Në atë kohë vdiq edhe Gjergji. E kam marrë vesh, tha Mihali ftohtë. Do kisha ardhur para tre vjetësh, po të mos mbylleshit në karantinë. I keni groposur thellë bagëtitë që ngordhën nga kolera, pyeti Metodi Antrakidi. Besoj se po, tha Sara. Burrat e fshatit hapën një gropë të madhe, e spërkatën me disa pluhura, e lyen me gëlqere dhe atje i hodhën kafshët. Mihali shikonte Sarën dhe ajo priste që ai ta pyeste për Ibrahimin dhe Anën. Përderisa e di që ka vdekur Gjergji duhet të dijë edhe ç’ka ndodhur më pas, mendonte ajo. Por Mihali kishte mbështetur kokën pas murit dhe dukej sikur nuk ishte në dhomë. Metod Antrakidi, që nuk fliste, rrotulloi sytë nëpër shtëpi dhe pa një kanistër të mbushur me libra. U afrua dhe ngriti njërin. Nxori një palë syze nga xhepi i setrës dhe kur i vuri tha: Aleksiada e Ana Komnenës. Di të lexosh, pyeti Sarën. Po, tha Sara. Ka shkollë në fshat, u habit Metodi duke ngritur vetullat mbi syzet e rrumbullakëta. Jo, tha Sara, mua më ka mësuar im atë të lexoj.
Mihali ngriti kokën dhe u përqendrua.
Të tha babai se ku do shkonte, pyeti Sarën me një fytyrë që dukej krejt tjetër nga ajo e mëngjesit. Jo, tha Sara, nuk më tha. Nuk besoj të ketë shkuar në ndonjë manastir megjithëse gjithnjë thoshte se do donte të vdiste në manastir, siç bënin shumica e perandorëve të Bizantit. Babai u hidhërua shumë kur Gjergji u bë mysliman dhe ndoshta ndërroi mënyrën e vdekjes, tha Sara. Arianit Komneni nuk ishte nga ata që ndërronte mendje nga myslimanët, tha Mihali. Edhe po të mos bëhej Gjergji mysliman, ai do gjente një vend të panjohur për të vdekur. Besoj se nuk ka dashur ta shihnin se si do vdiste. Momentet e dobëta të jetës së vet nuk i ka ndarë me asnjeri dhe vdekjen ai e quante një dobësi të pashmangshme. Po ti, e pyeti Sara sikur donte t’i thoshte, a ke ardhur për të vdekur në fshat, por e la pyetjen në mes, sepse Mihali e kuptoi dhe i tha: Unë dhe Metodi kemi ardhur për verim në fshat. Në Janinë bënte vapë dhe erdhëm këtu për t’u freskuar, por nuk e dinim se binte shi. Kur u dogj Voskopoja në 1769, ne ikëm të fundit kur humbën shpresën se do mund ta ringrinim Akademinë dhe mund të rifillonim shtypjen e librave. Nxënësit nuk vinin më në shkollë nga frika dhe tregtarët e pasur firaksën sa në Korçë sa në Rumani dhe Vjenë. Para se të iknim, Metodi ishte i vetmi mësues dhe, kur mërzitej duke folur me vete, më ulte në bankë si para dyzet vjetësh. Ai më pyeste dhe unë përgjigjesha. Për ca kohë shkuam në Korçë, pastaj në Rumani dhe katër vitet e fundit u vendosëm në Janinë. Deri para disa muajsh, Metodi jepte mësim në gjimnazin e qytetit, por e pushuan se u plak.
Fshati nuk ka ndryshuar shumë. Kishën nuk e kisha parë. Sot në mëngjes shkova në shtëpi, por dera ishte e mbyllur. Shkova në shtëpinë e Gjergjit të kërkoja Hanën, por edhe atje nuk kishte njeri. Hana ishte në shtëpinë e burrit. Ajo më tha se kyçet e shtëpisë sonë i mban ti. Do rrini aty, e pyeti Sara. Prandaj kam ardhur, tha Mihal Komneni.
Sara u ngrit e shkoi në dhomën e gjumit. Hapi një nga sëndukët që kishte marrë nga shtëpia e Arianitit dhe mori tre kyçe, të cilët, nga vapa, ishin ngjitur. Kur Sara i nxori në dritë, ata u ndanë nga njëri-tjetri dhe u lëshuan si të çliruar. Ibrahimi që ishte zgjuar, po luante me Ana Komnenën. Ka ardhur njeri, e pyeti. Ka ardhur im vëlla, Mihali. Ibrahimi e pa sikur ta pyeste çne, por Sara i tha të rrinte shtrirë se Mihali do ikte pas pak në shtëpinë e Arianitit. Janë shumë tre kyçe për një shtëpi të braktisur, tha Mihali kur mori kyçet që i djersitën dorën. I pari është i derës së jashtme, i dyti i derës së brendshme dhe i treti i dhomës së babait, tha Sara. Zgjidh njërin nga të tre, i tha Mihali Metod Antrakidit, duke ia afruar kyçet në fytyrë. Metodi vuri syzet e rrumbullakëta dhe preku të parin. Të kisha thënë se do flesh në oborr, i tha Mihali dhe filloi të qeshte.
Sara i përcolli deri te gardhi. Metodi eci përpara, ndërsa Mihali ndali hapat dhe i tha Sarës: Nuk e pashë tët bijë. Sarës iu duk sikur fliste me Arianit Komnenin dhe një lëmsh iu mblodh në grykë. Do vij më vonë t’ju sjell drekën dhe Anën, tha dhe i kapi dorën të vëllait. Mihali i buzëqeshi dhe vazhdoi pas Metodit që ecte ngadalë nëpër kalldrëmin e lagur. Sara i ndoqi me sy derisa iu afruan kishës. Nga larg iu dukën si dy ikona që po dilnin nga kisha për të vizituar fshatin. Kur u kthye në shtëpi, Ibrahimi po e priste. Mihali ka ardhur me mësuesin e vet nga Voskopoja, i tha ajo. Të pyeti për mua, tha Ibrahimi. Jo, tha Sara, më pyeti për Anën.

Në drekë Sara mori Anën dhe një trastë ku futi lakror, mish të pjekur me pilaf dhe u nis. Shiu vazhdonte dhe dera e madhe e shtëpisë mjaulliu kur ajo e shtyu dhe u fut brenda. Mihal Komneni ishte shtrirë pranë vatrës i mbuluar me një velenxë të kuqe. Flokët e bardhë dhe të lëshuar ishin përzier me thekët e velenxës.
Po të prisja, i tha dhe e mori Anën e ngriti në ajër dhe filloi ta shikonte si një pikturë. Vajza u frikësua nga lartësia dhe e kapi Mihalin fort nga flokët. Është e pasigurt si një çifute dhe e kujdesshme si një myslimane, tha Mihali dhe i puthi hundën. Po unë si jam, e pyeti Sara duke qeshur. Mihali uli Anën në tokë dhe e pa të motrën si një libër. Ti je e heshtur si një e krishterë dhe djallëzore si një Komnene. Kurse ti je cinik si një arianit dhe i dashur si një refugjat, tha Sara dhe filloi të shtronte tryezën e madhe me këmbë të gdhendura.
Më kishte marrë uria, tha Mihali. Metodi po fle në dhomën e babait dhe unë do ha sa të dua. Ka për të dy, tha Sara. Mihali filloi të hante ngadalë dhe shikonte Anën që fshihej e turpëruar pas këmbëve të tryezës. Pilaf i shkëlqyer me erëza, tha Mihali duke shijuar gjellën. Gatuan si nëna jote. Babai më shkruante se u dashurua me atë grua kur e pa si gatuante. Por unë besoj se ai do ta dashuronte njëlloj edhe sikur ajo mos gatuante. Më thoshte ashtu sepse kishte qejf t’i gjente një motiv artistik gjërave që bënte. Një herë më tha se fjeti me një grua në Napoli vetëm se fundi i saj me bojëra iu duk si bisht palloi. Gjente arsye të vogla sa herë bënte punë të mëdha. Nuk e kam njohur nënën, tha Sara, por Mihali nuk dëgjoi. Kur më mori me vete në Berat, te Sabatai Zevi, më tha: Hajde të shikosh sesi vdiq si mysliman një profet çifut. Të ka folur për Sabata Zevin? Jo, tha Sara, nuk më ka përmendur këtë njeri. Mihali la pjatën, u shtri pranë vatrës dhe u mbulua me velenxën e kuqe. Duhet ta dish këtë histori sepse kështu do kuptosh pse babai nuk u dashurua me nënën tënde vetëm kur provoi gjellët e saj. Sarës iu bashkuan vetullat e errëta, por Mihali kishte filluar.
Ti je gjysmë çifute dhe duhet ta dish se çifutët janë një popull që e lexojnë të ardhmen në të shkuarën e tyre. Me Testamentin e vjetër ata i kanë dhënë botës djepin e të gjitha feve të mëdha, por jo vetëm kaq. Testamenti është një hartë e ndarjes së botës nga profetët dhe për shkak se njerëzit i besuan shumicës së tyre, kjo ndarje vazhdon edhe sot.
Sabatai Zevi ishte një çifut që bindi miliona njerëz se ai ishte profet, por meqë koha kur ai jetoi nuk ishte si ajo e mijëra vjetëve më parë besimi tek ai nuk solli ndonjë ndarje të madhe, por solli një mënyrë jetese nën një regjim të ashpër islamik. Ai mund të ishte vërtet profet, por kur ai lindi koha e profetëve kishte mbaruar.
Sabatai Zevi lindi në ditën e nëntë të muajit të nëntë çifut në vitin 1626 në Izmir të Turqisë. Që këtu, unë besoj se fati i tij i keq ishte i shkruar sepse Turqia e sotme nuk është një tokë që pjell profetë. Kur ishte i ri, Sabatai jetoi i izoluar dhe pati çrregullime të shpeshta psikike për shkak të të cilave u konsiderua një njeri i çuditshëm dhe po aq i frikshëm. Sidoqoftë, ai duhet të ketë qenë një djalë shumë i bukur, orator i përkryer me një zë të fortë muzikor, të cilin e përdorte për të fanepsur vajzat dhe djemtë e moshës së tij. Në shkollë Sabatai Zevi udhëhiqte shokët e tij çifutë në rituale të disiplinuara fizike të frymëzuara nga Libri i Toras së lashtë siç ishin larjet kolektive në det gjatë dimrit, ecje lakuriq në fushat përreth qytetit, këngë mistike etj. Kur mbushi 18 vjeç, Sabatai Zevi u bë rabin. Deri në moshën 24 vjeçare u martua dy herë dhe të dy herët u nda. Për disa vjet udhëtoi në Egjipt, Palestinë dhe sidomos në Greqi e më së shumti jetoi në Selanik ku që nga viti 1400 më shumë se gjysma e qytetit ishin çifutë. Në Selanik ai gjeti një bashkësi çifute të trembur nga të krishterët, por edhe nga myslimanët dhe shumë shpejt u bë frymëzues i tyre. Në vitin 1664 Sabatai u martua me një vajzë jetime që quhej Sara. Sara ishte më pak se 20 vjeç dhe prindërit e saj ishin vrarë në masakrën e vitit 1648 në Ukrainë. Duke qenë jetime, vajza kishte udhëtuar nëpër Evropë ku e kishin rritur bashkësitë e ndryshme çifute dhe për këtë shkak ishte e njohur për lirinë e saj seksuale. Sabatai Zevi kishte dëgjuar se Sara kishte thënë se ishte e shkruar se ajo do martohej me Mesian. Dërgoi njerëz në Itali ku ajo jetonte në atë kohë dhe u martua me të në Kajro. Dasma e tij me Sarën bëri zhurmë, por Sabatai Zevi tha se ai kishte vepruar si profeti Osea, i cili shtatëqind vjet para Krishtit ishte martuar me urdhër të Zotit me një vajzë të përdalë. Bashkimi me Sarën e qetësoi për disa kohë Sabata Zevin nga çrregullimet mendore që i përsëriteshin vazhdimisht dhe ai vendosi ta kuronte marrëzinë e tij. Shkoi në Palestinë për të takuar Natanin, që ishte një rabin i njohur për ritet e tij kabalistike, si dhe për të çliruar shpirtrat e njerëzve përmes praktikave të çuditshme mistike. Kur u takuan, Natani i Gazës pa një ëndërr në të cilën Sabatai Zevi ishte Mesia që prej mijëra vitesh priste populli çifut. Natani i tha Sabatait se ai nuk vuante nga ndonjë sëmundje njerëzore krizat e së cilës mund të kurohen me ilaçe, por shenjat që ai shfaqte ishin cilësi të një vullneti hyjnor. Natani shpalli se Sabatai Zevi ishte Mesia dhe duke qenë një njeri me influencë njerëzit e besuan. Në maj të vitit 1665 Sabatai Zevi, me bekimin e Natanit, u shpall zyrtarisht Mesia dhe zgjodhi 12 apostujt e tij, të cilët përfaqësonin 12 popujt e Izraelit. Ai shkoi në Jerusalem dhe njëlloj si Jezu Krishti i hipi një gomari mbrapsht dhe u rrotullua shtatë herë përqark mureve të qytetit. Fjalët u hapën në gjithë Evropën për një profet që bënte mrekulli dhe i cili do drejtonte çifutët të përbërë nga tributë e humbura të Izraelit. Rabinët e Jerusalemit u shqetësuan, e shanë dhe e kundërshtuan Sabatai Zevin duke e quajtur një profet të rremë. Pas disa ditësh e dëbuan dhe Sabatai u rikthye në Izmir, në qytetin e tij të lindjes, ku njerëzit ia kishin falur marrëzitë e rinisë. Aty ai u prit si një mbret shpëtimtar dhe dalja e njerëzve në rrugë për të parë Sabatain shkaktoi rrëmujë dhe eksitim kolektiv.

Sabatai Zevi, i ekzaltuar, e udhëhoqi turmën e mijëra çifutëve drejt një sinagoge dhe aty ai filloi të sillej si Mesia duke ia shpërndarë mbretëritë e botës pasuesve të tij. Sabatai caktoi Ditën e Shpëtimit, e cila do të ishte 18 qershori i vitit 1666. tri gjashtat në traditën e krishterë që rrjedh nga hebraizmi janë konsideruar si numri i djallit dhe i shkatërrimit të botës, apokalipsit. Por Sabatai Zevi bënte një interpretim tjetër duke i bindur pasuesit e tij se dita e tri gjashtave ishte dita e madhe e ndryshimit të botës. Ai zgjodhi muajin qershor që është muaji i gjashtë dhe datën 18 që është shuma e tri gjashtave të vitit 1666. në 1 janar 1666 u nis nga Izmiri me një anije në të cilën kishin hipur qindra dishepuj të tij. Udhëtimi i një anijeje me çifutë, kryetari i marrë i të cilëve thoshte se do t’i merrte kurorën sulltanit dhe se do shkatërronte Perandorinë Otomane, natyrisht që i acaroi turqit. Kur anija u afrua në ngushticën e Dardaneleve, turqit e ndaluan dhe e arrestuan Sabatai Zevin. Atë ditë në Stamboll pati përleshje. Mijëra çifutë, kryesisht gra, që kishin dalë në port për të pritur Sabatain u goditën nga turqit. Gratë ulërinin dhe thoshin se ato ishin thirrur nga një zë hyjnor, i cili kishte muaj që u fliste për mbërritjen e Mesias. Asnjë çifut tjetër që nga koha e Moisiut nuk i kishte frymëzuar aq shumë çifutët që sipas Testamentit ëndërronin prej shekujsh shpëtimtarin e Izraelit. Në vitin 1666, kryevezir i Perandorisë Turke ishte një shqiptar, Fazil Qyprilliu, i cili më vonë pushtoi edhe Kretën. Fazil Pasha nuk ishte aq i egër sa i ati, Mehmet Qyprilliu dhe ishte tolerant ndaj arteve dhe lirive fetare. Fazili u mor vetë me çështjen e Sabatai Zevit, të cilin fillimisht e burgosi në Edrene bashkë me pasuesit e tij. Në burg, Sabatait iu la liri e plotë dhe aty ai vazhdonte të predikonte misionin e tij. Në shtator të atij viti, Fazil Qyprilliu e nxori Sabatai Zevin përpara një gjykate perandorake në Edrene duke e akuzuar për kërcënim të rendit otoman. Me urdhër të Fazil Pasha Qyprilliut, Sabatait iu tha se kishte dy mundësi: ose të vdiste si çifut, ose të jetonte si mysliman. Sabatai Zevi pranoi të dytën. E dërguan përpara Sulltanit dhe u bë mysliman, vuri një çallmë në kokë dhe u quajt Aziz Mehmet Efendi. Dragomani i Madh, në shtëpinë e të cilit jetoi babai kur ishte në Stamboll, i kishte treguar atij se në atë ceremoni konvertimi merrte pjesë edhe Fazil Qyprilliu. Fazili duke qeshur i kishte thënë Sabatai Zevit: Islami e mësoi synetllëkun nga çifutët, kështu që ti u bëre mysliman pa dhimbje. Kishte të drejtë, sepse Sabatai Zevi, si gjithë çifutët, ishte synet dhe prerja e lëkurës iu kursye.
Lajmi se Sabatai Zevi u bë mysliman i tronditi pasuesit e tij në gjithë botën. Shumë prej tyre e mohuan dhe rabinët që e kishin luftuar në Jerusalem, në Selanik dhe Izmir thanë se kjo provoi se Sabatai ishte një mashtrues.
Mirëpo Sabatai nuk hoqi dorë. Ai tha se kishte marrë një porosi hyjnore për të ndërruar identitetin e tij dhe se tani ai do të vazhdonte misionin duke vepruar në zemrën e armikut. Sabatai Zevi, megjithëse mysliman, vazhdonte të shkonte nëpër sinagoga ku ai ndiqte ritet e tij fetare siç kishte bërë gjithmonë. Shumë çifutë që jetonin nën Perandorinë Turke e besuan dhe ndoqën shembullin e tij. Në Selanik, qytet që Sabatai e kishte shpallur të shenjtë, të paktën 400 familje çifute u bënë myslimane. Shumë shpejt lindi një sekt i ri çifutësh të konvertuar, të cilët u quajtën Dönme, që në shqip do të thotë “ata që u kthyen”. Për shumë vjet Sabatai Zevi udhëtoi me çallmë në kokë duke vizituar bashkësitë çifute në shumë qytete të Perandorisë. Ai hiqej si mysliman, por zhvillonte një aktivitet prej çifuti heretik. Sabatai e ktheu në një fe të re Dönmen e tij. Ai i ndryshoi dhjetë urdhëresat e librit të Moisiut, të shenjta për çifutët dhe ndërtoi një urdhër që bazohej në 18 rregulla. Këto rregulla i përfshijnë dhjetë urdhëresat bazë, por disa prej tyre i zbusin si dhe shtojnë disa norma që rregullojnë bashkëjetesën mes sabatistëve, turqve dhe çifutëve. Sabatai Zevi kishte praktikuar gjithmonë praktika seksuale të lira gjatë jetës së vet, për të cilat ai ishte i famshëm. Ndryshe nga dhjetë urdhëresat e ashpra të librit, në rregullat e tij ai nuk e konsideronte tradhtinë bashkëshortore një mëkat që duhej ndaluar. Në Selanik, ku Sabatai ndenji disa vjet pasi u bë mysliman, ai krijoi festën e qengjit, e cila, sipas riteve të lashta, mbahej në pranverë. Në këtë ditë, dy ose më shumë çifte të martuara hanin mish qengji dhe pastaj zhvisheshin dhe përziheshin pa dallim me njëri-tjetrin duke bërë dashuri. Fëmijët që lindnin nga këto bashkime të panjohura konsideroheshin të shenjtë. Në Selanik shumë fëmijë janë ngjizur nëpër këto mbrëmje dhe kur më vonë disa prej tyre kërkuan të bëheshin prapë çifutë, rabinët i kundërshtuan sepse atësia e tyre ishte e pasigurt.

Shumë shpejt Sabatai Zevi u bë i padëshirueshëm për turqit dhe i urryer për çifutët. Të parët e kuptuan se ai nuk e praktikoi dhe nuk e besoi kurrë Islamin, ndërsa të dytët Sabatai i fyente vazhdimisht duke i rekrutuar me praktika të padenja. Turqit dhe çifutët i kërkuan Portës së Lartë të ndalonte veprimtarinë e Sabatait dhe Fazil Qyprilliu e internoi atë në Berat ku dhe vdiq më 1676. Në Berat kishte një bashkësi shumë të vogël çifute, por babai thoshte se Fazil Qyprilliu e degdisi Sabatain në Berat për ta shpëtuar. Shqiptarët nuk ishin as të krishterë dhe as myslimanë të devotshëm dhe asnjëra palë nuk do t’ia kishte kërcënuar jetën Sabatai Zevit. Por në Turqi Sabatai u kthye në një mit, sidomos për të rinjtë e shkolluar myslimanë, të cilët besonin te një shoqëri më e lirë. Për shumë turq të rinj sabatizmi ishte një islam i reformuar, që mund ta ndryshonte shpejt Perandorinë e ndryshkur, duke e afruar me Evropën e kulturuar. Këto rrethe ishin të forta dhe të organizuara në formën e shoqërive të fshehta në Stamboll, kur babai shkoi në vitin 1704. Ai u njoh me disa turq sabatistë që ishin miq të Dragomanit të Madh, në shtëpinë e të cilit ai qëndroi. Dragomani i Madh e kishte takuar vetë Sabatai Zevin dhe njihte shumë nga pasuesit e tij. Arianiti besonte se Sabatai Zevi, në fund të fundit, ishte përpjekur për rrëzimin e rendit islamik dhe në qoftë se kjo realizohej bota do të ishte më e qetë me një ndarje mes çifutëve dhe të krishterëve, fetë e të cilëve kishin rrënjë të njëjta. Babai tregonte se në ato vite Stambolli ishte një qytet i mbushur me shoqëri të fshehta që frekuentoheshin nga të rinj myslimanë, por edhe nga artistë evropianë dhe çifutë, nga shkrimtarë dhe teologë gjithfarësh. Dragomani e kishte prezantuar babanë si pasardhës të një familjeje fisnike shqiptare dhe kjo i dha atij mundësi të njihej me kapriciot fetaro-kulturore të Stambollit. Njëherë ai ishte ftuar në një prej takimeve të fshehta të sabatistëve, të cilët bënin plane për të rekrutuar sa më shumë myslimanë turq që punonin në administratë dhe sidomos në ushtri. Arianit Komneni u bë edhe më interesant kur sabatistët morën vesh se ai ishte nga Shqipëria, vend në të cilin kishte vdekur Mesia i tyre. Ata i kërkuan babait që kur të shkonte në Shqipëri t’i dërgonte të dhëna për ditët e fundit të Sabatai Zevit në Berat si dhe të pyeste nëse dorëshkrime të tij kishin mbetur gjëkundi. Në një nga këto takime, Arianit Komneni duhet të ketë takuar edhe nipin e Sabatai Zevit që jetonte në Selanik, por vinte shpesh në Stamboll i ftuar nga ithtarët e gjyshit të tij. Siç të thashë, Sabatai u martua me Sarën dhe patën një djalë. Kur Sabatai u bë mysliman ai jetoi pjesën më të madhe të kohës në Selanik, ku u rrit i biri. Pas vdekjes së të atit, ai u martua me një çifute greke dhe patën dy djem. Arianiti ka njohur më të madhin prej tyre që nuk ishte bërë rabin si gjyshi, por merrej me tregti. Ky i kërkoi Arianitit që ta ndihmonte për të marrë eshtrat e gjyshit në Berat dhe për ta varrosur atë në Izmir ku varri i tij do të kthehej në një qendër pelegrinazhi për gjithë sabatistët e Perandorisë. Shoqëria sabatiste e Stambollit, me lidhje të forta në shtetin turk, i përkrahte këto plane sepse mendonte se rikthimi i Sabatai Zevit në Turqi do t’i shtonte radhët e sabatistëve. Në këtë mënyrë babai u bë pjesë e dy grupeve të fshehta që vepronin në Stamboll në atë kohë. Njëri ishte një grup Komnenësh me në krye Gjergj Brankoviçin, të cilët kishin shpresë në një kryengritje antiotomane në Ballkan. Shumica e Komnenëve të ardhur nga Evropa ishin nga familje fisnikësh nga Italia dhe Franca dhe një pjesë prej tyre, bashkë me Gjergj Brankoviçin, ishin masonë të rregullt që besonin se bota duhej të drejtohej nga një rreth familjesh të mëdha që kishin lidhje gjaku me njëra-tjetrën.
Grupi tjetër ishin sabatistët, të cilët ishin myslimanë turq dhe çifutë që donin një Turqi më të fortë dhe më tolerante të ngritur mbi normat e Sabatai Zevit. Babai thoshte se këta të dytët ishin më të organizuar, ndërsa të parët ishin më romantikë.
Por të dy grupet ishin kundër Islamizmit të ashpër dhe kjo duhet t’i ketë shijuar Arianit Komnenit. Kur iku nga Stambolli dhe erdhi në fshat, babai duhet të ketë shkuar në Berat dhe ka mbajtur lidhje me sabatistët e Stambollit dhe sidomos me nipin e Sabatai Zevit që jetonte në Selanik. Herën e dytë që babai shkoi në Stamboll ka qenë i ftuar në një mbledhje sabatistësh, e cila nuk u bë për shkak të rebelimit të Halil Patronës. Shumë sabatistë atëherë u burgosën dhe u vranë dhe shoqëria u shpërbë pasi me rënien e Ahmetit III, radikalët islamikë u forcuan dhe vepruan kundër shoqërive të fshehta që kërkonin një islam më tolerant. Gjëja e parë që bënë ata ishte shkulja e tulipanëve që kishte mbjellë në kopshtet e Stambollit, Ahmeti III, për të cilat besohej se ishin një simbol sabatist. Sabatistët e konsideronin veten si masonë myslimanë dhe mënyrën e organizimit dhe simbolet i kishin përshtatur nga ata, duke i ndryshuar. Masonët kishin si simbol të tyre trëndafilin, ndërsa sabatistët zgjodhën tulipanin. Thonë se kishte qenë një këshilltar çifut i Sulltanit, ai që e kishte bindur ta zbukuronte qytetin me tulipanë. Kur u nis në vitin 1730, babai kaloi nga Selaniku dhe bashkë me nipin e Sabatait udhëtuan të dy në Stamboll. Kryengritja e Halil Patronës i kapi në befasi dhe babai shpëtoi duke i thënë jeniçerëve se ishte shqiptar, ndërsa nipi i Sabatait humbi dhe duhet të jetë vrarë në ato ditë rrëmuje.
Ky çifut ishte babai i Shebës, të cilën Arianit Komneni e kishte takuar kur shkoi në Selanik në shtëpinë e mikut të tij, nipit të Sabatai Zevit. Sheba, nëna jote është stërmbesa e Sabatai Zevit.

të Sarës ishin kryqëzuar dhe sytë i ishin skuqur. Kur Mihali fliste, ajo mendonte se pse po ia tregonte ai atë histori, por kurrë nuk kishte besuar se fundi i saj ishte ajo vetë.
Nuk e besoj dot, tha Sara, babai do ma kishte treguar. Mihal Komneni buzëqeshi, largoi velenxën dhe u afrua tek ajo. Fytyra e tij ishte e qetë dhe e bardhë. Babai nuk të ka fshehur gjë. Ai të ka thënë se është dashuruar me nënën tënde në Stamboll dhe se babai i saj ishte një tregtar çifut nga Selaniku. Kjo është e vërtetë. Sa të thashë, babai m’i ka treguar kur shkuam bashkë në Berat për të gjetur varrin e Sabatai Zevit. Por kjo ndodhi përpara se ai të shkonte në Stamboll për herë të tretë në 1753. ndoshta, kur u kthyem nga Berati ai mund t’i ketë shkruar Shebës, vajzës së mikut të tij, për t’i thënë se nuk arritëm dot ta gjenim varrin mbi të cilin ishin ndërtuar shtëpi dhe shumë pak ishin ata që e mbanin mend, ku ishte varrosur Sabatai përpara shtatëdhjetë vjetësh. Sabatai kishte jetuar në një shtëpi jashtë qytetit, sepse si një i internuar nuk ishte pranuar brenda në Berat. Fshati i tij quhej Bilce dhe ishte pas një kodre që ngrihet mbi lumin që ndan të krishterët me myslimanët e Beratit. Ne nuk e gjetëm dot varrin, por babai mendoi se fshatarët nuk donin të na e tregonin. Myslimanët e Beratit nuk e kishin gëlltitur kurrë faktin që një heretik si Sabatai ishte internuar në qytetin e tyre, i cili gjithmonë kishte pasur grindje fetare. Disa vjet para se të shkonim në Berat, ishte vrarë një murg, i cili më parë kishte qenë mysliman dhe pastaj ishte bërë prapë i krishterë. Të krishterët e konsideronin shenjt Shën Nikodhimin, të cilit iu pre koka pasi refuzoi të mohonte Krishtin. Disa të krishterë thoshin se çifutët donme të Beratit kishin folur kundër tij dhe se Nikodhimi kishte qenë për vete një donme gjatë kohës që ishte një mysliman i martuar me një grua nga fshati ku kish jetuar Sabatai. Edhe të krishterët, edhe myslimanët nuk i honepsnin donmet, të cilët ishin izoluar pas vdekjes së Sabatait. Një plak na tha se Sabatai disa kohë kishte udhëtuar deri në Ulqin, por gjatë kohës që qëndroi në Berat rrinte në shtëpi dhe shkruante. Kur mësuan se ne ishim të krishterë donmet e Bilces u frikësuan dhe nuk na lejuan të hyjmë në shtëpinë ku kishte jetuar Sabatai dhe ku besohet se kanë mbetur disa dorëshkrime si dhe sende të tij. Për të gjitha këto babai duhet ta ketë njoftuar Shebën me letra dhe ajo duhet t’i jetë përgjigjur.
Por siç të thashë, kur ne shkuam në Berat, ai nuk kishte asnjë marrëdhënie me Shebën përveçse e kishte parë në shtëpinë e babait të saj në Selanik. Çfarë do ndodhte më vonë ai nuk e dinte. Pasi linde ti, unë bëra lidhjen me ato që dija. Kur e pyeta se si dhe pse u dashura me Shebën, ai më tha se ajo i kishte kërkuar atij ta ndihmonte për të gjetur eshtrat e humbura të babait të saj në Stamboll. Edhe vetë Arianiti e kishte amanet nga nëna e tij, që të sillte në fshat eshtrat e babait të vet dhe kështu vendosi të shkonte me vajzën e mikut të tij. Ajo shkoi në Stamboll bashkë me burrin e saj, i cili administronte biznesin e familjes, gjë që provon se babai dhe Sheba nuk kanë pasur asnjë lidhje mes tyre përpara këtij udhëtimi. Në kohën që ai dhe Sheba kërkonin eshtrat e baballarëve nëpër Stamboll, Jorgo Mavromatisi, burri i saj,u njoh me disa tregtarë turq, të cilët i ofruan atij verë me çmim shumë të lirë. Shitja e verës në atë kohë ishte e ndaluar me një ferman të Sulltanit dhe magazinat e Stambollit ishin plot. Babai i mori eshtrat e gjyshit tonë, ndërsa Sheba nuk gjeti asnjë gjurmë të babait të vet të humbur gjatë revoltës së Halil Patronës. Kur u kthyen, pas disa muajsh, për në Selanik, Jorgon e arrestuan për kontrabandë pijesh të ndaluara në Lesbos dhe atje babai qëndroi me Shebën për të mos e lënë vetëm. Duke pritur lirimin e Jorgos, ata u dashuruan dhe shkuan në Kretë ku linde ti. Aty vdiq dhe nëna jote. Ti i di të gjitha këto me siguri. Babai nuk ta ka treguar prejardhjen e Shebës duke e ditur se ti do ta gjeje vetë një ditë, kur të kërkoje rrënjët e tij. Megjithatë, kjo pjesë nuk ishte shumë e rëndësishme sepse ai nuk u dashurua me stërmbesën e Sabatai Zevit, por me një grua që i pëlqeu, në një ishull ku nuk njihte asnjeri tjetër. Pavarësisht se mua më tha se u dashurua me një grua që gatuante shumë mirë, ai u dashurua me një grua të palumtur nga martesa e saj, e cila, me sa duket, e gjykonte botën njëlloj si ai. Kur babai iku nga fshati, ti ishe jo më shumë se pesëmbëdhjetë vjeç dhe ai nuk donte të të tregonte anët e errëta, të cilat, vetëm rastësisht, ushqyen dashurinë e tij me nënën tënde. Hija e Sabatai Zevit do ta kishte prishur shijen e asaj dashurie njëlloj si një piper që prish shijen e një ëmbëlsire. Po ashtu babai nuk të tha se ku do shkonte të vdiste, duke qenë i bindur se kur të rriteshe, ti do të ndiqje udhëtimin e fundit të tij, siç bëri edhe ai me gjyshin tonë dhe siç bëri nëna jote me babanë e saj.
Po nëse nëna ime rrjedh nga Sabatai Zevi, pse nuk duhej të ma tregonte ai këtë gjë, ngulmoi Sara që fliste shpejt duke pritur arsyetimin e Mihalit. Sepse ajo nuk është një histori për fëmijë, e dashur motër, tha Mihali. Megjithëse në rininë e tij Arianiti, nën ndikimin e shokëve të tij, mund të jetë ngazëllyer nga aventura e Sabatait, ai mendonte se në fund të fundit Sabatai Zevi ishte një mashtrues dhe nuk donte që ti të ngrije botën tënde mbi këtë model marrëzie. Unë nuk gjej një arsye tjetër. Ose ndoshta babai e ka ditur që një ditë ne do takoheshim dhe unë, si i vetmi njeri që dija lidhjen e tij me sabatistët dhe për shkak të tyre edhe me Shebën, do ta ballafaqoja pjesën time të së vërtetës me tënden.
Ndoshta e ka menduar kështu, tha Mihal Komneni që pushoi pak sikur po mendohej. Kur ta takosh Sarën do kuptosh se një Komnene e mbjellë në një vazo hebraike, del më e bukur se fara që e mbolli. Kështu më thoshte para se të nisej. Tani më duket sikur babai më shtynte drejt një qëllimi: se si të takohesha me ty kur ai të mos ishte më. Ja pse erdha tani. Prita, sa u rrite, sepse doja të shihja një Komnene që ka çelur, pasi im atë e mbolli në një vazo çifute. Tani ke çelur, tha Mihali dhe i vuri Anës dorën mbi kokë, sikur po e ujiste. Po ti ke ardhur ta krisësh këtë vazo, e pyeti Sara që i kishte sytë e përlotur. Aspak, tha Mihali me zë të ëmbël, kam ardhur të të them se nga cila farë ke mbirë. Duke e ditur, do rritesh më e fortë dhe do jesh gati për të ndjekur rrënjët e tua.

Më duket sikur ti e di ku është babai, e pyeti Sara që ishte ngurtësuar dhe kishte mbledhur duart mbi kraharor. Jo, tha Mihali. Ndoshta ai nuk do që ne ta marrim vesh se ku ka shkuar, tha Sara. Mihal Komneni ngriti kokën dhe e pa Sarën sikur donte t’i vidhte një sekret. Erdha mbrëmë në fshat, foli ai. Shtëpia ishte e mbyllur dhe shkova te Hana. Ajo më tha se çelësat e shtëpisë Arianiti t’i kishte lënë ty. Doja të vija që mbrëmë t’i merrja, por kur ajo më tha se yt shoq është bërë mysliman, ndërrova mendje dhe fjeta tek ajo.
Unë nuk e kisha parë kurrë Hanën. Babai e donte shumë dhe luante me të. Por ai thoshte se ndryshe nga gjithë Komnenet, kur ajo humbte, e linte lojën pa u ankuar. Ashtu m’u duk dhe mua. Është shumë e bukur, si nëna e vet, por është pa humor, si i ati. M’u duk sikur e përdor bukurinë që ka si një mobilie për të dekoruar shtëpinë. Nuk mendon shumë dhe kjo e mban ende të freskët. Flet shkurt dhe përgjigjet vetëm kur e pyesin. Kur e pyeta për babanë ajo më tha se ditën që iku ai kishte thënë se ti e dije se ku do të shkonte. Hana është e bindur se ti e di, por nuk e thua. Por ajo beson ato që dëgjon pa u përpjekur të gjejë kuptimin e vërtetë të fjalëve. Hana ka luajtur, por nuk ka biseduar me Arianitin dhe prandaj nuk mund ta kuptoje se çfarë ka thënë ai.
Sipas teje, çfarë ka thënë babai, pyeti Sara. Ka thënë që ti duhet ta zbulosh se ku ka shkuar, duke ecur mbi gjurmët e jetës së tij. Ti më provove se unë nuk i di të gjitha gjurmët, tha Sara. Unë të dhashë një gjurmë dhe ato që kanë mbetur duhet t’i gjesh duke ndjekur shenjat. Unë jam një shenjë, por nuk jam e vetmja dhe as e fundit, tha Mihali. Cilat shenja, pyeti Sara. Shenjat që ai ka lënë mbi njerëzit dhe veprat që krijoi, ia ktheu Mihali. Po më thua të lexoj një nga një gurët e kalldrëmeve që shtroi në fshat, apo të shikoj si rrjedh uji në çezmat pre guri që ndërtoi dhe të përpiqem të kuptoj se në cilin breg të botës mbaroi udhëtimi i Arianit Komnenit, pyeti Sara me nerv dhe iu kujtua Ibrahimi, që thoshte se Arianiti i kishte trajtuar më mirë kalldrëmet se njerëzit. Kaq shpejt u lodhe, e cyti Mihali që kishte marrë pamjen e një njeriu që e ka tërhequr gjahun aty ku do. babai të ka treguar për prejardhjen e Komnenëve dhe dashurinë e tij me nënën tënde, por kjo është njësoj si të kënaqesh me rrotullimin e dallëndyshes në një ditë vere, pa e kuptuar se sa shumë rrugë ka bërë për të ardhur mbi qiellin tënd, se nga cilët dimra ka ikur, se si ka humbur shoqet nëpër cikna, se si i ka shpëtuar rrebesheve mbi oqeane, se si ka plagosur krahët në stuhi, se si i ka dredhuar zogjve grabitqarë, se si në lartësi është dashuruar, duke harruar se mund t’i merreshin mendtë, se si është çlodhur nga dashuria duke u mbështetur mbi krahët e të dashurit, se si e ka ngritur folenë e vet duke i ngjitur tullat e saj me gojë, se si i ka ushqyer të vegjlit duke këputur mish nga mishi i saj, se si ka rënë, është ngritur dhe prapë ka rënë dhe prapë është ngritur, derisa ka vendosur të niset për udhëtimin e fundit, pasi mjeshtërinë e jetës ia ka mësuar edhe foshnjave të veta. Dallëndyshja e di që nuk mund të vdesë pa i rritur fëmijët e vet dhe kur është e sigurt se kjo ka ndodhur zgjedh një vend për të vdekur, të cilin askush nuk e di. Kush më thotë ku është varri i dallëndyshes? Askush. Vetëm të vegjlit mund ta gjejnë atë nga shenjat që ka lënë në ajër, nga aroma e kashtës së folesë, nga puplat që kanë rënë rrugës, nga drejtimi i erës, nga gjethet e pyllit që imitojnë krahun e nënës së tyre dhe pa dyshim nga nevoja që ka çdo qenie e gjallë për të kuptuar se aty ku mbaron udhëtimi i prindit fillon udhëtimi yt, sepse bota jeton përmes vazhdimësisë së trashëgueshme. Unë erdha që në mëngjes për të fjetur këtu por nuk më lanë shenjat e tij. Hija e babait, gjurma e tij në oborr, shija e arrave që hante, flokët e bardhë mbi velenxë, një cep i përthyer libri, palosja e çarçafit dhe plloça e ciflosur nga këmba e tij nuk më lanë të flija. I ndoqa gjithë ditën për të kuptuar më shumë. Nuhata, shijova, preka, pashë dhe dëgjova. Do isha nisur duke ecur pas këtyre shenjave deri në fund të botës, po të mos e kuptoja se Arianit Komneni nuk më pret mua, por ty. Ai të pret ty, sepse ti i ndryshove drejtimin jetës së tij dhe ai ka vazhduar në atë drejtim, si një dallëndyshe që e di se, po ndryshoi rrugën, të vegjlit që i vijnë pas, do ngatërrohen. Kam kohë që e mendoj, por sot, kur shtriva trupin tim aty ku babai është shtrirë për herë të fundit, kuptova se unë nuk jam udhëtari, por jam shenja. Kam ardhur si një shenjë që ti të më lexosh dhe të vazhdosh rrugën, dallëndyshja ime.

Mihal Komneni kishte marrë një ngjyrë purpuri dhe flokët i ishin shpupuritur, si në një fluturim. I rregulloi me ngadalë me dorën e madhe si krehër dhe e pa Sarën me sy të çmallur. Babai më mësoi të eci, ti po më mëson të fluturoj, tha Sara dhe u ngrit. Do donte të rrinte akoma me të vëllanë, ta përqafonte ashtu siç nuk kishte pasur rast ta bënte kur ishte e vogël, por e dinte që në krahët e tij do qante duke derdhur lotët e gjithë fëmijërisë së vet që kishte kaluar shumë shpejt, duke u mbajtur në krahët e babait që fluturonte nga dimri në verë dhe nga furtuna ën qetësi. Mori Anën për dore dhe, duke dalë, iu duk sikur dëgjoi zërin e Mihalit që thoshte: Dallëndyshja i lë shenjat në ajër. Ngriti kokën lart, por shiu i rrëshqiti mbi faqe. Si lot. Duke ecur, këmba iu pengua në një gur kalldrëmi që ishte më i madh se të tjerët. Nuk jam akoma gati t’i ndjek të gjitha shenjat, tha Sara me vete dhe shtrëngoi fort dorën e Anës që ishte zgjuar drejt saj në errësirë.


22

Në fillim të korrikut, Ana mbushi dy vjeç. Shiu vazhdonte prej dy javësh dhe oborri ishte mbushur me pellgje jeshile. Shtëpia e tyre dukej si një kazan i hapur nga lart që priste të mbyllje, ndërsa shtëpia e re ishte e çrregullt. Për shkak të shiut, djemtë luanin gjithë ditën brenda dhe dhomat i ngjanin një depoje në të cilën një herë sënduku fshihej poshtë krevatit dhe pastaj qilimi e mbulonte krevatin si çarçaf. Ta festojmë ditëlindjen e vajzës, tha Ibrahimi. Këtu është e pamundur, tha Sara që përpiqej më kot të vinte rregull. E festojmë të dielën në shtëpinë e babait. Ftojmë Hanën, Mihalin dhe Metodin. Duket si një meshë Komnenësh, tha Ibrahimi. Kur u martova, Arianiti më nxori jashtë nga mesha e Kretës, por tani nuk më zbon dot më. Do t’i them Mihalit që të mos vishet me rrobat e babait që të të dalë frika, ia ktheu Sara. Po ne si do vishemi, pyeti Aliu. Unë do vishem si Paridi, tha Niko dhe pyeti Sarën: Si vishej Paridi? Në kohët e lashta ishte ngrohtë dhe njerëzit visheshin lehtë, me një këmishë linoje dhe me sandale. Paridi i kishte flokët e gjatë dhe i mbante të kapura me një lidhëse të kaltër. Sandalet i kam, por flokët si t’i zgjas, pyeti Niko duke i ngritur balluket përpjetë. Lyeji me ujë me sheqer dhe do të ngrijnë e do duken më të gjata, i tha Jani duke qeshur. Do t’i lyej, tha Niko, dhe pastaj nuk do t’i pres derisa të më zgjaten si të Paridit. Po ti Muhamed si do vishesh, e pyeti Ibrahimi. Muhamedi uli kokën dhe duke parë thonjtë e vegjël dhe të bardhë tha: Unë do vë një çallmë që t’i ngjaj Muhamedit. Ibrahimi pa Sarën në sy, por nuk foli. Ti nuk mund të jesh Muhamedi sepse ai u bë mysliman kur u bë burrë. Sa ishte i vogël ai nuk mbante çallmë, foli Jani duke iu drejtuar Ibrahimit, sikur i kërkonte të ndërhynte. Kur ishte i vogël Muhamedi nuk e dinte që do bëhej mysliman dhe prandaj nuk mbante çallmë. Unë kam lindur mysliman dhe do sillem si një Muhamed i rritur, tha Muhamedi. Po pse zgjedh Muhamedin që nuk dinte të luftonte si gjithë burrat e tjerë. Po deshe të jap unë Skënderbeun ose Akilin që kanë bërë luftëra dhe jo muhabet si Muhamedi, tha Aliu. Tani nuk kam ç’t’i bëj, tha Muhamedi që ngriti kokën dhe pa nga Ibrahimi. Këtë e ka vendosur babai kur më vuri emrin. Babai ju ka vënë të gjithëve emra shumë të bukur, por ju nuk mund të jetoni si njerëzit që ju keni marrë emrin, tha Sara. Edhe Ana ka emrin e nënës suaj, por kur ajo të rritet njerëzit do ta kenë gjetur ilaçin e kolerës. Edhe unë kështu dua, tha Aliu. Babai më ka thënë se unë kam emrin e Ali Tepelenës, po unë nuk dua t’i ngjaj atij, se dajë Llambro thotë se ai vjedh bagëti dhe gra. Unë dua të kem edhe dele, edhe gra, por duke luftuar, jo duke vjedhur. Po ti baba emrin e kujt ke, pyeti Niko. Ibrahimi vuri buzën në gaz dhe tha: Unë kam emrin e një burri të mençur, i cili gjithë jetën eci nëpër fusha dhe male duke kërkuar tokë për të ngritur një fshat, për popullin e vet. Po ti nuk ke ecur nëpër male dhe fusha për të gjetur një fshat për ne, sepse fshatin e kishte ngritur babai i Sarës, tha Aliu. Prandaj unë nuk jam ai që më dha emrin dhe po ashtu edhe ju nuk jeni si ata që ju dhanë emrat, tha Ibrahimi. Megjithatë vishuni si të doni sepse është festa e Anës. Kur u bë kisha e fshatit ishte një ditë feste dhe unë u vesha si dhëndër. Po tani që nuk je dhëndër, nuk shkon më në kishë, pyeti Niko duke parë Sarën. Babai shkon prapë në kishë, por vetëm kur vdesin njerëz, tha Muhamedi dhe doli nga dhoma.

Të dielën që pa gdhirë, Ibrahimi theri një qengj, i ndau veç këmbët dhe lëkurën, i hoqi të përbrendshmet dhe e shpoi tejpërtej me hell. Binte shi dhe ai i tha Janit ta ndizte prushin brenda shtëpisë, aty ku Naumi dhe Andrea kishin sajuar një si kolibe të mbuluar për të fjetur. Jani rrotullonte hellin, ndërsa tymi fluturonte si i çmendur mbi shtëpinë pa çati.
Nga dreka, mishi i qengjit ishte skuqur në hell dhe kishte nisur të pikonte. Është gati, tha Ibrahimi. Sara i futi ushqimet e ngrohta nëpër trasta që ua dha djemve, Jani mori qengjin që Ibrahimi e ndau në copa të mëdha dhe u nisën.
Nikoja kishte ngrirë flokët që i mbante me një pe të kaltër, Muhamedi kishte vënë një peshqir mbi kokë që e kishte lidhur si çallmë, ndërsa Aliu me këpucë të zeza, për të mbrojtur thembrën, mbante në brez një shpatë pa majë që Jani ia kishte sajuar duke kryqëzuar dy dërrasa. Djemtë, të ngarkuar, ecnin përpara, ndërsa pas tyre vinte Sara dhe Ibrahimi që mbanin Ana Komnenën për dore. Duken sikur po shkojnë në luftë, tha Ibrahimi duke i parë. Ashtu duken, tha Sara, princi, hoxha dhe ushtari. Një ushtri e kompletuar që lufton pa shkak dhe fiton pa pasoja.
Kur hynë brenda, tryeza ishte shtruar dhe Mihal Komneni, që kishte veshur një këmishë të bardhë të qëndisur, ishte ulur në krye, me një gotë verë përpara. Mirë se erdhët, tha Mihali. Ka pesëdhjetë vjet që Komnenët nuk mblidhen as për ditëlindje, as për vdekje. hana filloi të qeshte kur pa djemtë, ndërsa Metodi vuri syzet e rrumbullakëta dhe i drejtoi nga çallma e Muhamedit.
U ulën. Mihali në krye dhe Sara përballë tij, në fund të tavolinës. Në të djathtë Ibrahim, Hana, Jani dhe Metodi, ndërsa majtas, Niko, Muhamedi, Aliu dhe Ana që mori një pirun dhe filloi ta përplaste mbi pjatë. Gëzuar, tha Ibrahimi.
Filluan të hanin dhe Mihali i tha Ibrahimit: Ushqimi është feja më e bukur sepse nuk ka kufizime. Të lashtët thoshin se fetë kanë lindur në tavolinë, pasi njerëzit hanin dhe fillonin të bisedonin, tha Metodi. Por meqë njerëzit kishin shije të ndryshme, lindën fe të ndryshme. Dikush nuk e donte mishin, dikush donte vetëm një lloj mishi, dikush donte edhe mishin, edhe verën, dikush nuk donte verën, por donte mishin. Kësisoj, fetë që lindën, kufizuan ushqimin sipas shijeve të njerëzve që i krijuan ato dhe njerëzit u ndanë fillimisht nga ushqimi. Po unë që i dua të gjitha, qeshi Mihali duke ngritur një gotë verë, në cilën fe futem unë? Ty nuk do të të kishin pranuar në atë tavolinë sepse ti do t’i kishe ngrënë të gjitha dhe sot do kishim vetëm një fe, tha Metodi. Sikur t’ia kishin lënë këtë gjë në dorë Mihalit, sot nuk do kishim as kisha, as xhami, por do faleshim në kuzhinë përpara një pjate mish dhe një gote me verë, tha Sara duke ushqyer Anën. Sa mirë do ishte, tha Hana, ndërsa djemtë filluan të qeshnin.

Si i kanë emrat këta djem, pyeti Mihali. Ky është Jani, tha Ibrahimi. Ky këtu ngjitur me ty është Niko, ai është Muhamedi dhe ai është Aliu. Emra të denjë për një tavolinë ku ka çdo gjë, por ku jo çdo gjë mund të hahet, tha Mihali dhe pyeti: Nga i kanë marrë këta emra? Jani ka emrin e babait tim, tha Ibrahimi. E kam njohur Janin, tha Mihali. Ai u lind në fshat dhe nuk e njohu babanë e tij që u vra në Kretë. Niko ka emrin e vëllait të gjyshit tim, vazhdoi Ibrahimi. Nuk e kam njohur, por thonë se ai ishte një djalë i hedhur që i kishte qejf vajzat dhe prandaj u vra, tha Mihali me një zë të qetë. Unë nuk e kam më emrin Niko, tani quhem Parid, tha Niko që u skuq dhe pa nga Sara. Mihali qeshi fort, ndërsa Metodi picërroi sytë pas xhamave që ishin veshur me avull ushqimesh të ngrohta. Po pse e ke ndërruar emrin Niko, e pyeti Hana. Unë jam Paridi që vrau Akilin, tha Niko. Ai ishte djali më i bukur që caktonte se kush nga perëndeshat ishte më e bukura. Paridi ishte frikacak dhe për një grua e shkatërroi Trojën. Ti je i gatshëm ta shkatërrosh fshatin për një grua, pyeti Mihali. Niko dukej i hutuar, ndërsa Aliu filloi të qeshte. Babai më ka thënë se ne nuk do bëjmë ato që kanë bërë njerëzit që na dhanë emrat, tha Niko. Këtu nuk kanë mbetur më gra për të cilat ia vlen kjo sakrificë, tha Hana duke parë nga Muhamedi që e mbante çallmën të ulur dhe shikonte gishtat e vet. Po ti, Muhamed, kujt ia ke marrë emrin, pyeti Metod Antrakidi. Unë kam emrin e profetit, tha Muhamedi pa e ngritur çallmën. Muhamedi e dinte se çfarë do bënin njerëzit në të ardhmen. Ti çfarë di për ne, e pyeti Mihali. Unë di që Sara do të iki për të gjetur varrin e babait, tha Muhamedi me një zë të ngadaltë që i bëri të gjithë të lënë ushqimin në mes për ta dëgjuar. Dhe ti beson se do ta gjejë, e pyeti Metodi. Një grua që e ka fytyrën të mbushur me rrudha e di dhe ajo do t’ia tregojë Sarës, tha Muhamedi. Të gjithë heshtën, ndërsa Mihali psherëtiu. Në qoftë se kjo është e vërtetë, unë do të të blej një çallmë të re me gurë të çmuar, tha Hana. Nuk dua çallmë, foli Muhamedi duke parë Hanën me sytë e kaltër. M’i jep paratë për të ndërtuar një xhami për babanë. Xhamia do ta lërë gjithë fshatin pa gjumë se myslimanët falen pesë herë në ditë, tha Metodi. Po të jetë pesë herë në ditë unë nuk do shkoj se duhet të ushqej breshkën, tha Aliu dhe ngriti mbi tavolinë dorezën e shpatës që dukej si kryq. Po ti, shpatar i vogël, emrin e kujt ke marrë, iu drejtua Mihali duke parë nga Ibrahimi. Ka emrin e Ali Tepelenës, që më ndihmoi kur u bëra mysliman, tha Ibrahimi dhe e pa Mihalin drejt e në sy. Si të ndihmoi, pyeti Metodi që kishte filluar të hante kuleç me djathë. Ibrahimi u bë gati të përgjigjej, por Mihal Komneni foli i pari. Kur Ibrahimi u bë mysliman, fshati nuk e pranoi dhe pleqësia vendosi ta dëbonte. Do t’ia kishin arritur, po të mos vinte Ali Tepelena që i rrahu burrat e fshatit dhe e prishi rrethimin që ata i kishin bërë Ibrahimit. Ali Tepelena bisedoi me babanë, që në atë kohë ishte kryetar i pleqësisë dhe pothuajse ranë dakord që Ibrahimi të qëndronte në fshat, por me kusht që djemtë e tij të mos merrnin vajza të krishtera për gra. Por të nesërmen Ali Tepelena mashtroi babanë e Hanës, që u bë edhe ai mysliman. Arianit Komneni iku nga fshati dhe pleqësia nuk u mblodh më. Më vonë, Ibrahimi u martua me Sarën. Apo jo Ibrahim, e pyeti Mihali duke përfunduar. Po, tha Ibrahimi, kështu është. Ali Tepelena më ndihmoi në një ditë të vështirë dhe unë i vura emrin djalit për nder të tij. Hakmarrje e zgjuar, tha Metodi duke parë nga Sara, i more Arianit Komnenit atë që nuk donte të a jepte. Po pse nuk donte babai i Sarës që ne të martoheshim në fshat, pyeti Paridi. Arianit Komneni mendonte se myslimanët duhet të martohen me myslimanët dhe të krishterët me të krishterët, tha Ibrahimi. Nuk e kishte keq, foli Mihal Komneni. Pulat martohen me gjelat dhe jo me patat. Po pse gjeli që bëhet mysliman quhet patë, pyeti Aliu.
Të gjithë qeshën dhe Muhamedi tha: Kafshët nuk janë as myslimane, as të krishtera sepse ato nuk flasin. Po memecët çfarë janë, tha Paridi. Memecët janë si një orë që e mat kohën, por i mungon akrepi për ta treguar, tha Metodi. Ndërsa kafshët nuk flasin sepse nuk mendojnë. Perëndia e ka shtëpinë në kokat tona. Në qoftë se ne nuk mendojmë, nuk ka perëndi dhe nuk ka fe. Babai thotë se perëndia është shumë e madhe dhe koka ime nuk e nxë, tha Aliu që dukej i hutuar. Perëndia rri në kokën e çdo njeriu. Po të mos ishin njerëzit, nuk do kishte perëndi, tha Sara që gjithë kohën shikonte Mihal Komnenin që argëtohej me pyetjet e djemve. Njerëzit e kanë krijuar perëndinë apo perëndia ka krijuar njerëzit, pyeti Paridi. Pyetje e vështirë, tha Metod Antrakidi dhe u mbështet në karrige. Kush gjen përgjigjen e pyetjes tënde ka zbuluar kuptimin e botës. Të gjithë njerëzit besojnë se ka perëndi, por askush nuk e di ku është, si është, sa e madhe është, si e ka trupin, a ka trup, a ka flokë, sy, veshë, këmbë dhe duar si ne, ku jeton, me se ushqehet, ku fle dhe a fle. Asnjeri nuk e ka parë perëndinë dhe prandaj shumë njerëz besojnë se perëndia jeton në mendimet e tyre dhe në qoftë se ata nuk mendojnë, nuk ka perëndi. Po në qoftë se unë nuk mendoj, atëherë perëndia vdes, pyeti Aliu. Këtë nuk e bën dot sepse edhe kur nuk mendon, ti mendon se si të mos mendosh, tha Muhamedi. Sara i bëri shenjë Mihal Komnenit, si për t’i thënë se kjo nuk ishte një bisedë që duhej vazhduar, por ai dukej më i përqendruar se djemtë.

Përgjigjja e pyetjes së Paridit është shumë e thjeshtë Metod, tha Mihali duke qeshur. Njeriu dhe perëndia janë si pula me vezën. Veza bën pulën dhe pula bën vezën. Në qoftë se ke njërën, i ke të dyja, në qoftë se nuk ke njërën, nuk ke as tjetrën. Njeriu është si pula sepse ai ka sy, gojë dhe ecën, tha Aliu. Jo, tha Paridi. Njeriu është si veza, ndërsa perëndia është si pula, sepse veza bën vetëm një pulë, ndërsa pula bën shumë vezë dhe perëndia ka bërë shumë njerëz.
Perëndia nuk është as pulë, as vezë, tha Muhamedi, fytyra e të cilit ishte bërë rozë. Perëndia është vetë njeriu. Njeriu mund të bëjë çdo gjë, ndërsa perëndia nuk bën dot çdo gjë që bën njeriu. Njeriu lind njeriun. Në qoftë se gjithë njerëzit nuk lindin më njerëz të tjerë, si Hana, atëherë një ditë nuk do ketë më njerëz dhe nuk do ketë më as perëndi. Perëndia nuk jeton dot pa njerëz, ndërsa njerëzit jetojnë pa perëndinë. Sara thotë se grekët e lashtë kishin shumë perëndi. Myslimanët dhe të krishterët thonë se ka vetëm një perëndi, por ka edhe njerëz që thonë se nuk ka fare perëndi dhe ata jetojnë si gjithë ne të tjerët dhe nuk iu ndodh asgjë.
Hana ishte ngurtësuar në karrigen e vet dhe duke iu drejtuar Muhamedit i tha: Xhaxhai yt nuk bënte fëmijë, ndërsa unë mund të bëj po të martohem me një burrë tjetër. Edhe Muhamedi këtë tha. Ti nuk je një pulë pa vezë, por je një pulë pa gjel, tha Mihal Komneni për të qetësuar mbesën. Nuk ka më gjela në këtë fshat, tha Hana dhe u çua e doli në oborr. Fustani i bukur vishnjë i rrinte ngushtë dhe format e drejta të trupit të saj u holluan, pas syzeve miope të Metodit. T’i lëmë të vdekurit në punën e tyre, foli Ibrahimi. Metod Antrakidi e shihte Muhamedin me kureshtje, ndërsa Sara kishte marrë Anën në prehër dhe po i jepte një copë kek.
Sa vjeç janë djemtë, pyeti Mihal Komneni. Ibrahimi rrinte i menduar dhe nuk e dëgjoi. Unë jam shtatëmbëdhjetë vjeç, tha Jani. Niko është pesëmbëdhjetë, Muhamedi dymbëdhjetë dhe Aliu dhjetë vjeç. Nuk jam Niko, jam Paridi, tha Niko, ta thashë një herë. Jani nuk foli, por e pa të vëllanë me inat, ndërsa Ibrahimi u përmend dhe u kthye nga i biri. Ti nuk bëhesh dot Parid, po u solle si Niko. Kur njeriu ndërron emrin, ndërron edhe sjelljen, tha Ibrahimi. Unë do ta ndryshoj sjelljen, siç ndryshove ti baba, kur u bëre Ibrahim. Tani je më i urtë dhe e dëgjon Sarën më shumë se nënën tonë. Ibrahimi pa Mihal Komnenin që buzëqeshte nga fjalët e Paridit dhe tha: Djemtë na futën në lojërat e tyre dhe tani nuk dalim dot. Edhe ne i kemi futur në lojërat tona dhe ata nuk do dalin dot asnjëherë, ia ktheu Mihali. Ç’do të thuash, e pyeti Ibrahimi duke mbledhur vetullat. Dua të them se kur ti u bëre mysliman, solle në fshat një lodër të ngatërruar që i zëvendësoi gjithë lodrat e kalamajve, siç e pe dhe sot, tha Mihal Komneni. Këtë lodër nuk e solla unë. Atë e solli Turqia, siç solli ushtrinë, taksat dhe ligjet. Edhe vëllai yt u bë mysliman dhe për këtë nuk e kam fajin unë, tha Ibrahimi. Gjergji nuk besonte në Islam. Ai do të bëhej edhe indian sikur ta dinte se kjo e torturonte babanë e vet. Ai kishte arsye të tjera dhe unë besoj se ai u bë mysliman vetëm për t’u hakmarrë ndaj babait, tha Mihali po pse duhej të hakmerrej yt vëlla ndaj Arianit Komnenit, pyeti Metodi. Histori e gjatë, tha Mihali që u shtriq në karrige, ndërsa këmisha e qëndisur i lëvizi si gjethe në trup.
Gjergj Komneni dyshonte se gruaja e tij ishte motra e Arianit Komnenit, tha Jani me zë të ulët. Ibrahimi e pa Janin vëngër, ndërsa Sara e lëshoi Anën mbi qilim dhe, duke u zgjatur mbi tavolinë, e pyeti: Kush ta ka thënë ty këtë? Ma ka treguar Thanasi, tha Jani. Atij ia kishte treguar Ali Tepelena, të cilit ia kishte thënë vetë Gjergji, ditën që ata u takuan në shtëpinë tonë. Ali Tepelena është një mashtrues, tha Sara. Po atëherë vajzë e kujt ishte nëna e Hanës, pyeti Jani. Kjo nuk dihet, por tani nuk ka më asnjë rëndësi, tha Mihal Komneni duke dashur ta mbyllte bisedën.
Kjo dihet, tha Hana dhe të gjithë kthyen kokën.

Hana ishte futur në shtëpi dhe askush nuk e kishte parë. Ajo e ndiqte bisedën në këmbë, ndërsa fustani i lagur i ishte ngjitur në trup dhe flokët i pikonin mbi qafën e bardhë dhe të gjatë. Nëna ime ishte vajza e gjyshit të babait tim. Ai e mësoi këtë gjë pasi ata u martuan dhe pasi linda unë. Ditën që vdiq, babai erdhi në shtëpi dhe ma tha duke u dridhur nga ethet e kolerës. Ai u martua me hallën e vet dhe këtë nuk ia fali kurrë Arianitit, i cili e dinte por nuk ia kishte thënë. Është e pamundur, foli Sara dhe pa me ngulm nga Mihal Komneni duke pritur që edhe ai të kundërshtonte. Por Mihali ishte mbështetur fort në karrige dhe nuk fliste. Koka i ishte varur mbi qëndisma dhe flokët e bardhë e kishin humbur krehjen. Është e vërtetë, tha Hana dhe u ul në vendin e saj, përballë Muhamedit. Ngriti kokën lart dhe i drejtoi sytë nga Sara. Në këtë fshat vetëm tre veta i kanë pasur sytë jeshilë. Babai i Arianit Komnenit, nëna ime dhe unë. Nëna nuk mund të ishte vajza e xhaxhait të Mihalit sepse ai ishte shterpë. Por ajo nuk ishte as vajza e vëllait të gjyshit të Ibrahimit sepse përndryshe im atë, që e dinte të vërtetën, nuk do më kishte lënë të martohesha me Vasilin që ishte nip i tij. Unë jam një Komnene edhe nga babai, edhe nga nëna dhe për këtë më vjen mirë.
Sara nuk fliste dhe e mbante kokën mbi pjatë ku sytë jeshilë të Hana Komnenës mbinin si një gjethe maruleje. Ibrahimi kishte afruar Anën pas vetes dhe mendonte se si fatet e dy familjeve ishin pleksur për të mos u ndarë më. Lindja e Anës ishte një fryt i përbashkët i dy pemëve, që prej shekujsh rrinin pranë e pranë, derisa një ditë kishin vendosur të përqafoheshin, për t’u ngrohur nga acari.
Ti je një grua e bukur që nuk duhet të plakesh duke kthyer kokën prapa, tha në mes të heshtjes Mihal Komneni duke e parë me qetësi mbesën e vet. Gratë nuk i plak e shkuara, por mungesa e burrit, tha Hana dhe u përlot. Ti je e re dhe e bukur, tha Sara për ta ngushëlluar dhe e largoi marulen nga pjata e vet. Po të kisha një fëmijë, jeta ime do ishte ndryshe, tha Hana, por me sa duket pulat jeshile të racës sonë nuk bëjnë vezë me gjelat e shtëpisë së Ibrahimit. E provoi nëna ime, e provova dhe unë, por më kot. Ku i dihet, tha Metod Antrakidi dhe Mihal Komneni filloi të qeshte fort dhe u çua nga karrigia e shkoi të përqafonte Hanën. U gabova kur thashë se ti je një grua pa humor, por një Komnene nuk mund të jetë kurrë e mërzitshme, tha ai dhe iu drejtua Ibrahimit: Gëzuar Ibrahim! Mëkatet e tua u lanë ditën që linde një Komnene, e cila sot u bë dy vjeç. Gëzuar, tha Ibrahimi duke ngritur gotën e verës mbi kokën e Anës. Mëkatet tona janë si gurë kalldrëmi, po i shkele të tregojnë rrugën. Gëzuar, tha dhe Sara që shkoi të përqafonte Hana Komnenën, e cila e mbante dorën e Mihalit si një gjerdan mbi qafë. Metod Antrakidi hoqi syzet, i la mbi tavolinë dhe i foli Ibrahimit. Urim i mençur, por jo gjithmonë i vërtetë. Rrugët e Voskopojës ishin të gjitha të shtruara dhe aty ku mbaronte kalldrëmi fillonte balta. Por një ditë balta u fut në qytet dhe e mbuloi kalldrëmin. Ne ikëm dhe balta mbeti e mbushur me gjurmët e mëkatit. Po t’i ndjekësh ato gjurmë, vetëm rrugën e barbarisë mund të gjesh.
Çfarë është Voskopoja, pyeti Paridi. Metodit i doli frymë nga gjoksi dhe zhurma e firomës së tij i ngjau një guri që shkëputet nga balta. Ngriti kokën nga Mihal Komneni dhe e pa në sy sikur po i merrte leje. Tregoja, ia bëri Mihali me kokë.

23

Voskopoja ishte një qytet i bukur jo shumë larg fshatit tuaj. Voskopoja ishte një botë e vogël e mbledhur në një dorë malesh. Aty kishte çdo gjë. Kishte ditë, kishte natë, kishte diell, kishte hënë, kishte qetësi, kishte fllad, kishte lule, kishte livadhe, kishte ketra, kishte lepuj, kishte zjarr, kishte vjeshtë, kishte pranverë, kishte pyll, kishte yll, kishte eklips, kishte zogj, kishte dashuri, kishte paqe, kishte nder, kishte falje, kishte ëmbëlsi, kishte jetë, kishte muzikë, kishte violinë, kishte martesa, kishte vdekje, kishte lindje, kishte djem, kishte vajza, kishte mësues, kishte nxënës, kishte shkolla, kishte dyqane, kishte drita, kishte rrugë, kishte hane, kishte kuaj, kishte shtëpi, kishte kisha, kishte priftërinj, kishte kambana, kishte mesha, kishte manastir, kishte libra, kishte germa, kishte shtypshkronja, kishte bibliotekë, kishte ikona, kishte piktura, kishte pemë, kishte dëborë, kishte lugina, kishte kroje, kishte ujë, kishte çezma, kishte pragje, kishte oborre, kishte lulishte, kishte shatërvanë, kishte mullinj, kishte qelq, kishte basma, kishte sëndukë, kishte flori, kishte para, kishte fëmijë, kishte lodra, kishte monumente, kishte mermer, kishte arkitektë, kishte ura, kishte kanale, kishte azil, kishte spital, kishte jetimore, kishte tregtarë, kishte punishte, kishte magazina, kishte pëlhura, kishte mëndafshe, kishte kafe, kishte sheqer, kishte kallaj, kishte xham, kishte kadife, kishte hekur, kishte bakër, kishte plumb, kishte pambuk, kishte atllas, kishte pasqyra, kishte gota, kishte porcelan, kishte lëkurë, kishte ilaçe, kishte tekstile, kishte armë, kishte pisqolla, kishte vaj, kishte miell, kishte lesh, kishte velenxa, kishte duhan, kishte turistë, kishte marangozë, kishte druvarë, kishte fajdexhinj, kishte shkrimtarë, kishte këngëtarë, kishte bujq, kishte kovaçë, kishte samarxhinj, kishte kallajxhinj, kishte jorganxhinj, kishte bravapunues, kishte thikëpunues, kishte oxhakpunues, kishte berber, kishte xherahe, kishte barinj, kishte rrobaqepës, kishte kazanxhinj, kishte bojaxhinj, kishte qemerxhinj, kishte muratorë, kishte gurskalitës, kishte opingar, kishte armëtarë, kishte liri, kishte veri, kishte perëndim, kishte rregull, kishte ligje, kishte shqiptarë, kishte grekë, kishte jevgj, kishte të krishterë dhe prandaj kishte dhe alfabet.
Na lodhe, i tha Sara, më mirë na thuaj se çfarë nuk kishte. Metod Antrakidi mori frymë dhe pa nga Ibrahimi sikur t’i kërkonte falje. Nuk kishte myslimanë, tha. Nuk gënjen, ndërhyri Mihal Komneni që rrinte në këmbë duke numëruar sendet e Metodit, por ka harruar të thotë se në Voskopojë kishte edhe Komnenë.
Po syzet e tua kush i bëri, kazanxhiu apo muratori, pyeti Aliu dhe Ibrahimi qeshi. Syzet i kam blerë në Venedik dhe kur i vura për herë të parë nxënësit në Voskopojë më quajtën Mektodysyz Prapakidi. Kurse unë do të të quaja Me-kto-syz-ëndrra-kishi, tha Hana.
Ti nuk ndryshon shumë nga gratë e Voskopojës që u dashuruan me syzet e Metodit, foli Mihali. Aq sukses patën syzet e tij në qytet, saqë gratë filluan t’u kërkonin burrave apo të dashurve të tyre tregtarë të vinin syze sepse kështu dukeshin më të rinj dhe më të zgjuar. Burrat që filluan të mbanin syze quheshin nga të dashurat me përkëdheli mektosyçka. Njëherë i shkova një zonje të re në shtëpi kur burri tregtar kishte ikur në Rumani. Për t’ia bërë qejfin i mora syzet Metodit. Ajo u kënaq sepse e quajti këtë një shenjë respekti dhe atë natë e ndau vetminë me mua. Ndërsa njëherë tjetër që Metodit i duheshin syzet, unë shkova pa to dhe ajo më zboi dhe më tha: Ik Paktosyçka. Por dikush që më kishte parë i tha burrit të saj se një burrë me syze ia vizitonte gruan kur ai nuk ishte. burri i zuri pritë Metodit në shkollë dhe e rrahu në sy të nxënësve. Faqet iu ënjtën dhe syzet iu thyen derisa i porositëm një palë të tjera pas dy muajsh. Por, kur erdhën syzet, faqet e Metodit ishin akoma të nxira.
Djemtë qeshën dhe Hana e zuri Mihal Komnenin lehtë nga flokët sikur po e dënonte. Mihali gjithmonë i ka gjetur gratë me sytë e të tjerëve, tha Metodi. Po, tha Ibrahimi, kur ishte i ri Mihali shikonte Zoicën me sytë e Mihalit. Hana dhe Sara panë nga Ibrahimi për të kuptuar se ç’donte të thoshte, por Mihal Komneni i ra Metodit lehtë në sup dhe i tha: Çfarë the se nuk kishte në Voskopojë?
Harrova të them se në Voskopojë kishte shumë myshk. Në pranverë kur shkrinte dëbora livadhet përreth qytetit mbusheshin me një myshk bojë vjollcë që kur dielli e zinte në perëndim dukej blu. Gratë e mblidhnin myshkun dhe bënin parfume për vete dhe ilaçe për fëmijët. Në këtë stinë Voskopoja mbante era myshk dhe gratë mbarseshin duke e mbledhur. Gjinjtë, flokët, sqetullat dhe gjithë trupi ua thithte këtë aromë, që i dehte burrat e tyre. Shumica e fëmijëve të Voskopojës janë zënë në pranverë kur myshku ngrinte petalet e veta të vogla mbi tokë dhe kanë lindur në dimër kur, nën dëborë, myshku ushqehej me lagështi për të nxjerrë prapë kokën në pranverë. Myshku ia lidh barrën grave të dobëta dhe ia qetëson qarkullimin e gjakut burrave të lodhur. Nga myshku i është vënë emri Voskopojës që në kohët e lashta latinët e quajtën Muskopolis, ose Qyteti i Myshkut. Disa të mençur thonë se myshku, përveç aftësive shëronjëse, i dikto trurit të njeriut një dashuri më të madhe për natyrën, për artet, për të bukurën dhe për veten. Kjo mund të jetë e vërtetë sepse voskopojarët kanë qenë artistë të lindur dhe narcizistë të marrë dhe kjo dashuri për veten e ka zbukuruar qytetin. Por, vitet e fundit, tregtarët e mëdhenj, që financonin shkollat dhe librat, nuk pranonin që fëmijëve dhe të huajve t’u mësohej se Voskopoja ishte qyteti i arteve. Ata kërkonin që Voskopoja të mbahej mend si një qytet i ngritur nga tregtarët dhe kështu vendosi edhe këshilli i të katërmbëdhjetëve, i cili jepte leje për botimet tona. Këshilli përbëhej nga përfaqësues të tregtarëve dhe kur këta u ankuan për një botim të Akademisë që quhej Voskopoja-Qyteti i artit kishtar, libri u ndalua të shitej dhe nuk u fut në bibliotekë. Këshilli vendosi që libri të rishkruhej dhe ai doli pas një viti me titullin Voskopoja, Tregtia, Arti dhe Kishat. Ambroz Gusta, që shkroi këtë histori të shkurtër të Voskopojës, gjeti një të mesme midis tregtarëve dhe priftërinjve dhe kështu libri u shtyp.