Burrreli ime....

Burreli


Krahina e Matit është një muze i vërtetë
arkeologjik dhe djep i lashtë i kulturës ilire. Aty janë zbuluar objekte
prej ku dhe dalin të dhëna për të gjithë periudhat historike të
zhvillimit kulturor jo vetëm të trevës së Matit por edhe më gjërë, Mati
është bërë tani i njohur jo vetëm brënda vëndit por edhe jashtë
Shqiperisë, si një krahinë arkeologjike e rëndësishme me vlera të
veçanta, sidomos për gjurmimin e studimin e kulturës ilire” Në vitin
1952 në fshatin Bushkash nisën studimet e tre kodër varreve ilire ose
siç quhen në gjuhën arkelologjike tumave.

Origjinën e fjalës Mat(Matja) e kanë studiuar shumë
studiues e shkencëtarë, por ende mbetet e papërcaktuar qartë prejardhja e
saj. Disa besojnë se ky emër ka prejardhje biblike, kurse albanologu i
njohur N.Jokli shpjegon se emri i krahinës vjen nga gjuha shqipe e ka
lidhje me fjalën mat`anë(mat`anë lumit, mat`anë bregut). Në një dokument
të vitit 1304, në një listë anzhuine me emrat e 13 fiseve, përmendet
edhe ai i Matit në formën e Matesos.
Gjurmë të kulturës Ilire.


Krahina e Matit është një muze i vërtetë arkeologjik
dhe djep i lashtë i kulturës ilire. Aty janë zbuluar objekte prej ku dhe
dalin të dhëna për të gjithë periudhat historike të zhvillimit kulturor
jo vetëm të trevës së Matit por edhe më gjërë, Mati është bërë tani i
njohur jo vetëm brënda vëndit por edhe jashtë Shqiperisë, si një krahinë
arkeologjike e rëndësishme me vlera të veçanta, sidomos për gjurmimin e
studimin e kulturës ilire” Në vitin 1952 në fshatin Bushkash nisën
studimet e tre kodër varreve ilire ose siç quhen në gjuhën arkelologjike
tumave. Në vitin 1952-1960 u zbuluan dhe u gërmuan edhe 35 tuma të
tjerë ilire ku pjesa më e madhe e tyre i përket periudhës së parë të
hekurit. Në vitin 1971-1984 u zbuluan e u gërmuan dhe 18 tuma të tjera
duke çuar numrin e tumave në 53. Kultura e tumave e varreve në Mat
përfshin periudhat e bronxit të mesëm e deri në shekujt e parë të erës
sonë. Përveç studimeve të kodërvarreve janë studiuar dhe disa vendbanime
shpellore që ndodhen në veri të fshatit Bruç si dhe vendbanimi shpellor
i Blazit, Këputës, Pëllumbave dhe Nezirit. Gërmimet e ndryshme arkeologjike kanë zbuluar gjurmë material që nga
periudha e paleolitit të mesëm, në neolit e më pas. Ato hedhin dritë mbi
ritet , doket e ilirëve, e arbërve, nivelin e zhvillimit ekonomik e
kulturor që shprehet në vendbanimet e tyre në kala në qyteza në mënyrën e
ndërtimit të tuneleve, varreve, ritit të varrimit etj... Në tumat e
Matit janë gjetur me shumicë objekte zbukurimi të cilat, në të shumtën e
rasteve janë prej bronxi, por janë gjetur edhe objekte prej ari siç
janë dy temthorë spiralike. Këto objekte janë fibula të permasave të
ndryshme të njohura në Ballkanin jugor dhe në Iliri që nga fundi i
epokës së bronxit si dhe fibula të tjera. Janë gjetur armë dhe vegla
pune, shpata bronxi, thika, heshta prej hekuri, hanxharë i quajtur
”Sica”, përkrenarë ilire, pafta bronxi të shekullit VI-V p.e.r. Një grup
të larmishëm përbëjnë stolitë e tjera si stringlat, vargonjte, paftat,
sumbullat, varëset, byzylykët dhe rruaza prej bronxi si dhe objekte prej
qelqi dhe qelibari. Stolitë janë përpuanuar nga mjeshtrat vëndas,
pirustet, të cilët banonin në luginën e Matit, Mirditës, Pukës që kishin
për zanat shkrirjen e përpunimit të metaleve.
PËRKRENARJA E ILIRËVE E GJETUR NË MAT KA QENË NË PËRDORIM DERI NË PUSHTIMIN ROMAK.

Kultura e Matit është e pranishme në shumë territore
të Shqipërisë duke filluar nga jugu i Shqiperise e duke mbaruar në
Lezhë, Shkodër, Bujan të Tropojës, Kukës etj. Pirustët ishin fis Ilir,
banorë të krahinës së sotshme të Matit e Mirditës e disa krahinave në
jug që deri në vitin 168 p.e.r bënin pjesë në mbretërinë ilire që
përfshinte fiset ardiane, piruste, parthine, tau-lante e dasarete të
cilat shtriheshin nga Dalmacia(lumi Naretna) deri në Vlorë . Më vonë ata
rezistuan dhe mbetën të Pashkaterruar nga Romakët duke ruajtur
pavarësinë deri në vitin 54 të erës sonë, kur Cesari i detyroi të
paguanin një dëmshpërblim. Në vitin 6-9 të eres sonë, prusitë morën
pjesë në kryengritjen e madhe ilire kundër pushtimit romak nën
udhëheqjen e Batos. Pirustët, desidiatët e dalmatët ishin pothuajse të
pathyeshëm në saje të pozitave së vendeve dhe maleve, të natyrës së
ashpër dhe të zotësisë së tyre të fuqishme për të luftuar. Për herë të
fundit fisi ilir i pirustëve përmendet nga Ptolemeu në shekullin e dytë
para erës sonë. Ata përmenden si minatorë dhe përpunues të metaleve e
sidomos të bakrit. Specialistët pirustë shkonin dhe nëpër fise të tjera
ilire duke ushtruar zanatin e përpunuesit të metaleve.

Besojmë se duhet të jenë të pirustëve disa toponime
që gjenden sot në Mat siç janë mali i Farkës, sheshi i Farkës, përroi i
Farkës etj. Zanati i farkëtarit ështërasheguar brez pas brezi që siç do ta shohim më vonë mori zhvillim
sidomos në krahinën e Skënderbeut, për prodhimin e armëve. Popullsia
ilire në trevat e Matit mundi të ekzistojë e të ruhet pa u asimiluar si
nga pushtimi romak ashtu edhe nga dyndjet e popujve të ndryshëm. Kjo
vazhdimse jete, kulture, etnike na çon deri në mesjetën e hershme, kur
ilirët dalin në histori me emrat e ri Arbër.

Pamje nga ura e vashes....