Mbi kontekstin historik të fenomenit Gjergj Kastrioti Skenderbeu

Në Lindje, sundimi i Bizantit (afers. 527-l453) krijoi nji "krishtënim" të ndryshëm nga ai i Romës, sidomos me perandorin ilirian Justiniani i Madh. Në Lindje, perandori ishte i mveshun edhe me rroben e "supremacisë fetare" edhe në subjektet me landë fetare. Menjëfjalë, ishte nji udhëheqës laik dhe fetar (caesaro-papism), që shikohej si nën-mbret i Zotit mbi tokë. Ndërsa Perëndimi nuk lejoi autoritetin fetar me kalue në duert e "sundimtarit", tue sigurue që vetëm Kisha të kishte fjalën e fundit, sepse ajo i detyrohej vetëm Zotit, nji forcë jashtë-tokësore, prandej superiore.
Për arsye të pozitës së Bizantit, zyrtarët e Kishës flitnin greqisht, megjithë shoqninë multi-raciale të Perandorisë. Humbja e ndikimit të antikitetit grek dhe atij të Europës perëndimore, shkaktuen adoptimin e shumë formave aziatike në Ballkan, nji trashëgim që ndjehet edhe sot në këtë gadishull. Forma fetare e këtij zhvillimi u quejt "ortodoksizëm", nji formë e ndryshme nga "katolicizmi" perëndimor.
"Asnji klerik ortodoks nuk kishte randësinë e Papës së Romës. Patriarku i Konstantinopojës, udhëheqës kishtar i pranuem në Kishen lindore mbas shekullit VII, ishte në praktikë i emnuem nga Perandori, dhe si ‘shpërblim' jepte bekimet e Kishës në ceremoninë e kunorëzimit të Perandorit." (J.M.Roberts,173) Klerikët u lejuen të martohen, tue i paraqite ata si pjesë e shoqnisë laike dhe tue i lejue murgjët e monastireve të tërhiqen nga "jeta" për lutje, meditacion e vetëdisiplinim.
Mbas Koncilit të vitit l054 dhe skizmes që rezultoi, ndamja deri atëherë teorike në mes të dy kishave (katolike e ortodokse), u ba ma e theksueme çdo ditë e ma shum

Përsëri në Lindje doli në skenë edhe nji fe e re, Islamizmi, që predikoi "vëllaznimin e besimtareve" (ummi) kudo që ata jetojnë. Që nga fillimi, "…theksi i vumë mbi randësinë supreme të vëllaznimit në mes të besimtarëve, kishte karakter subversiv, gjithashtu sepse sfidonte besnikërinë që kërkojshin fiset" (J.M.Roberts,179), dhe ma vonë kombet. Po lindte nji bashkësi e re shoqnore, e cila me zhvillimin e hovshëm të saj do të sillte qytetnimin e ri islam.
Në kundërshtim me krishtenimin, islamizmi u tregue nji forcë për pushtime tokësore me ndërmarrje ushtarake. Ekspeditat arabe pushtuen Afrikën e Veriut, e të gjithë Lindjen e Mesme. Në Europë, arabët pushtuen Spanjen dhe gjysmën e Francës, deri në Tours e Poitiers (v. 732), pikërisht njiqind vjet mbas vdekjes së themeluesit, Muhamet. Këtu fillon edhe ngritja e qytenimit arab, dhe ramja ushtarake e tyne, njikohësisht, që na e interpretojmë si fitorja e pendës mbi shpaten.
Ramja e arabëve u shpejtue kryesisht nga dalja në skenë e nji fuqie të re që përqafoi islamizmin, por mori për vete lavdinë e ndërtimit të perandorisë: turqit osmanë. Kryqëzatat e Perëndimit për çlirimin e Jeruzalemit, dobësuen Bizantin dhe mundësuen ardhjen e osmanëve në Europë. Nji botë plot intriga si Bizanti nuk ishte në gjendje me përballue sulmin e ushtrisë ma të fortë të asaj kohe. Në vitin 1453, Konstantinopoja ra në duart e osmanëve, nji moment dramatik në historinë e Europës. "Kur erdhi lajmi i rënies, askush nuk e priste dhe krishtenimi mbeti me gojë hapet." (J.M.Roberts,198)
Rruga për pushtimin e Ballkanit ishte tashma e hapun dhe rreziku i invadimit të Europës ishte iminent. Disa vende, si Bosnia, pranuen islamizmin në mënyrë masive, ndërsa vende të tjera si Hungaria, Serbia, Bullgaria dhe Arbenia e kundershtuen me suksese jo të barabarta. Por efektet e pushtimit, islamizimit dhe qendrimit anti-kristian të pushtuesve osmane, krijuen nji reaksion të fortë, koshient e të vazhdueshëm. Krishtenimi në Ballkan u ba forca udhëheqëse e rezistencës, që lindi idenë e kombësisë - si bashkësi e dallueme nga pushtuesi - dhe format e para të nacionalizmit në Ballkan. Në krye të kësaj lëvizjeje proto-nacionaliste qendronin kleri katolik e ortodoks. Megjithatë, për arsye të qendrimit barbar të kryqëzatave katolike europiane gjatë qendrimit tyne në Bizant, e veçanërisht grabitjes së pa fre të Konstantinopojës (l204), ndasia fetare e dy kishave u ba e plotë dhe mori tone politike. "Better Turks than Franks " (Ma mirë turqit se francezët (katolike).
Bizanti ftoi osmanët myslimanë të luftojnë kundër princave të krishtenë ballkanas. Këta të fundit ftuen osmanët myslimanë të luftojnë kundër rivalëve të tyne të krishtenë.
Mbretërit e Serbisë, Bullgarisë dhe të Bizantit u komprometuen me martesat e bijave dhe motrave e tyne me Sulltanin. Gjithçka ishte e kalbun në themel, ndërsa fuqia ushtarake turke kishte arritë kulmin. "Vetë Ballkani u shndërrue në nji teatër lufte, ku ushtarët e krishtenë luftuen vazhdimisht për turqit" (Kinross,49). Në luftën e Konjes (Anadoll), me l387, armata turke përbahej nga ushtarë të krishtenë serbë, grekë e bullgarë.

Më 1380 turqit hynë në Shqipni… "me thirrjen e princërve vendas që kërkonin ndihmën e turqëve me luftue anmiqt e tyne."(Kinross,54) Më l385, mbreti i mundun Lazar i Serbisë detyrohet me njohë Sulltanin dhe me pague tribut në të holla bashkë me nji kontingjent ushtarësh. Ma heret, që më l335, princët europiane kishin fillue marreveshjet me turqit, me qellim që të mbronin tregtinë e qendrave të tyne në Ballkan. Raguza, Venediku e Gjenova braktisën perandorin bizantin e lidhen traktate me perandorinë otomane.
Në nji përpjekje me pushtue Ballkanin, Sulltan Murati I u ndesh me forcat e koalicionit kristian - serbe, boshnjake, shqiptare, bullgare, vllahe dhe hungareze - nën komanden e mbretit Lazar të Serbisë, në Fushë Dardani (v. l389). Koalicioni humbi luften dhe serbët pavarësinë , tue zbritë në rangun e nji shteti vasal. Me fitoret e reja, perandoria osmane hodhi faren e nji shoqnie shumëkombëshe, me besime të ndryshme dhe me nji numër të madh gjuhësh. Njohës i mirë i psikologjisë ballkanase, Sulltan Murati pushoi persekutimin e të krishtenëve dhe konvertimin me forcë të popullsisë në islamizëm. Patriarku serb ruejti prerogativat themelore në kryemjen e funksionit të tij - ashtu siç kishte ba Sulltani me Patrikun grek mbas ramjes së Konstantinopojës, i cili, "… në nji letër drejtue Papës, më l485, pohonte se Sulltani i kishte lanë Kishës liri të plotë veprimi." (Kinross,59)
Ky trajtim mundësoi të krishtenët e perandorisë osmane të ngrihen në pozitat ma të nalta shtetnore. Por, me drejtuesit ma të naltë të Kishave greke e serbe si aleate të privilegjueme të Sulltanit, Papa i Romës mbetej vetëm në skenë si anmik kryesor i osmanëve dhe si organizator i rezistencës efektive kundër turqëve në Ballkan. Ndërkaq, demografia e Ballkanit filloi të ndryshojë me ardhjen e kolonive myslimane në gadishull dhe vendosjen e tyne në shum qendra banimi të tokës së okupueme. Nji humbje e dytë dhe e randë e mbretit hungarez Sigismund në Nikopojë, shënoi triumfin e plotë të osmanëve në Ballkan, pjesërisht me ndihmen e serbëve.
Kisha ortodokse serbe shikonte vetën përherë si nji institucion kombetar, si qendra shpirtnore e popullsisë, që fliste serbisht dhe ruente besimin ortodoks. Edhe vetë ekzistenca e saj, që në vjetin l557, u konfirmue me dekretet e Portës së Naltë Otomane, e cila rivendosi Patriarkatin serb, si nji kompromis të arritun në mes të dy vëllazënve: kryeviziri Mehmet Sokollu ishte nji serb i konvertuem që arriti të bahej kryeministër i perandorise turke, ndërsa vëllai i tij, Makarije Sokoloviq, i cili kishte ruejtë ortodoksizmin, u kunorëzue si Patriarku i Serbisë.
Mbas vdekjes së perandorit gjerman e hungarez Sigismund, më l437, u rindez tek hungarezët dëshira për hakmarrje kundër osmanëve. Nga rradhët hungareze doli nji fisnik, Gjon Huniadi, i destinuem me u ba hero kombëtar. Për mungesë ndihme nga Europa, Huniadi u mbeshtet në përkrahjen që gjeti tek Papa i Romës, tek serbët, shqiptarët, boshnjakët, e bullgarët. Më l443, forcat e koalicionit hungarez munden ushtrinë turke, e pushtuen Nishin. Kjo humbje turke i atribuohet, pjesërisht, largimit të shqiptarit Gjergj Kastrioti Skenderbeu nga fusha e betejës, e kthimit të tij në Krujë. Ma vonë, hungarezët u mundën e Sulltan Murati I nënshkroi paqen në Szeged (Hungari), ku njihte në mes tjerash, nji autonomi të gjanë jashtë sundimit turk për Serbinë e Vllahinë. Turqit kishin tashti dorë të lirë me veprue në Shqipni, Greqi e Bullgari. Më l444, Murati abdikoi në favor të djalit, Bajazit.

Në këtë atmosferë zjarri, lindi, u rrit, dhe luftoi Gjergj Kastrioti Skenderbeu. Në betejën e vitit l082, normanët fituen Durrësin dhe u shpërndanë në mbrendësi të vendit. Asht koha e kryqëzatave që dobësuen Bizantin. Në ketë situatë të re linden dy shtetet arbnore: Arbnia dhe Epiri. Më l272, ushtritë e mbretit të Anxhuinëve invaduen Shqipninë, e quejten atë "Mbretnia e Shqipnisë" dhe mbreti Karl u quejt "Mbret i Shqipnisë". Asht ai që u dha titujt e fisnikëve feudalëve shqiptarë: Topia, Skuraj, Gropa, Arianiti, Jonima e të tjerë. Bashkë me anxhuinët erdhi edhe nji numër i madh klerikësh katolikë. Ishte vendosë që Shqipnia të mbetej e lidhun me Romen.
Pa kalue shum kohë, princët shqiptarë të lodhun nga pushtimi ngritën kokë dhe me ndihmen e Bizantit, nxorën anxhuinët jashtë. Kleri katolik u largue gjithashtu dhe u zëvendësue me peshkopët ortodoksë. Nji princ i ri, Tanush Topia, u revoltue përsëri në Shqipninë e Mesme. Ndërkaq, u formue Principata e Shkodrës në Veri, nën drejtimin e familjes Balsha, dhe në Jug Principata e Artës, nën drejtimin e familjes Shpata.
Familja Balsha u konvertue në katolicizëm, kërkoi dhe mori ndihmen e Papës dhe të Venedikut. Me forcat e reja ata munden ortodoksin Tanush Topia, dhe u banë zot të pjesës ma të madhe të Shqipnisë. Princi T.Topia u bani thirrje osmanëve për ndihmë. Paraqitja e osmanëve në Ballkan krijoi nji situate të re dhe shumë të rrezikshme. Me humbjen e luftës në Fushë Dardani, l389, princat shqiptarë mbeten pa mbrojtje. Më l430, princi i Krujës, Gjon Kastrioti u mund, por rezistenca kundër turqve osmanë vazhdoi e pandërpreme për të gjithë shekullin XV.
Kjo rezistencë u mbështet edhe nga faktori i ri: katolicizimi i Shqipnisë së Veriut, me l8 qendra ipeshkvnore, disa prej tyne, si ajo e Durrësit, me nji histori të pandërpreme që nga ditët e para të ungjillzimit nga apostujt Pal dhe Andre. Organizimi i Kishës Katolike përbani strukturen gati-shtetnore që mungonte. Çdo ipeshkëv ishte nji mbledhës ndihmash për luftëtarët, e sidomos për Skenderbeun. Çdo prift e çdo murg ishte nji qendër propagande. Si katolikë, ata ishin në gjendje me u lidhë me Perëndimin - me të cilin ndajshin gjuhen e shkrueme të përbashket, latinishten- dhe me kërkue ndihmë nga Perëndimi, sidomos nga Papa, Venediku dhe Mbretnia e Napolit.
Për ma tepër, nga pikpamja e strukturës shoqnore, Shqipnia ishte nji vend bujqësh të vegjël, por të lirë, e jo bujkrobësh, siç ishte rasti në tokat e dominueme nga Bizanti. Këta fshatarë e malësorë të lirë e guximtarë mbronin tokën e tyne (si krahinë dhe si pronë private), lirinë e tyne dhe ishin në gjendje me ushqye nji resistencë afatgjatë. Duke citue V. Makushev, F.S.Noli shkruen: "Nji shqiptar nuk mund të jetonte si nji skllav."(f. 8)
Më 1431-32, kryengritjet shqiptare të Gjergj Arianitit u filluen me përkrahjen e Selisë së Shenjtë. Fitorja e dytë e vitit l435, u përshëndet nga Papa Eugjeni IV dhe perandori gjerman Sigismund, si "fitore e krishtenimit". Historia tregon se në jetën kishtare e politike të vendit, vendimet e Koncilit të Ferraras-Itali (l438-39) paten nji efekt pozitiv në Shqipni. Prania e vetë Papës, Perandorit të Bizantit, e Patriarkut të Konstantinopojës dhe e shumë peshkopëve bizantinë e sllavë, si dhe nënshkrimi në korrik të vjetit 1439 "…i tekstit të bashkimit shpirtnor të dy kishave nën supremacinë e Papatit." (Historia, 395) tregoi randësinë e Koncilit dhe sidomos të afrimit në mes të dy kishave edhe në Shqipni. Në këtë Koncil "…lufta (kundër osmanëve) propagandohej si nji kryqëzatë e të krishtenëve kundër pushtuesit aziatik e besimit të tyne islam." (ibidem)

28 nandor 1443. Hymja e Gjergj Kastriotit, Skenderbeut në Krujë!
Kryengritja që u shkaktue si rrjedhim i ardhjes së Skenderbeut, "…hapi udhen e zhvillimit të vrullshëm të procesit të bashkimit politik dhe shpirtnor të banorëve të krahinave të ndryshme shqiptare." (Historia, 404) Ndërsa pritej që osmanët të drejtoheshin kundër Shqipnisë, mbas nënshkrimit të Traktatit të Paqes në Szeged (Hungari,l444), në mes të Sulltan Orhanit dhe mbretit Ladislav të Polonisë dhe Hungarisë katolike "…me inkurajimin e Papes dhe forcave të tjera anti-osmane, mbreti Ladislav e shkeli këtë traktat" (Historia, 406). Çdo gja tregonte ardhjen e nji ballafaqimi me osmanët. Kleri katolik u aktivizue. Garnizoni i Sopotnicës (Sfetigradit) drejtohej nga "prifti matjan Pjetër Perlati," (Historia, 411) Argjipeshkevi i Durrësit, Pal Engjëlli u ba krahu i djathtë i Skenderbeut.
Në ketë atmosferë të elektrifikueme nga zhvillimi i shpejtë i ngjarjeve dhe i rrezikut që kërcënohej, më 1444, u mblodh në Katedralen e Shën Gjergjit, Kuvendi i Lezhës, që u njoh edhe si "Kuvendi i Fisnikëve", dhe "…realizoi të parin bashkim të gjanë politik e ushtarak të vendit, në formen e nji aleance ndërmjet përfaqësuesve kryesorë të aristokracisë shqiptare." (Historia, 425) Të gjithë (këta fisnikë shqiptarë para Skenderbeut), pa përjashtim, iu drejtuen Papës tue kërkue mbrojtjen e tij, "… dhe Papët kanë qenë gjithëherë të lumtun me u ofrue atyne ndihmë." (Noli, 9) Noli shkon edhe nji hap ma larg: "Sukseset (e familjes Balsha) spjegohen në radhë të parë me faktin se ata këputen lidhjet e tyne me Kishen Ortodokse Greke dhe u bashkuen me Kishen Katolike Romake, më 1368, tue percaktue kështu identitetin e tyne me Shqipninë katolike romake."(ibidem)
Kështu që në shekullin XV, Skënderbeu u ba udhëheqës i nji Shqipnie pothuejse tanësisht katolike romake. Si rrjedhim, administrata e Skenderbeut filloi me kambë të mbarë, sepse pothuejse e gjithe Europa ishte katolike - me përjashtim të Rusisë dhe Ballkanit lindor e jugor - dhe qendrimi i vendosun i Skenderbeut kundër turqve tërhoqi vëmendjen europiane. Për ma tepër, Skenderbeu ishte nji aleat i vjetër i hungarezëve, nji tjetër qendër rezistencë katolike kundër turqëve.
Tue citue Johann Ph. Fallmerayer, Noli ofron këtë spjegim të pakonfirmuem nga historianët shqiptarë: "…Skenderbeu u revoltue haptas kundër Sulltanit…pushtoi Krujën, Sfetigradin dhe fortesat tjera (që i ishin mohue Skenderbeut nga Sulltani, S.R.) vrau myslimanët (e konvertuem) të vendit, sulmoi krahinat përqark që i mbante ende Sulltani dhe vjehrri i tij serb dhe u bashkue kështu me Kryqezaten kunder Islamit…" Kështu, Noli arrin në përfundimin se: "…nuk kishte asnji mundësi për nji kompromis me nji kryqtar të vendosun dhe fanatik si Skenderbeu." (Noli,42)
Për arritjen e nji marrëveshjeje, sidomos me familjen fisnike Dukagjini, punoi shumë ipeshkvi i Drishtit, simbas udhëzimeve të Papës, (Noli,50), ndërsa Papa Kalisti III u ba propagandisti ma i madh dhe përkrahësi ma i fortë i Skenderbeut. Për këtë, ai dërgoi Abatin e Santa Maria di Rotezo pranë Skenderbeut që të arrihej nji marrëveshje me Venedikun. Papa i ri, Piu II, kërcënoi me ekskomunikim të gjithë princët shqiptarë që nuk u bindeshin urdhnave të Skenderbeut. Dhe ma në fund, Argjipeshkevi i Durrësit, Pal Engjëlli, ndërhyni me sukses disa herë dhe pengoi luften civile në mes fisnikëve të Shqipnisë. Ndërkaq, Republika e Raguzës (sot Dubrovniku), me ndërhymjen e Vatikanit i siguroi Skënderbeut nji ndihmë për luftën e tij nga fondet e mbledhuna për kryqezaten e re në përgatitje.
Edhe Traktati i Paqes me Turqinë (27 prill 1463), nuk preku interesat e "…sovranitetit të Papës mbi Shqipninë" (Noli, 66) (Theksi im, S.R.), dhe Skenderbeu pranoi gatishmëninë e tij me i deklarue luftë Sulltanit, kurdoherë që Papa do të urdhnonte, dhe ashtu ngjau. Në nandor 1463, Papa deklaroi kryqezatën kundër otomanëve. Princat shqiptarë ngurruen me u bashkue, por Argjipeshkevi i Durrësit i bindi ata të bashkoheshin me kryqëzaten. Si rrjedhim i nji marrëdhanieje të këtillë, "…Skenderbeu u prit në Romë me madhështi nga nji numër i madh ipeshkëvijsh dhe funksionarësh të Kishës së Romës." (Noli, 68) dhe më l464, do të kunorëzohej mbret i Shqipnisë nga Papa Pius II , që vdiq papritmas, nji e drejtë ekskluzive e kreut të Kishës Katolike Romane.
Pretendimi se "…shpartallimi prej Skenderbeut i lekundjeve dhe prirjeve separatiste…u ba faktor i randësishëm për ruejtjen dhe forcimin e pushtetit të tij mbi të gjitha viset e lira dhe krijimin e nji shteti të vetëm shqiptar", (Historia, 427) tingëllon ma shumë si nji gjykim i fenomeve të mesjetës në Shqipni me ngjyra dogmatike totalitare të ditëve tona. Asht krejt e mundshme që, "…aparati shtetëror (!) (qe) ishte i shtrirë në të gjitha viset e lira shqiptare dhe vepronte, sipas ndarjeve administrative të vendit, të cilat si kudo në mesjetë (theksi im, S.R.) ishin tradicionale si ndarje krahinore (princë dhe bajraktarë, S.R.) e kishtare (dioçezë dhe famulli, S.R.)," (Historia, 429) ka qenë i përbamë nga dhe nën kontrollin e plotë të hierarkisë kishtare katolike romane, ku çdo rreth kishte ipeshkvin dhe çdo katund priftin si autoritet kishtar e civil. Si shembull kemi afirmimin e Nolit, "…popullsia ishte e terrorizueme nga frika (e sulmit turk). Skenderbeu u detyrue të kërkojë ndihmën e të gjithë ipeshkvijve për frymëzimin e popullsisë me guxim dhe shpresë." (Noli, 43)

Me vdekjen e Skenderbeut, mundësia e invadimit të Italisë u rrit shumë. Në rrethimin e kështjellës së Rozafës (Shkodër 1474), thirrja e ushtarëve turq ishte "Roma! Roma!", thirrje që tregonte synimin e tyne. Mbas ramjes së Konstantinopojës, Roma, qendra e katoliçizmit botnor, mbetej anmiku i pareduktueshem. Si rrjedhim, interesimi i Romës për Shqipninë vazhdoi për nji kohë të gjatë. "Shqipnia vazhdoi me mbijetue me burrni, si bedeni i fundit në mes turqëve invadues dhe brigjeve të Dalmacisë e ishujve italianë." (Kinross,132) Kinross shkruen se simbas nji legjende, me vdekjen e Skenderbeut, Sulltan Mehmeti thirri: "Ma në fund Europa e Azia janë të miat tani. I mjeri krishtenim! Sot ka humbë shpaten dhe mburojen e tij."(f.133)
Menjihere mbas vdekjes së Skenderbeut, oferta e Senatit venedikas - e bame me ndërmjetësinë e Argjipeshkvit të Durrësit - me marrë përsipër të drejtën e mbrojtjes së kështjellave shqiptare, kishte kusht kryesor luftën e pandërpreme kundër osmanëve, luftë që do të siguronte përkrahjen e Romës, përsa kohë që shqiptarët do të mbeteshin besimtarë të Kishës Katolike Romake.
Përfundimi se Gjergj Kastrioti-Skenderbeu personifikon nji epokë të tërë të historisë kombëtare të shqiptarëve, "…për mbrojtjen e tokës, të pasurisë dhe të lirisë, "(Historia, 490) asht i thjeshtësuem dhe jo i plotë, sepse lë jashtë elementin thelbësor, mbrojtjen e fesë. Noli asht ma kambëngulës: " ‘Kampioni i Krishtenimit', ai luftoi kryesisht nën urdhërat direktë të Papëve të ndryshëm dhe vetëm rastësisht nën urdhnat e Fuqive të tjera, edhe këtê vetëm kur kishte autorizimin e Papëve për nji qendrim të këtillë. Vetë Papa Piu II shkruen: "Ai (Skenderbeu) konsumoi gjithë jetën e vet tue luftue për kauzen e krishtenë."(Noli,74) (Georgius Scanderbechius…qui aetatem paene omnem in armis pro Christi nomine consumpsit…" Pius II. Europe and Asia, ch.xv, p.338). Shton Lord Kinross: "Skenderbeu shihej si nji hero pothuejse legjendar nga Perëndimi i krishtenë".(32)

Gjergj Kastrioti Skenderbeu njihet si "burrë shteti dhe udhëheqës ushtarak i shquar,…i pari themelues i shtetit të pavarur shqiptar." (Historia, 491) që nga ditët e lavdishme të mbretnive iliriane të shekujve III dhe II p.K.. Por "shteti i pavarur shqiptar" i Skenderbeut, ashtu siç ka qenë rasti edhe me Ladislavin e Polonisë dhe Huniadin e Hungarisë katolike, që jetuen në të njëjten epokë, ka qenë i mbeshtetun nga e gjithë bota katolike e asaj kohe dhe ka shërbye interesat e asaj bote - ashtu siç janë projektue nga Papa i Romës - në nji përpjekje vigane me pengue përparimin e osmanëve në Europë. "Ushtar i Krishtit", "Mbrojtës i Europës", në nji Shqipni që në shekulin XV ishte pothuejse e gjitha katolike, Gjergj Kastrioti Skenderbeu ka gjetë në katolicizëm unitetin që mungonte në shoqninë shqiptare për me formue nji "shtet". Noli e përcakton me mjeshtri faktin se "Feja (katolike) shërbeu gjithashtu edhe si nji hallkë për lidhjen me botën e Perëndimit."(8) Në ato vite të devocionit të thellë fetar, "Feja ishte vetë qëllimi i jetës!" (J.M.Roberts, l77)
Bashkimi politik i Arbnisë mesjetare nga nji varg zotnimesh të princëve rivalë - ndoshta merita ma e madhe e Skenderbeut! - u arrit, për mendimin tonë, në sajë të gjuhës së folun e të përbashkët shqipe, që dalloi shqiptarët nga fqinjët, të devocionit fetar kristian (katolik e ortodoks) të popullsisë vendase, dhe sidomos në sajë të dashunisë proverbiale të shqiptarëve për "nji atdhe të lirë", koncept i papërcaktuem mirë, por që padyshim nënkupton "krahinë e lirë për të gjithë, dhe pronë e lirë për secilin", nji karakteristikë që ruhet ende edhe në ditët tona.
Për ne, breznitë e mavonëshme, trashëgimia ma e madhe e heroit tonë, asht ajo që prof. S. Skendi e përcaktonte: "Nji nxitje për ringjalljen kombëtare të shqiptarëve ka qenë glorifikimi i Skenderbeut dhe kohëve të tij…Tek Skenderbeu ata panë heroin e tyne kombëtar. Muslimanët harruen qe ai kishte luftue kundër turqëve si nji i krishtenë. Ajo që kishte randesi ishte se ai kishte qenë prej gjaku shqiptar dhe kishte mbrojtë vendin e vet…Skenderbeu u ba simboli i bashkimit, pavarësisht nga besimi fetar, dhe u krijue kështu legjenda e Skenderbeut…"(471) "Në shekullin XVI, atëherë kur Francën po e shkretonin luftrat fetare, Skenderbeu merret si shembull i bashkimit kombëtar." (Jaka,313)
Legjenda e Skenderbeut shërben edhe sot si trashëgim për themelimin e nji shoqnie tolerante fetare tradicionale, që karakterizon shqiptarët edhe në këto ditë të pasioneve të shfrenueme e shkatërrimtare fetare.

Duke lundruar ne internet neper faqe shqiptare, para disa ditesh, ne faqen e Gazetes Shekulli gjetem nje material i cili flet per ndihmen qe shqiptaret i dhane hebrenjve gjate Luftes se Dyte Boterore duke shpetuar nga nazizmi shume prej tyre dhe menduam t’a postojme kete material pikerisht sot me 28 Nentor. Duke iu uruar edhe nje here Gezuar 28 dhe 29 Nentorin iu leme t’a lexoni:
Më 1 Nëntor, në Jeruzalem u hap ekspozita e Norman Gershman, për shqiptarët myslimanë që shpëtuan hebrenjtë nga nazizmi
“Bëhet fjalë për historinë e një kombi që i ka shpëtuar të gjithë hebrenjtë e tij, falë kodit të tij të nderit”
IZRAEL-Më 1 nëntor, Yad Vashemi, Autoriteti për Përkujtimin e Heronjve dhe Martirëve të Holokaustit me seli në Jerusalem, organizoi aktivitetin kushtuar rolit unik të shqiptarëve për shpëtimin e secilit dhe të gjithë hebrenjve, të cilët ose jetonin në Shqipëri ose kërkuan aty strehë gjatë Luftës së Dytë Botërore, duke hapur aktivitetin me emrin “Besa: Kod i Nderit - Shqiptarët që i shpëtuan hebrenjtë gjatë Holokaustit”. Kjo ekspozitë e organizuar nga fotografi amerikano hebre Norman Gershman dokumenton heroizmin e shpëtimtarëve dhe të familjeve të tyre, 65 për qind e të cilëve ishin me besim mysliman, të cilët kishin shpëtuar mbi 2000 hebrenj nga kthetrat e Holokaustit nazist. Ekspozita fotografike është produkt pesëvjeçar i fotografit “gjurmues” Gershman, i cili thotë se është frymëzuar nga arkivat e Yad Vashemit.
Ekspozitën e hapi Avner Shalev, kryetar i Drejtoratit të muzeut “Yad Vashem”, në orën 10:30 të mëngjesit të 1 nëntorit gjatë një ceremonie të posaçme, e cila bashkoi personalitete të njohura nga Izraeli, Shqipëria dhe Shtetet e Bashkuar të Amerikë,s për të përkujtuar historinë e gjatë të dhembshurisë, guximit dhe të tolerancës shqiptare, të bazuar në Besë - një kod antik i nderit që u kërkon shqiptarëve ta mbrojnë e shpëtojnë jetën e kujtdo që kërkon mbrojtjen e tyre, madje edhe në rast se kjo mbrojtje nënkupton vënien e jetës së tyre në rrezik.
“Është një tregim që është publikuar rrallë. Bëhet fjalë për historinë e një kombi që i ka shpëtuar të gjithë hebrenjtë e tij, falë kodit të tij të nderit”,- ka deklaruar i mbijetuari i Holokaustit, Ya’acov Altarat, në një intervistë dhënë gazetës “The Jerusalem Post”. Tani shtatëdhjetë e katër vjeçar dhe me banim në Tel-Aviv, Altrat kishte ikur në Shqipëri me prindërit e tij, si djalosh, në vitin 1941, ku e kishin mbrojtur deri në mbarim të luftës. Gjatë pushtimit të Shqipërisë nga fashistët në vitin 1939 e më pas nga gjermanët, në vitin 1943, popullsia shqiptare doli në mbrojtje të hebrenjve duke i strehuar ata në çdo rrethanë dhe zyrtarë të qeverisë shqiptare nuk pranuan të vepronin në përputhje me urdhrin për përpilimin e listave me hebrenjtë që jetonin në Shqipëri.
Sipas Apostol Kotanit, personalitet i njohur për trajtimin e historisë së hebrenjve në Shqipëri dhe bashkëkryetar i Shoqatës së Miqësisë Shqipëri-Izrael, së bashku me Petrit Zorbën, (që të dy morën pjesë në ceremoninë e Yad Vashem-it), në fillim, shqiptarët i fshehën e i mbrojtën hebrenjtë me vetiniciativë dhe në mënyrë të pakoordinuar. Më vonë, operacionet e shpëtimit morën trajtë më të organizuar, meqë situata nën sundimin gjerman u vështirësua. Gjatë kësaj periudhe, Këshillat Nacional Çlirimtarë në qytetet e katundet ku mbaheshin të strehuar hebrenjtë i lëviznin ata nga vendi në vend, qoftë nëpërmjet pasaportave të rreme, qoftë të maskuar si katundarë shqiptarë. Shqiptarët e Kosovës, të Maqedonisë dhe të Malit të Zi, në atë kohë pjesë këto të ish-Jugosllavisë, ishin realizues të kalimit të sigurt të hebrenjve në tokat e Shqipërisë.
Kjo histori ka ngelur ende në pjesën më të madhe e panjohur, sepse ajo u shtyp nga regjimi stalinist i Enver Hoxhës, i cili e kontrolloi Shqipërinë për gati një gjysmë shekulli. Ajo nuk doli në dritë deri në vitin 1990, kur kongresisti Tom Lantos, edhe vetë i mbijetuar i Holokaustit nga Hungaria, udhëtoi për në Tiranë, si një nga zyrtarët e parë amerikanë që po hynte në Shqipëri pas pesëdhjetë vjetësh. Në përpjekje që t’i bënte përshtypje kongresistit Lantos, diktatori i atëhershëm, Ramiz Alia, nxori para tij arkiva të njohura më parë, që përmbanin letra, fotografi dhe pjesë të prera gazetash, kushtuar që të gjitha shpëtimtarëve shqiptarë.
Menjëherë pas kësaj vizite, në të cilën ishte i pranishëm edhe Dio Guardi, ky i dërgoi këto materiale në Izrael, ku u vërtetuan nga Yad Vashemi. Ndërkohë, falë angazhimit kurajoz të Josef Jakoel-it dhe bijës së tij, Felicita, shumica e hebrenjve të mbetur në Shqipëri migruan në Izrael. Ata shkuan pak para se të binte komunizmi, që ndodhi një vit më vonë. Në vitin 1995, me ndihmën e kongresistit Lantos, kongresisti Jerrold Nadler, dhe ish-kongresisti Ben Gilman, e Fondacioni Shqiptaro-Amerikan, që punuan me Muzeun Amerikan Përkujtimor të Holokaustit në Uashington DC, me qëllim që Shqipërinë ta rendisnin në radhët e Muzeut “Kombet e Nderuara”.
Në po këtë kohë, filantropi i ndjerë amerikano-hebraik, Harvey Sarner, kishte vizituar Yad Vashemin dhe komunitetin shqiptaro-hebraik në Izrael dhe kishte filluar punën që do të shpinte në botimin e librit të tij, “Rescue in Albania - Shpëtimi në Shqipëri”, në vitin 1997. Siç vëren Sarneri në librin e tij, “Rëndësinë e Shqipërisë si strehimore të shenjtë e dëshmon fakti se kthetrave të Holokaustit në territorin e Jugosllavisë i kanë shpëtuar vetëm 10 për qind e 70 mijë hebrenjve, sa kishte në atë kohë në këtë vend”.
Kur Norman Gershmani gjeti një Kopje të librit “Shpëtimi në Shqipëri - Rescue in Albania”, me parathënie nga Joe DioGuardi, të cilin e kishte njohur vite më parë në Nju Jork, midis tij dhe Lidhjes Qytetare Shqiptaro-Amerikane dhe Fondacionit filloi një bashkëpunim.
“Besa: Kod i nderit …”, është një aktivitet që është krijuar me ndihmën e Lidhjes Qytetare Shqiptaro-Amerikane dhe me mbështetjen financiare të Fondacionit të “Të ndershmëve”, të Fondit komunal Hebraik, të Departamentit për Arsim të Nju-Jorkut, nga ndihma e Fondacioni i familjes Mc Bride dhe nga Fondacioni Shqiptaro-Amerikan, do të qëndrojë i hapur për dy muaj në Yad Vashem të Jerusalemit. Më pas, ekspozita në fjalë do të udhëtojë me rend, nëpër të gjitha vendet përkujtimore të Holokaustit nëpër botë. Më 27 janar, ditën kur Holokausti kujtohet në shkallë ndërkombëtare, materiali do të ekspozohet në Selinë e Kombeve të bashkuara, në Nju Jork.