GJITHËSIA

GJITHËSIA

METEROITET:Meteroitet kan prejardhje prej kometave ose prej asterodideve kurse një meteor është dukuria ndriçuese e shkaktuar nga hyrja e një meteroiti në atmosferën e tokësore. “Shiu" më i madh i meteroiteve ka rënë në natën e 16 – 17 nentorit 1966 kur meteorë të Leonideve (që shfaqen çdo 33 vjet e 3 muaj) u dukën në prendim të Amerikës së Veriut në lindje të B.S.Është llogaritue se me 17 nenetor 1966,duke filluar nga ora 5 e mengjezit,kan kaluar mesatarisht 2300 meteroite në minutë gjatë 20 minutave,përmbi Arizona të SHBA-së. Meteoritet e rënë në Meksikë me 8 shkurt 1969 kishin moshën 4610 miljon vjet. Meteroiti më i madh i njohur dhe i zbuluar me 1920 në Hoba Uest afër Grut fontinit në Nabibi. Është fjala për një bllok 2.75 m të gjatë dhe 2.43 m. të gjerë,me masë afër 59 ton. Shpërthimet: Me 30 qershor 1908,pak minuta pas mesnate,ndodhi një shpërthim misterioz prej 12.5 megatonësh në pikën me gjerësi gjeografike veriore 600 55’ dhe gjatësi lindore 101057’,50 km në veri të Vanavarit,në Siberi,në ultësirën Padkamenaja Tunguska. Shkaku u formulua si vijon: meteroit (me 1927),kometë (me 1930),shpërthim bërthamor (me 1961) dhe antilëndë (me 196). Sidoqoftë ky shpërthim shkretoi një zonë prej 3885 km2 dhe u ndie në një rreze prej 1000 km. Sot mendohet se u shkaktua nga shpërbërja përfundimtare e mbetjes shkëmbore të një komete në një lartësi afër 6 km. Një diçka e ngjajshme ka ndodhur ndoshta në ishullin Eksihollm në Linkolnshajr të Britanisë së Madhe disa mijëra vjet më parë. Një meterit me diametër 10 km. që hyri në Tokë me shpejtësi relative 20 km/sek shkaktoi një shpërthim prej 100 megatonësh. Një ngjarje e tillë nuk rrezikon të ndodhë veçse një herë në 75 miljon vjet.Krateret më të mëdha: Vlerësohet afro 2000 numri i përplasjeve të asteroideve me Tokën këto 600 miljon vjett e fundit. Sot janë përcaktuar 102 pika goditjesh. Një krater me diametër 241 km e thellësi 805 m në Tokën e Uillkis (Antarktidë) është formuar nga një meteorit afro 13 miljardë tonësh që u përplas në Tokë,me shpejtësi 70 811 km/orë. Me 1970 u lajmerua identifikimi i një krateri 95 km të gjërë,të një thellësie maksimale 400 m në ultësirën e Papigait të Siberisë. Krateri më i madh i njohur si i tillë është krateri Barringer në Uinsllou,në veri të shtetit të Arizona,i zbuluar me 1891. Ai e ka diametrin 1265 m,thellësinë rreth 175 m dhe rrethohet nga një kreshtë malore me lartësi 40 deri 48 m,ndaj ultësirës përqark. Mendohet se një masë hekur-nikeli me diametër 60-80 m. afër 2 miljon tonësh e ka hapur këtë krater 2700 vjet më parë. Bolidet më të ndritshme: Bolid quhet meteroiti që nuk arrin të përplaset në sipërfaqen e tokës por shpërthen mbi të,në shtresat e dendura të atmosferës. Bolidi më i ndritshëm është fotografuar në vitin 1974 mbi Sumava të Çekosllovakisë. Ai arriti një shkëlqim 10 000 herë më të madh se ai i hënës së plotë. Agimet polare: Këto janë dukuri të shkaktuara nga arritja në atmosferën e lartë të thërmijave të ngarkuara,me prjardhje nga Dielli.Ato shfaqen e bëhen nga një herë të dukshme gjatë gjithë natës,kryesisht në zonat polare,deri në 200 larg poleve magnetike. Lartësia më e madhe e agimeve polare është vlerësuar 100 km. ndërsa më e vogla 72.5 km. Më të shpeshtat janë verejtur në Shetland,në veri të Skocisë,në gjerësinë gjeomagnetike 630.Në vitin 1957 u vrojtuan aty 203 agime polare. Agimet polare janë verejtur nga një herë edhe në gjerësi gjeografike fare të vogla: Kosko të Perusë,me 2 gusht 1744,në Honolulu të Havit,me 1 shtator 1839 e në Singapor,me 25 shtator 1909.
HËNA: Trupi qiellor më i afërt me tokën dhe i vetmi satelit i saj. Ajo ndodhet në një largësi mesatare 384 400 km (qendër-qendër) ose 376 284 km (sipërfaqe – sipërfaqe). Gjatë shekullit të kaluar afrimi më i madh i Hënës,me Tokën (sipërfaqet e tyre) ka ndodhur me 4 janar 1912 dhe ka qenë 248 294 km. kurse largimi më i madh me 2 mars 1984 dhe ka qenë 406 711 km. Diametri i Hënës është 3475 km,masa e saj 7,351019 kg,dendësia 3342 kg/ m3,kurse shpejtësia orbitale e rrotullimit rreth Tokës,3680 km/orë. Kontakti i parë me Hënën ndodhi me 14 shtator 1959 në orën 00.2 min e 24 sek. I pari njeri që zbriti në sipërfaqen e Hënës qe Nil Alldën Armstrong i datëlindjes 1930,i cili me 21 korrik 1969,në orën 5 e 56 min e 15 sek. (sipas Grinuiçit) doli nga anija amerikane e hapësirës “APOLLO 11” e cila qe ulur butë më parë në truallin e Hënës,në detin e Qetësisë,dhe u bë i pari njeri që eci mbi një trup tjetër qiellor. Relievi i Hënës përbëhet nga detet,oqeanet (pa ujë) krateret dhe cirqet e vargmalet. Oqeani më i madh quhet Procelarum dhe zë 5 miljon km2,afërsisht sa 2/3 e Australisë.
DIELLI: Toka rrotullohet rreth Diellit me shpejtësi 107 220 km/orë. Largësia e saj mesatare prej lëmshit diellor është 149 597 906 km. Largësia më e madhe e Tokës nga Dielli arrihet me 1 korrik (152 099 000 km),kurse më e vogla me 1 janar (147 o97 000 km). Sistemi diellor rreth qendrës së Rrugës së Qumështit brenda 225 miljon vjetësh me shpejtësi prej 774 000 km/orë.Temperatura dhe përmasat: Temperatura e bërthamës së Diellit është 16 000 0000 C,ndërsa dendësia e saj 160 000 kg/m3. Ai djeg 4 miljon ton hidrogjen në sekondë. Masa diellore është 332 946 herë masën e Tokës. Diametri mesatar i tij është 1 392 520 km. Ai përfaqëson mbi 99% të masës së sistemit diellor (1 989x1027t). Energjia e tij do të shterrojë për 10 miljard vjet.
EKLIPSET: Eklipset e para u identifikuan në Lindjen e Mesme:eklipset diellore me 4200 p.e re,jurse ato hënore me 3450 p.e.re.Eklipsi diellor më i gjatë, i mundshëm teorikisht,vazhdon për 7 minuta e 31 sek. në ekuator.Eklipsi diellor më i gjatë i kronometruar ka ndodhur me 20 qershor 1955,në Filipine. Ai zgjati 7 min. E 8 sek. Një eklips tjetër diellor më i gjatë brenda 1469 vjetëve të ardhshëm,do të ndodh me 16 korrik 2186. Ai do të zgjasë,për vrojtuesit e ndodhur në Atlantikun e mesëm,7 min e 29 sek. Një eklips unazor mund të qëndroi deri në 12 min. E 24 sek. Eklipsi hënor më i gjatë është 104 min.Shpeshtësia.Mund të ndodhin,e shumta 7 eklipse në vit: më 1935 u regjistruan 5 eklipse ediellore dhe 2 hënore. Ndërkohë, më e pakta ndodhin 4 eklipse në vit. 2 diellore dhe 2 hënore.
KOMETAT: Mendohet se ekzistojnë 2 miljon kometa që zhvendosen në një shpejtësi nga 1125 km/orë kur i largohen shumë Diellit deri në 2 miljon km/orë kur i afrohen tepër atij. Me 1 korrik 1770 kometa Lëksell,me shpejtësi 38 500 km/orë (kundrejt Diellit) iu afrua Tokës 1 200 000 km. Toka kaloi nepër bishtin e kometës Hallej herën e fundit me 19 maj 1910.Kometat janë aq të vogla saqë mendohet se koka e tyre përmban rrallëherë një bërthamë të ngurtë me diametër që e kalon vlerën e 1 km. Bishti i tyre,siç qe rasti i Kometës së Madhe të vitit 1843,mund të arrij në 330 miljon km. Koka e kometës Hollms,e identifikuar me 1892,mund të arrij një diametër prej 2 400 000 km. d.m.th. sa dyfishi i sferës së Diellore.Periodat:Periodën më të shkurtëra të qarkullimit reth Diellit e ka kometa Enke,e identifikuar për herë të parë me 1786. Ajo rrotullohet për 1206 ditënetë tokësore. Nuk ka munguar asnjëherë në të 51 kalimet e rradhës,veçse shkëlqimi i saj sa vjen e dobësohet. Mendohet se do të “vdesë” aty nga shkurti i vitit 1994. Kometat e vrojtuara më shpesh janë ato të Shvasman-Vahmanit,Kopfit dhe Ortermase që duken nga Toka çdo vit.Periodën më të gjatë e ka kometa Delavanit e vrojtuar me 1914. Ndonse trajektorja e saj nuk njihet mirë,pritet të rikthehet pas 24 miljon vjetësh.

do ishte me mire gjithesia