Njeriu dhe kafshët

Njeriu dhe kafshët


Njeriu, duke qenë edhe vetë një lloj kafshe, ka shumë gjëra të përbashkëta me kafshët e tjera. Por në të njejtën kohë, ka edhe tipare që qartazi e dallojnë atë nga kafshët dhe e bëjnë superior ndaj tyre.

Karakteristikat kryesore që e dallojnë njeriun nga gjallesat e tjera, nga të cilat varet aspekti i tij njerëzor dhe nga të cilat përbëhet ajo që quajmë kulturë njerëzore, mund të ndahen në dy sfera: mendimet dhe prirjet (tendencat).

Në përgjithësi, mund të thuhet se kafshët janë të pajisura me aftësinë e të kuptuarit dhe të të qenit të vetëdijshme për veten dhe për botën e jashtme. Në saje të kësaj diturie, ato përpiqen t`i sigurojnë nevojat dhe t`i përmbushin dëshirat e tyre.

Njësoj si kafshët, edhe njeriu, i pajisur me dituri dhe me vetëdije, ka një sërë dëshirash dhe nevojash të cilat përpiqet t`i sigurojë. Dallimi i njeriut nga gjallesat e tjera është se ai di më tepër, kupton më mirë dhe ka kërkesa dhe nevoja të një niveli më të lartë. Këto karakteristika të njeriut e dallojnë atë nga të gjitha gjallesat dhe e bëjnë superior ndaj tyre.

Vetëdija dhe dëshira tek kafshët

Një kafshë e njeh botën vetëm nëpërmjet shqisave të jashtme. Kjo është përse dituria e saj është në rradhë të parë sipërfaqësore. Dituria e kafshës nuk hyn në hollësi dhe nuk merret me brendinë e çështjeve. Së dyti, kjo lloj diturie është e pjesshme dhe e veçantë dhe kurrë s`mund të jetë e përgjithshme dhe universale. Së treti, dituria e kafshës është rajonale sepse është e kufizuar në mjedisin ku jeton kafsha dhe kurrë nuk shkon përtej kësaj. Së katërti, dituria e kafshës është e kufizuar me të tanishmen dhe nuk merret me të kaluarën dhe me të ardhmen. Një kafshë nuk është e vetëdijshme për historinë e llojit të saj, ajo nuk mendon për të ardhmen dhe nuk bën plane.

Në aspektin e diturisë, një kafshë nuk mund të shkojë përtej kornizave të formës së jashtme, të të pjesshmes, të mjedisit të caktuar jetësor dhe të të sotmes. Dituria e kafshës kurrë nuk mund të shpëtojë nga këta katër burgje. Nëse ndodh të shpëtojë, kjo ngjan në mënyrë instinktive dhe të pavetëdijshme dhe jo si pasojë e zgjedhjes ose e vullnetit.

Njësoj si dituria e saj, edhe niveli i dëshirave dhe i kërkesave të një kafshe është i kufizuar brenda një spektri të caktuar. Të gjitha kërkesat e kafshës janë materiale dhe nuk shkojnë përtej ngrënies, pijes, gjumit, lojës, shumimit dhe ndërtimit të një foleje ose strofke për të jetuar. Të gjitha kërkesat dhe dëshirat e kafshës janë personale dhe individualiste përnga natyra ose e shumta, kanë të bëjnë me partnerin me të cilin shumohet ose me pasardhësit e lindur. Njësoj si me diturinë, të gjitha kërkesat e kafshës janë të kufizuara me të tashmen dhe nuk nuk kanë të bëjnë me të nesërmen.

Mund të thuhet, pra, se dimensioni i dëshirave dhe i prirjeve të një kafshe i ka të njejtat kufizime që i ka edhe aftësia e saj e perceptimit. Edhe nga ky këndvështrim, pra, një kafshë është e detyruar të jetojë me kufizime specifike.

Edhe në rastet kur kafsha punon për qëllime që shkojnë përtej këtyre kufizimeve dhe të cilat janë për shembull, për mirëqenien e gjithë llojit të saj ose për një qëllim që ka të bëjë me ardhmërinë (siç shihet tek bletët për shembull), kjo gjë ndodh në mënyrë të pavetëdijshme dhe instinktive, duke iu bindur fuqisë që e ka krijuar kafshën dhe që e kontrollon botën e saj.

Vetëdija dhe dëshira tek njeriu

Spektri i diturisë së njeriut, njësoj si spektri i dëshirave dhe i kërkesave të tija, është tejet i gjerë. Dituria e njeriut lëviz nga forma e jashtme e gjërave drejt realitetit të tyre të brendshëm, drejt ndërveprimeve të ndryshme dhe drejt ligjeve që i kontrollojnë këta ndërveprime. Dituria e njeriut, përkundër diturisë së kafshës, nuk mbetet e kufizuar në një hapësirë ose në një kohë të caktuar dhe kalon gjithnjë përtej kufizimeve të tilla.

Në aspektin kohor, dituria e njeriut zgjatet edhe tek ngjarjet që kanë ndodhur para lindjes së tij kurse në aspektin hapësinor, deri tek planetet dhe yjet më të largëta. Njeriu e njeh të kaluarën e vete dhe e mendon të ardhmen, ai e mëson historinë e tij, e zbulon historinë e botës, të tokës, të qiellit, të maleve, të lumejve dhe të gjallesave të tjera në tërësi. Njeriu, jo vetëm që e mendon të ardhmen e largët, por e përdor mendjen e tij edhe për ta menduar pafundësinë dhe përjetësinë, një pjesë të të cilave është i aftë ta perceptojë. Njeriu lëviz një hap përtej individualitetit dhe pjesshmërisë së gjërave dhe me qëllim të kontrollimit të natyrës, zbulon rregulla universale dhe të vërteta që vlejnë në çdo situatë.

Edhe nga këndvështrimi i ambicjeve dhe i aspiratave të tija, njeriu, si një qenie idealiste dhe e aftë për të menduar, ka një pozitë të jashtëzakonshme në mesin e kafshëve. Ai përpiqet për qëllime që nuk janë të natyrës materiale, qëllime që do t`i shërbenin gjithë njerëzimit dhe që nuk do të ishin të kufizuara në personin, në familjen, në vendin dhe në kohën e tij. Shumë shpesh, njeriu është aq idealist sa i jep më shumë rëndësi ideologjisë dhe doktrinës së tij se gjithçkaje tjetër në jetë. Shërbimin ndaj të tjerëve, njeriu mund ta konsiderojë më të rëndësishëm se mirëqenien e tij dhe mund të vuajë për dhimbjen e dikujt tjetër. Njeriu është i aftë ta ndajë me të tjerët dhimbjen dhe lumturinë e tyre. Ngahera, njeriu bëhet aq i devotshëm ndaj doktrinës ose ideologjisë së tij hyjnore, sa arrin që ta sakrifikojë me lehtësi jetën e tij për hir të saj.

Aspekti human i kulturës njerëzore që është shpirti i saj i vërtetë, është pikërisht rezultat i këtyre ndjenjave dhe dëshirave.



Themelet e dallimit të njeriut

Mendimi i zhvilluar i njeriut mbi botën është rezultat i përpjekjes kolektive njerëzore përgjatë shekujve. Tërësia e diturive të zbuluara në të kaluarën janë mbledhur dhe janë zhvilluar më tej. Kjo dituri, pasi të jetë përpunuar dhe organizuar, është quajtur “shkencë” në kuptimin e gjerë të këtij termi, domethënë si tërësia e njohurive njerëzore në lidhje me kozmosin. Këtu përfshihet edhe filozofia që është një produkt i përpjekjes kolektive njerëzore, të cilës i është dhënë një formë e veçantë logjike.

Prirjet shpirtërore të njeriut kanë lindur nga besimi i tij në disa realitete të caktuara të kësaj bote dhe nga devotshmëria e treguar ndaj tyre. Këto realitete nuk janë as individualiste dhe as materiale përnga natyra. Ato janë gjithëpërfshirëse dhe të përgjithshme, nuk kanë për qëllim përfitimet materiale dhe janë pasojë e konceptimeve të caktuara mbi universin, të sjellura nga Profetët ose të prodhuara nga mendimet idealiste të filozofëve të caktuar. Në të dy rastet, prirjet e larta shpirtërore dhe mbishtazore të njeriut, po të themelohen në një infrastrukturë të caktuar doktrinale dhe intelektuale, fillojnë të quhen “besim”.

Nga e gjithë kjo, mund të arrijmë në përfundimin se dituria dhe besimi janë dallimet kryesore të njeriut nga gjallesat e tjera dhe se të dyja e formojnë bazën e humanitetit të njeriut, i cili mbështetet pikërisht mbi këta dy elemente.

Shumë gjëra janë thënë në lidhje me dallimin e njeriut nga llojet e tjera të kafshëve. Disa kanë thënë se ndërmjet tyre nuk ka kurrfarë dallimi. Sipas tyre, dallimi i diturisë njerëzore nga ajo shtazore, është një dallim sasior (kuantitativ) ose më e shumta, një dallim cilësor (kualitativ). Por esenca e diturisë, sipas tyre, mbetet e njejtë. Mendimtarët e tillë u japin shumë pak rëndësi arritjeve të mrekullueshme të njeriut në lëmitë e diturisë, të cilat e kanë tërhequr vëmendjen e filozofëve më të mëdhenj të Lindjes dhe të Perëndimit.

Sipas këtyre, përnga dëshirat dhe kërkesat e tija, njeriu nuk është më tepër se një kafshë.1 Disa të tjerë thonë se dallimi është në “të jetuarit” e mirëfilltë. Sipas tyre, njeriu është e vetmja kafshë që jeton plotësisht. Kafshët e tjera nuk kanë ndjenja dhe nuk janë të vetëdijshme për kënaqësinë ose për dhimbjen. Për to mund të thuhet se janë makina gjysëm të gjalla. Sipas kësaj pikëpamjeje, definicioni më i saktë i njeriut është se ai është qenia e vetme “e gjallë”.2

Megjithatë, ka disa të tjerë, të cilët nuk e besojnë këtë dhe insistojnë në atë se ka dallime thelbësore ndërmjet njeriut dhe gjallesave të tjera. Me sa duket, secili nga këta dijetarë është përqëndruar vetëm në një tipar të njeriut dhe është përpjekur ta definojë njeriun sipas tij. Kjo është mbase arsyeja përse ka aq shumë definicione të ndryshme të njeriut. Njeriu është përshkruar si një kafshë racionale, si një krijesë që e kërkon absoluten, si një qenie e pacaktuar, si qenie që mban përgjegjësi, si qenie që e mendon të ardhmen, si një veprues i lirë, si rebel, si qenie që e ka qejf rendin shoqëror, bukurinë ose drejtësinë, si një qenie dyfytyrëshe, si një qenie me prirje seksuale, si një qenie e detyruar, si qenie e vetmuar, si një shpirt i trazuar, si fundamentalist, si një ndjekës doktrinash, si shpikës mjetesh, si një qenie mbinatyrore, si një qenie imagjinare, shpirtërore dhe madje transhedente.

Është më se e qartë se secili nga këto definicione është i saktë në vete por nëse përpiqemi për të përpiluar një definicion që do t`i përfshijë të gjithë këto tipare themelore, atëherë mund të themi se njeriu është një kafshë e pajisur me dituri dhe me besim.

A është njerëzimi një strukturë sipërore?

Ne e dimë se njeriu është një lloj kafshe. Ai ka shumë gjëra të përbashkëta me kafshët e tjera. Por në të njejtën kohë, ai ka edhe tipare të ndryshme prej tyre.

Për shkak të ngjashmërive me kafshët, në njërën anë dhe për shkak të dallimeve të tija të qarta, në anën tjetër, njeriu ka një jetë të dyfishtë: një shtazarake dhe një humane (njerëzore). Ose thënë ndryshe: një jetë materiale dhe një kulturore.

Këtu parashtrohen disa pyetje: Ç`është marrëdhënie ndërmjet dimensionit shtazarak dhe dimensionit human të njeriut? Ç`është marrëdhënia ndërmjet jetës së tij prej kafshe dhe jetës së tij prej njeriu? A është njëra prej këtyre jetëve, primare kurse tjetra sekundare? A është njëra themeli i ekzistencës së tij kurse tjetra, vetëm një reflektim i saj? A është vallë njëra një strukturë sipërore dhe tjetra një strukturë primitive? A thua jeta materiale e njeriut ëshë struktura primitive dhe jeta e tij kulturore, sipërorja? A thua dimensioni i tij shtazarak është një strukturë primitive kurse dimensioni i tij human, një strukturë sipërore?

Sot këto pyetje parashtrohen nga një këndvështrim thjesht shoqëror dhe aspak psikologjik. Kjo është arsyeja përse diskutimi zakonisht zhvillohet rreth pyetjes, në janë prirjet ekonomike dhe prodhuese të njeriut, më të rëndësishmet në mesin e tipareve të tija shoqërore, më të rëndësishme madje edhe se ato tipare që e reflektojnë humanitetin e tij. Dhe në është kështu, a thua këto prirje të tijat janë një strukturë sipërore e natyrës ekonomike të njeriut? Pyetja tjetër që domosdo ndërlidhet me këtë temë është: A është e vërtetë atëherë se shkenca, filozofia, letërsia, feja, ligji, etika dhe arti i çdo epoke s`janë veçse manifestime të marrëdhënieve ekonomike të një epoke të caktuar dhe nuk kanë kurrfarë vlere në vete?

Ndonse kjo pyetje parashtrohet nga një këndvështrim krejtësisht sociologjik, në mënyrë të pashmangshme, diskutimi çon drejt rezultateve psikologjike dhe drejt një diskutimi filozofik mbi natyrën njerëzore, të njohur në terminologjinë moderne si Humanizëm. Përfundimi në të cilin arrihet zakonisht, është se dimensioni human i njeriut nuk ka fare rëndësi. Dimensioni i vetëm i rëndësishëm është dimensioni shtazarak i tij. Me fjalë të tjera, mund të thuhet se arrihet në një përfundim që e përkrah mendimin e atyre që thonë se nuk ka kurrfarë dallimi ndërmjet njeriut dhe kafshës.

Një teori e tillë, jo vetëm që e mohon rëndësinë e prirjeve humane drejt realizmit, virtytit, të bukurës dhe besimit në Zot, por edhe e mohon këndvështrimin racional të njeriut mbi të vërtetën dhe mbi botën.

Është tejet befasuese se disa prej shkollave që e përkrahin teorinë se njeriu është një kafshë si të tjerat, në të njejtën kohë flasin për humanitet dhe për humanizëm.

Është një fakt se marshi evolutiv i njeriut fillon nga dimensioni i tij shtazarak dhe lëviz drejt pikës kulmore të humanitetit. Ky princip është i vlefshëm si për individët, ashtu edhe për shoqërinë. Në fillimet e ekzistencës së tij, njeriu s`është veçse një organizëm material.

Me një lëvizje evolutive, ai shndërrohet në një substance shpirtërore. Shpirti njerëzor lind në “prehërin” e trupit të njeriut dhe në të e fiton pavarësinë e tij. Dimensioni shtazarak i njeriut, pra, është foleja në të cilën humaniteti (dimensioni njerëzor) i tij zhvillohet dhe piqet. Është një princip i evolucionit që sa më tepër që të evoluojë një qenie në zhvillim, aq më tepër ajo bëhet e pavarur, e vetëmjaftueshme dhe me ndikim në mjedisin ku jeton. Me zhvillimin e dimensionit të tij human, njeriu hapëron drejt pavarësisë dhe i merr nën kontroll të gjitha aspektet e ekzistencës së tij. Kjo është e saktë si në rastin e individëve, ashtu edhe kur të flitet për një shoqëri.

Një individ i zhvilluar e kontrollon edhe mjedisin e tij të brendshëm edhe atë të jashtëm. Zhvillimi i tij do të thotë se ai ka shpëtuar nga subjektivizimi i mjedisit të jashtëm e të brendshëm dhe lëviz drejt lidhjes me një doktrinë të caktuar ose me një besim.

Evolucioni i një shoqërie zhvillohet në të njejtën mënyrë si evolucioni i shpirtit brenda trupit dhe si evolucioni i dimensionit human të njeriut, në kornizat e dimensionit të tij shtazarak.

Zhvillimi i një shoqërie fillon zakonisht si pasojë e organizimit të saj ekonomik. Në këtë rreth, aspektet kulturore dhe përshpirtshmëria (spiritualiteti) e shoqërisë mund të konsiderohen shpirti i saj. Njësoj siç është reciproke marrëdhënia ndërmjet trupit dhe shpirtit, e tillë është edhe marrëdhënia ndërmjet rendit material dhe atij shpirtëror. Njësoj siç nënkupton evolucioni individual i njeriut, një hap drejt lirisë, pavarësisë dhe dominimit të shpirtit, edhe evolucioni i një shoqërie e ka të njejtin kuptim. Me fjalë të tjera, sa më e zhvilluar që është një shoqëri njerëzore, aq më e pavarur bëhet jeta e saj kulturore nga jeta materiale. Njeriu i të ardhmes, pra, do të jetë një njeri i kulturës dhe i besimit, i doktrinës dhe i ideologjisë por jo një njeri i ekonomisë, i nevojave shtazarake dhe i epsheve.

Gjithsesi, kjo s`do të thotë se shoqëria njerëzore domosdo lëviz në një vijë të drejtë në drejtim të përsosjes së vlerave njerëzore dhe nuk do të thotë se në një epokë të caktuar, shoqëria është domosdo më e përparuar se në epokat e kaluara. Është më se e mundshme që njerëzimi të kalojë nëpër një epokë, në të cilën edhe përkundër zhvillimit të madh teknik dhe teknologjik, shoqëria lëviz prapa në këndvështrimin moral dhe shpirtëror. Ky duket se është rasti me njeriun e shekullit tonë.

Megjithatë, në përgjithësi, njeriu hapëron përpara, si në zhvillimin e tij material, ashtu edhe në atë shpirtëror. Por lëvizja e tij shpirtërore nuk është e rregullt dhe nuk zhvillohet në një vijë të drejtë. Ajo në vetë përmban edhe shumë stagnime, kthime mbrapa dhe devijime të ndryshme nga vija që duhet ndjekur. Por edhe përkundër kësaj, në përgjithësi, lëvizja e njeriut është një lëvizje evolutive dhe një hap përpara. Kjo është arsyeja përse themi se njeriu i të ardhmes do të jetë njeriu i kulturës dhe jo i ekonomisë. Ai do të jetë njeriu i besimit, i doktrinës, i ideologjisë dhe jo njeriu i nevojave trupore dhe i epsheve shtazarake.

Sipas kësaj teorie, aspektet humane të njeriut, ngase janë fundamentale, janë zhvilluar bashkë me aspektet materiale dhe madje para tyre. Zhvillimi i dimensionit human të njeriut, e ul varësinë e tij nga mjedisi shoqëror dhe nga natyra dhe thuase e zhduk nënshtrimin e tij përballë rrethanave mjedisore. Liria e fituar në këtë mënyrë, e rrit lidhjen e njeriut me besimin dhe me ideologjinë dhe ia shton kapacitetin për të patur ndikim në rrethin e tij shoqëror dhe në mjedisin natyror. Në të ardhmen, si pasojë e pavarësimit të plotë të njeriut, ai do të bëhet gjithë më i lidhur me besimin dhe me ideologjinë.

Ngase në të kaluarën, njeriu ishte më pak i pajisuar me dhuntitë e natyrës dhe nuk ishte i aftë t`i shfrytëzojë burimet e saj, ai qe një i burgosur i natyrës dhe i dimensionit të tij shtazarak. Por njeriu i të ardhmes do ta ketë më të lehtë t`i shfrytëzojë dhuntitë e natyrës dhe në të njejtën kohë, edhe aftësitë e tija të lindura. Si pasojë, ai do të çlirohet nga burgu i natyrës dhe nga burgu i prirjeve të tija shtazarake dhe do ta shtojë akoma më shumë kontrollin e vet mbi natyrën dhe mbi veten.

Sipas këtij këndvështrimi, ndonse humaniteti i njeriut zhvillohet bashkë me evolucionin e tij shtazarak dhe në prehër të këtij evolucioni, ai nuk duhet domosdo të jetë reflektim i këtij dimensioni material ose t`i nënshtrohet atij. Ky është një realitet i pavarur dhe progresiv. Ndonse ndikohet nga aspektet materiale, ai ka edhe ndikim mbi ta. Ajo që e përcakton destinacionin përfundimtar të njeriut është evolucioni i tij kulturor dhe realiteti i tij human, por jo progresi evolutiv i prodhimtarisë së tij materiale. Është pikërisht ky realitet njerëzor i cili gjatë zhvillimit të tij, e sjell edhe zhvillimin material dhe zhvillimin e çështjeve të tjera që kanë të bëjnë me njeriun. Nuk është fare e vërtetë se prodhimi material zhvillohet automatikisht dhe se dimensioni human i njeriut ndryshon me ndryshimin e mjeteve të kontrollimit të këtij sistemi prodhues material.

Njeri ndryshon nga kafsha vetem se ka mend.