Disa mendime dhe përcaktime rreth gjuhës së sotme zyrtare shqipe

nga **WebMaster** Mon 3 May 2010 - 4:30

Përkitazi me rishikimin e çështjes së gjuhës së njësuar kam
shkruar kohë
më parë gegënisht1,
kësaj here e
përdor gjuhën e njësuar për të treguar, nga një anë, se nuk jam –
siç mund
të supozohet – një shovenist i përbetuar dhe i papërmirësueshëm i
gegënishtes, edhe për të treguar, nga ana tjetër, se nuk e
konsideroj se
gjuha e Fishtës është më e mirë se gjuha e, bie fjala, Lasgush
Poradecit (edhepse
duhet theksuar se gjuha e Lasgushit, shyqyr zotit, nuk është gjuha
e
ashtuquajtur e njësuar). Nuk jam gjuhëtar, do të cek disa
pikëpamje nga
pozita e një „common sense"-it (dmth. me mendtë prej njeriu që ka
tru të
shëndoshë) të një vëzhguesi të jashtëm me qëllime prej
dashamirësi.

Gjuha zyrtare shqipe zyrtarisht definohet kështu:

„GJUHA LETRARE SHQIPE

Varianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar. Ajo
përfshin gjuhën
zyrtare, atë të letërsisë artistike, të veprave shkencore e
mësimore, të
shtypit e të publicistikës, të ligjëratave botore etj. Dhe është e

normëzuar në të shkruar e në të folur. Formimi i saj është fryti i
një
procesi të gjatë e të ndërlikuar, i cili fillon që me shkrimet e
para
shqipe."2

Se sa të pavërteta, se sa shtrembërime të realitetit historik dhe
linguistik ka në këtë definicion, mund të verifikohet kollaj me
punimet e
ekspertëve të gjuhësisë dhe historisë së gjuhës. Sa i përket
pretendimit
se gjuha zyrtare qenka gjuha „më e përpunuar" – merre në dorë
gramatikën (gege)
të Martin Camajt3. Sa
për „proces të
gjatë" – krahaso ligjëratat e Simpoziumit shkodran për Martin
Camajn,
sidomos shkrimet e David Lukës dhe Artan Haxhit4.
Tash ta lëmë anash punën e shkencës dhe të hedhim një sy mbi
nocionin e
kësaj gjuhe zyrtare resp. mbi elementet e termeve zyrtare të kësaj
gjuhe
zyrtare.

Gjuha e njësuar: Si mund t’i shkojë mendja njeriut
me mend
se qenka gjuhë „e njësuar" një gjuhë tek e cila 80% elementesh të
një
idiome u shtohen 20% elementesh të idiomës tjetër? Termi i drejtë
për këtë
dukuri nuk është „njësim" por thjesht: pushtim ose nënshtrim.

Gjuha kombëtare letrare: Si mund të quhet gjuhë
„kombëtare"
idioma e një së tretës së kombit, ndërkaq dy të treta të tjera të
territorit shqipfolës flasin atë idiomë, e cila në këtë „gjuhë
kombëtare"
përfshihet me një përqindje prej 20%?
A mund të pranohet si gjuhë kombëtare një idiomë, e cila i është
imponuar
dhe urdhëruar me dekret popullit nga klika udhëheqëse dhe
ideologët e saj
vetëm e vetëm për shkak se ato 80% në fjalë ishin idioma e skutës
së
vendit, nga vinte diktatori? Gjë aq e paparë sa edhe e
pabesueshme!

Gjuha kombëtare letrare: Si mund të jetë gjuhë
„letrare" një
idiomë, me të cilën gjatë ekzistimit të saj nën sistemin totalitar
nuk
është shkruar letërsi, por ajo që toskëfolësi i nderuar Kasëm
Trebeshina
me plotë të drejtë e quajti «shkollën e turpit» për letrat shqipe5?
Nëse Ëndërrat industriale, Shqiponjat lartfluturuese, Motivet për
eliktrifikimin e përgjithshëm të Shqipërisë, Nënat Shqipëri,
Nëntoriadat,
Komunistët, Çlirimtarët, Kënetat etj. etj. patën ndonjë funksion
në kohën
e vet – kënd e interesojnë sot, kënd do ta interesojnë nesër a
pasnesër?
Si do t’i quajmë veprat me vlera vërtet letrare që nuk janë
shkruar në
këtë gjuhë „letrare", psh. veprat e Fishtës, Prendushit, Camajt
ose të
Luka Peronës, Piero Napoletanos, Kate Xukaros etj.? Folmësi? Proza
e
shkëlqyeshme (gege) e Anton Pashkut „Oh" – a është joletrare?

Gjuha kombëtare letrare: A është gjuhë apo krijesë
artificiale një idiomë, e cila është futur me dhunë pa pasur
gjurmë gjurme
të një zhvillimi organik dhe pa pasur parasysh asnjë prej
kritereve më
elementare për vendosjen e një norme gjuhësore resp. të një gjuhe
standarde? Dihet se për gjuhë standarde zakonisht merret ndonjë
element
qendror: mesi gjeografik, pikëprerja gjeografike, qendra
administrative (qeveritare)
ose kulturore etj. Mirëpo, dihet edhe se as gjuha e një kombi dhe
as norma
e standardizuar gjuhësore nuk farkëtohet nëpër zyrat e gjuhëtarëve
zyrtarë,
të cilët „vendosin" se si të flasë ose të shkruajë kombi, por
merret
parasysh (dhe jo nëpër këmbë) shumështresshmëria e gjuhës: Gjuha
mbidialektore italiane, psh. rrënjët i ka te gjuha e avokatëve të
Bolonjës,
te gjuha e Dantes dhe poetëve të tjerë fiorentinë të mbështetur në
të
folurit „volgare". Toskanishtja paraqiste mesin gjuhësor në mes të
të
folmeve veriore dhe atyre jugore.
Letrarishtja gjermane formohej mbi bazën e gjuhës së administratës
nëpër
zyrat e perandorisë në Pragë dhe qytete të tjera dhe pasurohej jo
vetëm me
gjuhën e „kolosëve" letrarë gjermanë, J.W. von Goethe dhe F. von
Schiller,
por kohë më parë edhe me një shtyllë tjetër kryesore zhvillimi –
me gjuhën
e Martin Luther-it, teologut të dobët dhe përkthyesit të pashoq, i
cili
për përkthimin e Shkrimit të Shenjtë e formuloi kriterin tepër të
rëndësishëm: „dem Volke aufs Maul schauen" – të shikosh se si flet
goja e
popullit. Kjo na lë të kuptojmë tri pikëpamje të rëndësishme:

a) procesi i formimit të gjuhës letrare gjermane filloi në
shekullin e 14
me gjuhën e nëpunësve të kulturuar të kancelarive dhe përfundoi në

shekullin e 19 me gjuhën dhe stilin e përsosur të klasikëve të
letrave
gjermane, proces ky i cili është zhvilluar pesë shekuj dhe jo pesë
dekada!
Edhe gjuha e përbashkët italiane zhvillohej gjatë.

b) Në këtë proces zhvillimi përfshihej edhe gjuha e folur e
popullit!
Gjuha kombëtare letrare [tekëndej: KL] me të gjithë të-të-të-izmat
e saj –
ku e merr parasysh edhe fjalën e gjallë të popullit?

c) Përfshihet edhe gjuha e letrarëve të mëdhenj, gjuha e kolosëve
letrarë
dhe jo ajo e letrarëve kolosalë. Po të shikohej çështja e formimit
të
gjuhës standarde edhe tek popujt e tjerë, rezultatet do të ishin
të
ngjashme: kudo merreshin në konsideratë pikëpamje dhe kritere të
arsyeshme
dhe të kuptueshme.

Partizanët e skalitur të gjuhës KL ndoshta do të nervozohen për
konstatimet e mia naive („indinjatë e thellë dhe e hidhur…",
„denigrim i
arritjeve të larta…", „vlera të çmuara kombëtare…", „çaste
historike…", „…triumfante"
etj. etj. etj.) duke më vënë në barrë se në shkrimin tim të
mësipërm nuk
ka as fije shkence. Mirë e kanë: nuk kam argumentuar shkencërisht –
dhe,
njëkohësisht, kot e kanë: ceka vetëm fakte, faktet janë të qarta.
Fakte të
thjeshta paraqiten thjesht dhe nuk duhen prezantuar të shifruara
me
terminologji shkencore ose me mjegullim pseudoshkencor.

Gjuhën KL nuk e mbrojnë veçse shkrimtarët, hylli i të cilëve është
duke
perënduar dhe fosile të tjera të periudhës ML brenda dhe jashtë
Shqipërisë.
Dhe tash – si të procedohet me GjKL, a duhet të ruhet patjetër ky
relikt i
një periudhe prej Neroni? A të konservohet e keqja vetëm për shkak
se disa
dekada jemi mësuar me të? Njëzet vjet janë shumë për çdokënd që i
ka ndier
këto vite në kurrizin e vet duke hequr keq e tukeq – por ç’janë
njëzet-dyzet vjet në histori? S’ka njeri që mund të na mbushë
mendjen se
brenda dy-katër dekadave mund të kryhet një „akt i kryer" (fait
accompli)
në lëmin e gjuhës, i cili pastaj nuk mund të hiqet.

Ç’na mbetet për të bërë? Më duket se për çështjen e gjuhës së
përbashkët
do të mund të flitet shkencërisht po të vihet mbi baza shkencore
shqyrtimi
i kësaj çështjeje dhe kur do të përfillen kërkesat dhe nevojat më
themelore të zbatimit kriteresh serioze për trajtimin e një gjuhe
të
përbashkët. Le t’i cekim vetëm disa asosh:

1) T’i jepet Qezarit se ç’i takon Qezarit – dmth. t’i kthehet
gjuhësisë se
ç’i përket gjuhësisë ose: gjuha të trajtohet si gjuhë dhe jo si
objekt i
politikës. Paskajorja s’ka të bëjë me aspiratat e popullit
shqiptar,
prandaj shqyrtimi i çështjes së gjuhës shqipe t’i kthehet
kategorisë së
gjuhës dhe të shpëtohet nga frazat politike.

2) Mos të vazhdohet trilli diskriminues i filologjisë zyrtare të
periudhës
së diktaturës dmth. duhet të ndërpritet degradimi i gegënishtes si
„dialekt"
dhe të pranohet se gegënishtja ka pasur normën e vet letrare,
zhvillimi i
së cilës u ndërpre brutalisht gjatë diktaturës.

3) Të konstatohet përbërja e gegënishtes dhe për këtë qëllim të
ndërmerren,
mes tjerash, këta hapa:

– botimi i plotë dhe studimi i veprave të shkrimtarëve gegëshkrues
(Fishta,
Prendushi, Shantoja, Nikaj, Palaj, Koliqi, Pipa, Camaj)

– studimi i thesarit gojor i traditës së Veriut („Visaret e
Kombit" etj.)

– grumbullimi i materialit të sotëm të folklorit gojor në viset
veriore të
Shqipërisë

– studimi i gramatikave dhe drejtshkrimeve ekzistuese të
gegënishtes (Martin
Camaj, Idriz Ajeti etj.)

– përpilimi dhe botimi i një fjalori geg.

4) Pastaj mund të fillohet formimi i normës letrare të
gegënishtes.

5) Të gjitha këto masa të bëhen, përkatësisht, edhe për
toskërishten (studimi
i pasurisë së traditës popullore dhe letrare; botimi kritik i
veprave të
mjeshtërve të letrave toske pa „përshtatje" ose „ndërhyrje" në
gjuhën e
Naimit, Kutelit, Lasgushit, Trebeshinës; regjistrimi i gjendjes së
sotme
të të folurit toskë) për të shikuar për toskërishten a është
vërtet aq
rigide dhe skematike dhe a mund të qëndrojë standardi i saj ashtu
siç na
sugjeron gjuha KL?

6) Po të jenë ndërmarrë këta hapa, toskërishtja dhe gegënishtja do
të jenë
në pozita të barabarta dhe atëherë mund të fillojë procesi i
shkrirjes së
një gjuhe të përbashkët, me shkrirjen e dy normave letrare të
shqipes në
një gjuhë, e cila nuk do të ketë nevojë më për epitete të
çuditshme si e „njësuar",
„e sotme", „kombëtare letrare", për shqipen do të mjaftojë një
emër i
vetëm – thjesht, shqip e troç: gjuha shqipe.
Dhe do të jetë një shqipe shumëfish e pasuruar!

7) Pas shkrirjes së vërtetë e të natyrshme të të dyja normave,
duhet
patjetër që në suazë të standardit të shqipes (së shkrirë nga
normat
letrare toske e gege) të lejohet dhe mundësohet shfrytëzimi sa më i
gjerë
i gjithë pasurisë leksikale, idiomatike, frazeologjike të jugut e
të
veriut. Atherë do të dalë në shesh se, bie fjala, gegënishtja nuk
mund të
konceptohet si gjuha KL plus ca modifikime a ndryshime të vogla
fonologjike (varr_vorr, grua_grue, zë_zâ,
vështirësira_fshtirësina) a
morfologjike (të jetoj_me jetue, po të kishte vënë_me vû etj.),
gjithashtu
idioma e jugut nuk mund të jetë toskërishtja e plotësuar me
paskajoren tek
ka vend edhe „vêni" në vend të „vëndi".

Në këtë mes është me vend një vërejtje përkitazi me qëndrimin e
kosovarëve
ndaj çështjes së gjuhës që e përziejnë me çështjen kombëtare. Për
t’i
shpëtuar trysnisë së padurueshme të regjimit të serbëve çetnikë,
ata e
pranonin dhe pranojnë – pa ndonjë kriter serioz, përpos atij
politik nga
pikëpamja e kombëtarizmit – çdo gjë që u vinte dhe u vjen nga
mëmëdheu,
qoftë kjo letërsia e cekët dhe puthadore e Realizmit Socialist,
qoftë edhe
gjuha e farkëtuar artificialisht dhe e imponuar përdhunësisht KL.
Njeriu i
rëndomtë në Kosovë arrin te një gjuhë fare hibride, dmth. te një
idiomi „kosovarishtja
plus -uar": „ka shkuar me kerr", shpeshherë mund të hasësh në
raste
ekstreme si: „kshtuar asht ba". Shkrimtarët e Kosovës krijimet e
veta të
shkruara para importimit të gjuhës së njësuar KL, vullnetarisht ia
kanë „përshtatur"
asaj të fundit; përshtatje kjo e cila ishte diç artificiale dhe e
përciptë,
sepse jo vetëm na paraqet rimë të tipit „la"/„më", por na qet edhe
një
njësuarishte KL, së cilës i vjen era e gegënishtes.

E di çdokush që flet ose shkruan në dy ose më shumë gjuhë a
ligjërime:
nëse është i zoti të mendojë në idiomën tjetër, atëherë do
të
arrijë edhe te rezultate e formulime të tjera, te tjetër tekst,
sepse
idiomet e ndryshme me tiparet e tyre specifike na ofrojnë mundësi
të
ndryshme specifike dhe po të shfrytëzohen këto mundësi si dhe sa
duhet,
vetë materiali gjuhësor na e çon mendimin në rrugën më vete,
folësit a
shkruesit i shkojnë ndër mend asociacione, nënkuptime, nënshtresa,

stërhollime etj. që nuk gjenden ne rezervuarin e tipareve
shprehëse a
strukturore të idiomës së tij të parë. Nëse nuk mendon në binarët e

veçorive të idiomës përkatëse, atëherë mund lirisht ta përkthejë
psh.
toskërishten gegënisht sipas kallëpit „toskërishte në petkun
fonologjik
dhe morfologjik gegë" (dhe anasjelltas), pa marrë parasysh
specifikën e
begatë të sintaksës, idiomatikës, frazeologjisë dhe prozodisë gege
si dhe
asaj toske!

Në fund të mbetemi me një shpresë: të mos përsëritet te shqiptarët
fati
tejet i trishtueshëm i serbëve dhe kroatëve, të cilët shekullin e
kaluar,
në një fazë entuziazmimi të përbashkët për idetë e „ilirizmit"
ishin marrë
vesh për një gjuhë të unifikuar „Serbokroatishte" me nga një
varietet (serb
dhe kroat). Në vitet ’70 të këtij shekulli u ngjall, më në fund,
nacionalizmi kroat aq sa iu kundërvu hegjemonisë politike dhe
gjuhësore
serbe („Serbokroatishte") me KROATOserbishten. Njëzet vjet më
vonë, serbët
flasin serbishten e tyre siç e flisnin qe një shekull e gjysmë,
ndërsa
kroatët bëjnë çmos dhe orvatën ta „horvatizojnë" sa më shumë
kroatoserbishten e deridjeshme me çdo lloj neologjizmash,
paleologjizmash,
kroatizmash etj.