Shkrimtari i mirenjohur Ismail Kadare: Pse nuk me kupton populli im

Shkrimtari i mirenjohur flet ne nje interviste te gjate, per jeten e tij ne keto afro dy dekada ne France. Lidhjet aq shume te pandara me Shqiperine dhe karriera gjithnje ne rritje me veprat e paperseritshme qe vazhdon te shkruaje. Dhe si e mori cmimin prestigjioz "Princi i Asturias", mes 31 kandidateve nga 27 vende te botes, ku spikatnin emra te tjere te shumenjohur te letrave. Ne intervisten me Ismail Kadare flet edhe per cmimin "Nobel" qe ende aspiron

Kryefjala e dites eshte cmimi prestigjioz letrar "Princi i Asturias". Ne konkurrim moren pjese 31 kandidate nga 27 vende te botes, ndersa ne peseshen e perzgjedhur ne fund keni qene perballe holandezit Noteboom, britanikut McEwan, italianit Tabucchi dhe Milan Kunderes. Eshte gjykuar teresia e vepres. Ndodhi qe ju dhe Kundera, u niset nga Franca por ju perfaqesonit Shqiperine, ndersa Kundera Francen. Si ndodh ne keto raste, njelloj si me lojtaret e futbollit?

Eshte pak me ndryshe. Une kaloj gjysmen e kohes ne France, Kundera dicka me teper besoj. Ka nje ndryshim, ai quhet shkrimtar francez tani dhe perfaqeson Francen. Ai ka disa vjet qe ka nderruar gjuhen, pasi shkruan ne frengjisht dhe jo ne cekisht. Natyrisht ai eshte shkrimtar me origjine ceke, nje pjese e vepres se tij eshte shkruar ne ate gjuhe. I perket Cekosllovakise se atje ka lindur, por formalisht eshte shkrimtar francez. Keshtu qe ka perfaqesuar Francen. Une nuk jam shkrimtar francez. Une kam nenshtetesi te dyfishte, por jam shkrimtar shqiptar dhe kam shkruar gjithmone ne gjuhen shqipe.

Nga burimet tona, tre anetare te jurise e kane dorezuar te bardhe fleten e votimit. Pervec vleresimit letrar qe ka qene absolut per ju, me sa duket kjo flete e bardhe ka qene per arsye politike qe lidhen sipas burimeve, me ceshtjen e Kosoves. Vete Spanja, nuk e ka njohur Kosoven. Cfare komenti keni per kete veprim dhe a ishte vendimi i jurise qe ju ta fitonit kete cmim, nje menyre per ta mbeshtetur Kosoven dhe nje kundershtim i hapur ndaj vendimit te qeverise spanjolle, per te mos e njohur?

Une nuk do t'i lejoja vetes te beja nje perfytyrim te tille, qe eshte disi jashte letrar. Keto jane juri pergjithesisht te pavarura. Por sado te pavarura te jene, natyrisht kane nje lidhje me vendin e tyre. Nje lidhje qe une nuk mund ta percaktoj, sa eshte dhe sa nuk eshte. Juria eshte teper e nderuar, kryesohet nga kryetari i Akademise se Spanjes dhe perderisa cmimin e jep Shtepia Mbreterore, vetvetiu ka karakterin e dinastise, ose lidhet me kete Shtepi natyrisht do po nuk do, te lidhet me Spanjen si shtet, si komb, si histori. Por megjithate une besoj se juria eshte e pavarur dhe nuk mund te kete nje ndikim te drejtperdrejte, por mund te kete ndikim te terthorte. Ka nje qendrim te qeverise spanjolle, qe ne kete rast nuk ka pse te perkoje me qendrimin ndaj nje shkrimtari. Zakonisht ne kete cmim, qe ka fituar nje nderim ne bote, eshte nje juri qe eshte vleresuar gjithmone per nje vizion artistik letrar te veprave dhe jo te ngaterrohet me motive joletrare. Mund te jete kjo sic thate ju, une nuk mund ta them kete gje, nuk mund ta di, por qe ka pasur si ne cdo juri me sa di nga shtypi, nga botuesi im spanjoll, thashetheme ne kuptimin e mire te fjales, ka pasur. Ka mundesi qe kjo vote abstenuese te kete lidhje me kete gje, por edhe mund te mos kete.

Cili eshte cmimi me i rendesishem per ju, nga keto qe keni marre deri me tani?

Me i rendesishmi eshte cmimi britanik. Jo se e them une, por njihet si me i rendesishmi. Cmimi "Princi i Asturias" konkurron me te, eshte nga me kryesoret gjithashtu. "Booker Price International" ka tradite te re, tre here eshte dhene gjithsej. Une kam qene i pari qe e kam marre ne versionin nderkombetare. Kurse "Princi i Asturias", ka tradite gati 30 vjecare, sigurisht ka nje aureole me te madhe per sa i perket fames dhe ceremonive, por cmimi anglez e ka perpara kete gje me sa duket.

A perben marrja e ketyre cmimeve nje lloj kredie, qe ju afron gjithmone e me teper me cmimin "Nobel"?

Mendoj se nuk ka te beje drejtperdrejt. Mundet t'i kesh keto cmime dhe te te ndihmojne, mund dhe te mos i kesh dhe ta marresh cmimin "Nobel". Sigurisht nje pjese e madhe e shkrimtareve qe kane marre kete cmim, kane pasur cmimin "Princi i Asturias" sepse sic thashe eshte nje cmim tradicional, me kohe me te gjate, por ky nuk eshte nje kushtezim.

Shkas per pyetjen qe do t'ju bej tani, eshte nje shkrimi i se enjtes ne "Gazeten Shqiptare" nga perkthyesi i letersise shqipe Robert Elsie, sipas te cilit letersia shqiptare nuk eshte e njohur ne bote. Sipas jush a eshte e njohur letersia shqiptare sot ne bote dhe kush e percakton kete njohje, apo mosnjohje te saj?

Kritika e ka ngritur disa here kete ceshtje. Mua po me habit pse ngrihet nje gje e tille. Nuk eshte reale, eshte nje problem i paqene, ne kuptimin qe letersia shqipe eshte e njohur, nuk eshte e vertete se eshte e panjohur. Cdo te thote se eshte e njohur? Letersi e njohur do te thote qe te kete disa shkrimtare te perkthyer ne vende te tjera, te kete botime. Shkalla e njohjes varet nga shkrimtaret qe botohen, nga botimet, nga suksesi i tyre, nga pritja qe i ben kritika letrare dhe nga cmimet nderkombetare qe merr kjo letersi. Sidomos varet shume nga ato qe quhen, botime xhepi. Duken ne pamje te pare te parendesishem por ato jane botimet me tirazh kolosal, qe e bejne te njohur shkrimtarin ne nje zone tjeter ku ai e ka te veshtire te hyje me botimet e zakonshme. Nga pamja e jashtme jane botime te lira, qe blihen ne stacione trenash, por ato jane sukses i madh i nje letersie, nje sukses me i madh eshte kur shkrimtari hyn ne programet shkollore te vendeve te huaja, gje qe eshte shume e rralle. Por te jesh ne keto programe sidomos ato te shkollave te uleta, eshte nje sukses vertet i madh, sepse hyn ne leximet e rekomanduara nga shteti per shkollat.

Cfare rekomandohet nga letersia juaj?

Ne kolegje une kam nje roman dhe nuk ka si te kete dy, sepse ne fund te fundit eshte nje shkrimtar i huaj qe hyn zakonisht atje, ku jane shkrimtaret e atij vendi. Eshte romani "Kush e solli Doruntinen", i pastruar pak sipas kritereve pedagogjike qe mos te kete skena qe te acarojne nxenesit. Kuptohet qe letersia eshte e lire, shmangen motivet delikate. Ne kete roman me kane kerkuar leje qe te heqin nje faqe e gjysme, jo me shume se rreth 50 rreshta. Kjo eshte.

Pra mund te themi qe nuk eshte e vertete, se letersia shqipe nuk eshte e njohur?

Mua me habit ky konstatim sepse letersia shqipe, i ka te gjitha keto qe thashe. Ka rreth 14-15 shkrimtare te perkthyer dhe disa prej tyre jane me kater, pese, gjashte vepra, une jam me me shume. Dhe letersia shqipe ka tashme dy cmime, ate spanjoll dhe britanik, me te rendesishmit qe jepen. Pas "Nobelit", ato jane cmimet me rezonance nderkombetare dhe planetare dhe c'duhet te kete nje letersi me teper?! Cfare do te themi per letersite e tjera te Ballkanit, te Evropes Qendrore apo vendeve te tjera evropiane, cfare kane ato me shume ne keto cmime? Thote dikush ja e mora une, por une jam pjese e kesaj letersie, nuk e kuptoj cfare duhet te kete nje shkrimtar, te kete nje vule qe eshte i letersise shqipe? Ka gjuhen shqipe qe shkruan, pra shkrimtar shqiptar.

Z. Kadare a mund te shpjegoni cdo te thote percaktimi "shkrimtar i madh", "shkrimtar i famshem" dhe nga cfare motivohet apo percaktohet kjo?

Jane epitete qe perdoren zakonisht, jane te pashmangshme. Keta jane per ne profesionistet, kjo do te thote te jesh tamam shkrimtar. Per familjen tone te shkrimtareve eshte baras te jesh shkrimtar, te mos jesh gjysmeshkrimtari ose njefaresoj i tille. Por nuk mund te evitohet nje elozh i tille. Eshte shume e lehte, i madh, i shquar, i famshem, vijne grade, grade ato.

Ndodh njesoj si me letersine? Sa me shume i perkthyer si shkrimtar, aq me shume i famshem?

Tani perkthimi eshte nje problem. Ka nje mendim qe sigurisht ka nje baze te drejte, nuk eshte e thene qe nje shkrimtar te jete me vlera te medha, sepse eshte i perkthyer. Nuk eshte nje kusht i detyrueshem. Ka ne letersine boterore raste, ku ka shkrimtare shume te shquar qe i kane perkthimet shume te pakta, per arsye teper te vecanta. P.sh ne kemi shkrimtare si Naim Frasheri, Gjergj Fishta, shkrimtare kombetar qe quhen, qe perkthimet i kane te rralla. Por ata krijojne me kombin e tyre nje lidhje te vecante, qe rralle ndodh ne shekuj, keshtu qe bejne perjashtim nga ky rregull. Nderkaq nuk mund te themi qe nje shkrimtar i mirefillte ju thate i madh, une do thosha normal, eshte normal nese nuk perkthehet, sepse letersia qekurse ka lindur tre mije vjet perpara, ka qene globale, pasurite e letersise, te muzikes, piktures, skulptures, jane gjithmone globale. E krijon nje popull dhe ai do apo nuk, do jua beje dhurate gjithe popujve te tjere, nuk eshte se ai e krijon per vete. Ka shkrimtare qe me teper rrine brenda kufijve, por zakonisht shkrimtaret duhet te kapercejne kufijte, sepse eshte natyra e letersise te jete globale, keshtu ka lindur. E shijojne te gjithe njelloj, "Dante Aligerin" e shijojne te gjithe njelloj, "Don Kishotin", Spanja e ka kultin e saj, po eshte figure universale, e keshtu eshte nje pjese e madhe e letersise boterore. Kemi nje autor te madh rus Pushkinin, i cili ka karakteristiken qe ne vendin e vet eshte i adhuruar me te drejte, ne menyre te pakufishme dhe eshte i permasave me te larta artistike, per nje habi jo fort te shpjegueshme, perkthimet e tij ne bote jane jo aq sa meritonte ky gjeni, eshte natyre e shkrimtarit, p.sh Dostojevski ia kalon dukshem Pushkinit, por kjo nuk ia ul vlerat. Keshtu kemi ne Lasgush Poradecin, nje poet qe meriton te jete i njohur ne Evrope, por natyra e artit te tij eshte e tille, qe ka humbje ne perkthim, jane ato trillet e letersise.

Nje shkrimtar i dimensionit tuaj ka perhere nje marredhenie te nderlikuar me vendin e tij, e cila shfaqet ndryshe ne periudha te ndryshme. Cila eshte marredhenia juaj me Shqiperine dhe shqiptaret? A ka ndryshuar me kalimin e kohes dhe ne cfare sensi? A mund te quheni ju, nje shkrimtar politik, nje shkrimtar i angazhuar?

Ajo qe thate ju eshte shume drejte, qe marredheniet e nje krijuesi, pergjithesisht jane te nderlikuara, nuk mund te jene vecse te tilla me vendin e vet, e ka vete natyra e artit. Arti krijohet per nje kohe te gjate, keshtu eshte edhe ndryshimi i madh i artit nga veprimtarite e tjera shoqerore, politike, te cilat jane te lidhura me popullsite qe jetojne aktualisht ne kete vend. Ne themi populli shqiptar, populli francez, me fjalen popull, ka njefare paqartesie, kuptojme si te thuash anen me te mire te nje vendi, pa dashur perfshin dhe pjesen qe ka jetuar me perpara, por nuk hyn e ardhmja. Pra, ne themi popullin shqiptar. po le ta percaktojme, se cili eshte populli shqiptar, eshte ky popull qe jeton tani? Kjo eshte ne radhe te pare. Do te behen zgjedhjet, do kene pune me kete popull, po ka nje popull tjeter qe ka jetuar perpara dhe qe do te vije, qe ai s'ka pune me kete popullsi, ka shume pak, ka pune indirekte si te thuash. Shkrimtari, arti, artisti, filozofi, kane pune me popullin tjeter, ate te madhin qe kane shkuar nje pjese dhe qe do te vije, keshtu qe vetvetiu, vepra e tyre do te krijoje keqkuptime, o me njerin brez ose me tjetrin, s'ka se si te mos krijoje. Nga nje here do ta duan me shume, nganjehere me pak, nganjehere do te bejne sikur se duan dhe e duan, nganjehere do te bezdisen prej tij, na ngaterron pune thone, ose do vije ndonje tjeter e do te thote, jo ky eshte ai qe duhet te jete tamam. keshtu qe vetvetiu nje veper e krijuar dhe cdo veper, krijohet per nje kohe te gjate relativisht, flasim per letersine e mirefillte, ate qe ju e quajtet letersi e madhe, une po e quaj letersi normale, ajo qe jeton, seleksionohet, se shumica e letersise boterore shkon dem si gjethet kur bien ne vjeshte, shumica e librave ecin, zhvillojne, japin energjine e tyre, aq sa mundin pastaj harrohen, vdesin dhe ne emer te kesaj, nga ky seleksionim ngelet madheshtia e letersise. Letersia gjithmone ngelet pjesa me e mire e saj, maja e saj, ashtu sic duhet te ngelet. Kjo letersi do te kete marredhenie patjeter shume te nderlikuara me popullin e vet, ndoshta me gjithe popujt disa here.

Ju po e shikoni nga kendveshtrimi i popullit, i cili do te kete probleme me shkrimtarin, por shkrimtari vete, cfare marredheniesh krijon?

Shkrimtari vete do te jete ne menyre natyrale ka respekt per popullin e vet, por jo se ka rezerva, por ai e di e ndjen me shume se e di, se me popullin mund dhe te mos merret vesh dhe nuk duhet te shqetesohet shume nga kjo gje, ne qofte se ne ndergjegjen e tij ai e di qe ne kete rast, ka te drejte ai dhe jo lexuesi, te mos perdorim fjalen popull gjithmone. Lexuesi mund te gaboje, i 3 vjeteve, i 15 vjeteve, lexuesi shqiptar i kohes se komunizmit per shembull, nen trysnine e regjimit qe kishte, sigurisht ka qene ne gjendje te gabuar ne nje pjese te letersise shqipe, ne s'kemi si ta mohojme kete gje. E pra ajo kohe kaloi, shkrimtaret qe ishin te nxjerr nga jeta letrare rikthehen, jane rikthyer, jane duke u rikthyer edhe me, e do te rikthehen dhe me mire. Ja pra se si kane pasur te drejte ata, nuk mund te themi dhe jo populli, po ajo kohe, ai nderlikim qe ishte, regjimi, diktatura, epoka, populli vete, kane gabuar te gjithe.

A jeni ndjere ju ndonjehere, i pakuptuar nga populli juaj?

Cdo shkrimtar, po.

Per shembull, nje veper konkrete.

Po ka vepra qe nuk kane qene te kuptuara dhe shkrimtari nuk ka pse te shqetesohet shume, ose te filloje te haje inat, keshtu eshte kjo gje.

Kur nuk ju kane kuptuar?

Per shembull une kam botuar ne '65, nje roman te shkurter qe quhet "Perbindeshi" e botova ne nje reviste. Sigurisht u kritikua vepra, sepse ishte e parakohshme, po dhe nje pjese e lexuesve thane c'ishin keto gjera, nuk jemi mesuar me keto, nuk i dime dhe nuk mund te acarohet shkrimtari me ta, te thote po, mesa duket ishte nje veper qe nuk ishte per ate kohe.

Pas viteve '90, keni qene i pakuptuar dhe keni pasur te drejte ju?

Nuk e kam vene re sepse gjithe vemendja ka qene drejtuar ne ate kohe qe ishte e veshtire te botoje dhe cdo botim ishte nje triumf, ne pergjithesi une nuk ankohem, ne pergjithesi kam qene i kuptuar nga populli, po nuk e kam quajtur ndonje hata, ndonje gjeme qe te jesh dhe i pakuptuar. Une e kam pasur kete fat, jam nje nga shkrimtaret qe kam pasur mirekuptim me popullin tim. Per shembull, permendet ne fillim Kunderen dhe ai ka pasur disa here nje keqkuptim qe permenda une, ndoshta nderrimi i gjuhes qe beri pastaj, e ka renduar kete gje.

Marredhenia juaj me shqiptaret paraqitet kaq e fuqishme sa ne disa raste, ne shtypin e botes ju kane quajtur nacionaliste. A jeni i tille?

Kjo eshte e vertete, keshtu me kane quajtur disa here, po une nuk jam nacionaliste. Akuza eshte krejtesisht e padrejte dhe nuk e them kete, se me vjen turp nga kjo fjale, pune e madhe le te me quajne. Une e kuptoj pse me quajne keshtu, e para akuza ndoshta ka filtruar nga ketu nga Shqiperia, ose eshte nje akuze pse eshte e padrejte e quaj une, e bere nga nje mendesi e gabuar ne themel, nga nje mjegull qe sot eshte e shperndare kudo, ku ngaterrohen konceptet, atdhe, patriotizem, nacionalizem, shovinizem eshte nje zone ku keto nuk ndahen ne menyre shume te qarte, me te cilat behen spekulime te pafundme, dhe me te cilat ka keqperdorim shume te madh disa here. Ne emer te kombetarizimit ose patriotizmit, jane bere krime, kjo eshte e vertete, po kjo s'do te thote se popujt e kane lehte te heqin dore prej tyre, s'ka pse te kemi merak se duhet te heqim dore, se te shpetojme nga e keqja, s'ka asgje te keqe. Nuk mund te duhet planeti i gjithe, ne menyre te plote sic mendojne disa teoriciene nga ata kozmopolitet, patologjik si te thuash, jemi qytetare te botes, nuk eshte e vertete, eshte hipokrizi. Natyra njerezore eshte e tille qe dhe dashurine, perkushtimin dhe gjithcka tjeter, kerkojne nje hapesire te percaktuar. Keshtu eshte ndertuar natyra njerezore, historia njerezore. Thone disa here do hyjme ne Bashkimin Evropian, do te harrohen keto, jemi te gjithe bashke, nuk eshte e vertete. Evropa ka nje parulle qe eshte shume e sakte dhe e bukur, eshte unitet ne larmi, eshte parulle themelore, quhet atdheu Evropa e Kombeve, nuk quhet Evropa e njerezve te lire. Askush ne bote, ne Evrope nuk po behet gati te heq dore nga atdheu i vet, kombi i vet. Ne France, Ministria e Arsimit quhet Ministria e Edukimit Kombetar dhe nuk kane frike ta perdorin fjalen komb, se tek ne, po te thuash komb duket si e prapambetur, thote tjetri, ky mos eshte nga ata te nje kohe te ikur. Nuk eshte e vertete. Kjo eshte, pse thashe mendesi kolonialiste, sepse popujt kryesore ne Evrope, shtete kryesore tradicionale dine t'i ruajne fare mire vlerat e tyre kombetare, kane institucione qindra vjecare, i kane perpunuar ne shekuj, kane punuar programe shkollore me shekuj, nuk i kercenon keta asgje dhe shpesh njerez te ketyre i shikojne me nje fare skepticizmi qe nuk e thone hapur. Popujt qe kane hyre me vone ne familje, ne jeten evropiane, ose qe behen gati te hyjne, akoma me keq, si te thuash une po behem pak i ashper ketu si te thuash, dhe thone u bene dhe keta njelloj si ne, me atdhe, ne kemi jetuar me to, po ne jemi ndryshe, i dime keto gjera e meritojme kete gje tani, dhe u bene keta te jene njelloj si ne. Dhe keshtu acarohen disa here kur popujt qe sipas kesaj mendjeje, jane te vonuar me te rinj, qe kane nevoje ende te pasurohen dhe pastaj te mendojme per keto gjera luksoze, jane gati te bejne verejtje per kete gje. me kujtohet ka shume vite, ka qelluar ka ardhur nje mysafir te lidhja e shkrimtareve, shkrimtar italian, zakonisht vinin shkrimtare teper te majte, jo vetem italiane dhe sigurisht u pelqente te vinin ne Shqiperi, ne vendet e tyre ishin te panjohur dhe i pelqente te merrnin nje ton prej mesuesi. Ne fakt ne vendin e tyre, mund ishin berbere, kishte shume berbere per cudi midis tyre, dhe ketu fryheshin meqenese jane ne Shqiperi, mund te japin mesime. Me kujtohet njehere ne sheshin "Skenderbej", duke qene dy-tre shkrimtare shqiptare qe i shoqeronin, thane po si shume statuja te Skenderbeut keni? Kjo eshte, se s'duhet te perdor fjale te renda, po eshte poshtersi ta thote nje evropian. Evropa eshte e mbushur me mijera statuja heronjsh mesjetar. Ka kudo, ne cdo rruge, ne cdo shesh, dhe ketij shkrimtari iu duk shume, nje statuje kishte Shqiperia, nje ne Kruje, nje ne Tirane. Ama bustet e Stalinit e Leninit, nja dhjetera buste te Enver Hoxhes kishte pare, nja dhjetera buste te tjera, nuk i benin pershtypje. Dhe mendja te Skenderbeu, sepse ai i kujtonte nje vlere te vertete kombetare shqiptare dhe evropiane, dhe me sa duket i acaronte. Xhelozi absolute. Tirana njelloj si Roma, ka nje shtatore te Skenderbeut dhe eshte vertete anormale qe Roma e ka pas perpara, e ka pas qe ne '40, shtatoren e Skenderbeut ne sheshin qe quhet "Albania" dhe ne na u duk teper, qe e vume te sheshi "Skenderbeu". Ketu eshte ajo qe njerezit tane duan te behen moderne, te imitojne te huajt dhe nuk kuptojne qe vihen ne nje pozite servile, te perulur, nuk kuptojne se ai lavderim qe mund t'iu beje tjetri si modern eshte nje percmim, nje tallje.

Juve ju merzisin kur ju thone nacionalist?

Fare. Sepse e di kuptimin e asaj, une e di me c'kuptim e thone, ne ate kuptimin qe mendon ai si budalla, une jam si te thuash, sepse i duket interesante shkrimtari te behet kunder vendit te tij. Ketu ngaterrohet dhe koncepti i disidentit, te cilet kane vlera te medha pa dyshim, mirepo disident per ta pastaj shtrihet jashte regjimit politik, si te thuash disident merr vlerat e kombit tend. Te tallesh per shembull me gjuhen shqipe, sa e bukur gjuha juaj, ajo e jona s'eshte e mire, e kane zakon shume shqiptare. nje nga hobite e tyre eshte te tallen me gjuhen shqipe, duke mos e kuptuar qe tjetri i percmon, ne ate moment, ne ate cast duket sikur i perkrah po me vete do te thote, qe ky eshte nje njeri qe eshte gati te shese vlerat e veta, e vendit te vet, per nje psikoze te pergjithshme servile ndaj botes. Une nuk jam nacionalist ne kuptimin e vertete te fjales, nese ne vepren time kam personazhe negative, kreun e zene shqiptaret, skenat groteske, i kam per vendin tim, jo sepse dua te shaj Shqiperine, po dua qe vendi im, sikurse duan te gjithe shkrimtaret shqiptare, te kete sensin te kete ndjesine te korrigjoje, te qortoje mungesat e veta. Ne kemi shume mungesa, une jam i ndergjegjshem si histori, dhe jo vetem si regjim dhe si komb edhe si popull, sic kemi virtyte kemi dhe mungesa.

Fare. Sepse e di kuptimin e asaj, une e di me c'kuptim e thone, ne ate kuptimin qe mendon ai si budalla, une jam si te thuash, sepse i duket interesante shkrimtari te behet kunder vendit te tij. Ketu ngaterrohet dhe koncepti i disidentit, te cilet kane vlera te medha pa dyshim, mirepo disident per ta pastaj shtrihet jashte regjimit politik, si te thuash disident merr vlerat e kombit tend. Te tallesh per shembull me gjuhen shqipe, sa e bukur gjuha juaj, ajo e jona s'eshte e mire, e kane zakon shume shqiptare. nje nga hobite e tyre eshte te tallen me gjuhen shqipe, duke mos e kuptuar qe tjetri i percmon, ne ate moment, ne ate cast duket sikur i perkrah po me vete do te thote, qe ky eshte nje njeri qe eshte gati te shese vlerat e veta, e vendit te vet, per nje psikoze te pergjithshme servile ndaj botes. Une nuk jam nacionalist ne kuptimin e vertete te fjales, nese ne vepren time kam personazhe negative, kreun e zene shqiptaret, skenat groteske, i kam per vendin tim, jo sepse dua te shaj Shqiperine, po dua qe vendi im, sikurse duan te gjithe shkrimtaret shqiptare, te kete sensin te kete ndjesine te korrigjoje, te qortoje mungesat e veta. Ne kemi shume mungesa, une jam i ndergjegjshem si histori, dhe jo vetem si regjim dhe si komb edhe si popull, sic kemi virtyte kemi dhe mungesa.

Pra, kemi filluar te korrigjohemi?

Ketu ngaterrohemi. disa shkojne ne mohim total te tyre, te tjeret ne nje mbrojtje totale te tyre, ne menyre te verber. Dhe ketu ne nuk e kemi gjetur ende ate rruge te vertete te emancipimit qe pa komplekse, pa llogari meskine, ta bej kete gje. Qe te kthehem te vepra nje pjese e vepres sime eshte pikerisht me anen groteske te kombit shqiptar. Dhe une e kam bere qe en kohen e komunizmit, nuk e bera tani qe u nderrua regjimi dhe po perfitoj nga rasti. Kam botuar nje liber, "Viti i mbrapshte", qe nga kreu ne fund kam nje tufe personazhesh shqiptare, nuk i kam me te keq, i kam vizatuar ne menyre groteske pa te keq. Po ama nuk ka atje nga ato klishe qe na kritikojne ne shkrimtareve shqiptare nacionaliste. Per shembull, gjate diskutimit per Skenderbeun u be si klishe ne disa artikuj qe u botuan andej ketej, se mitin e Skenderbeut, glorifikimin e tij, ne letersi u be sidomos ne romanin qe kam botuar 40 vjet me pare une, "Keshtjella". Sigurisht e dija qe se kisha mitin e tij, dhe nje dite per kuriozitet e hapa sepse me nxiti nje artikull shqiptar, dhe nuk eshte e vertete kjo gje, dhe une pashe portretizimin e Skenderbeut ne romanin "keshtjella" dhe eshte krejt tjeter gje. Ne romanin "Keshtjella" nuk ka asnje Skenderbe, qe lufton me kale, i can turqit me dysh, qe ulerin etj. , po ka nje faqe qe njehere vetem eshte dhene portreti i tij, dhe eshte dhene nje portret qe eshte vertet i habitshem eshte e kunderta.

Bisedon nje personazh i larte turk me nje kronist turk per Skenderbeun, dhe i thote nje miku im e ka pare dhe e ka takuar nje here dhe nuk eshte ashtu si thone. Ka nje pamje te zakonshme ishte ne bisedime ishte me rrufe, i dhembte fyti dhe kishte vene nje shall rreth qafes. Pra une kam dhene nje portret gati si te kohes sone, nje njeri qe ka zerin e ngjirur dhe mezi flet, ky ishte Skenderbeu. E pra ky roman permendet nga te gjitha anet me nje propagande vulgare, mashtruese si romani qe ka ngritur mitin e Skenderbeut.

E qellimshme thoni ju?

E qellimshme po nga injoranca nga paragjykimet. eshte krejtesisht e kunderta. Dhe ne letersine shqipe per Skenderbeun ka kaq pak vetem kater- pese libra ne bota, ka mbi 1200 Dhe ne ankohemi, eshte si puna e statujes qe ne kemi vetem nje ne Tirane dhe atij i dukej shume.

Ne vepren tuaj gjen shpesh prani te politikes. Flas ketu edhe per angazhimin tuaj shume aktiv ne ceshtjen e Kosoves. A mund te quheni shkrimtar politik, shkrimtar i angazhuar?

Politika eshte pjese e jetes, sic eshte dashuria, sic eshte e gjithe veprimtaria njerezore qe jane ne kundershtim me njera -tjetren shpesh, dhe letersia i pasqyron kur i duhet, kur nuk i duhet, nuk i duhet. Letersia ka nje zgjedhje nga jeta jashtezakonisht trillane, interesante, tjeter lloj fare. Ngjarje te rendesishme ne jete, ne letersi nuk kane rendesi disa here ndersa ngjarje te rendomta ne jete, ne letersi mund te japin kryevepra. Cila eshte vepra me e perkryer, qe quhet pergjithesi nga kritika letrare boterore? Eshte "Makbethi". Cfare eshte ajo? Nje vrasje pasdarke, d.m.th nje ngjarje fare e zakonshme, e megjithate nje ngjarje e madhe. Ka ngjarje te medha ne historine e botes qe kane luajtur nje rol kolosal e megjithate nuk kane qene interesante per letersine. Pse? Sepse ligjet e saj jane te tilla. Ajo krijon nje bote paralele prandaj rendesia ne jete dhe ne letersi eshte krejt e ndryshme, dhe ketu ngaterrohen te gjithe. P.sh, deklarata e te drejtave te njeriut, 200 e ca vjet perpara e ka kthyer permbys historine e botes nga ana konceptuale, nga ana e moralit, dhe une nuk di te them te drejten a ka 5-6 faqe letersi per te apo nuk ka. Mund te kete vetem disa vjersha tek tuk. Pra nga kjo pikepamje letersia eshte krejt e padrejte, sepse pavaresia e saj ndaj jetes merr forma groteske disa here, eshte shume xheloze me jeten. Ne e kemi mesuar ne shkolla, nuk e di ju, se letersine e pjell jeta, pasqyron jeten. Letersia ka lidhje shume pak me jeten, aq sa mund te kete lidhje te madhe, aq sa nuk ka lidhje me te kur te doje te mos kete. Letersia ka lidhje me nje pjese te jetes dhe nuk ka lidhje me ate qe jetojme ne dite pas dite, minute pas minute, shekull pas shekulli. Ketu fillon krejt keqkuptimi. Ajo ruan me xhelozi pavaresine e saj ndaj dhe eshte e pakuptueshme disa here, ndaj dhe acaron disa here, ndaj dhe krijon ato keqkuptimet dhe nderlikimet e saj me popullin. Por ne shkrimtaret qe e bejme kete, qe jemi makiniste te kesaj makine, ne kete e dime dhe nuk ka pse te merzitemi, nuk ka pse te kerkojme nje bote utopike dhe ideale ku njerezit te mahniten pas letersise dhe ta kuptojne drejt sic duhet. Nuk ndodh kjo.

Po flisnim per politiken?

Here pas here kur duhet nuk ka asgje te keqe te hyje edhe politika. Une kam shkruar ne veprat e mia, nuk e di sa faqe ka politika, 200, mund te jene me teper, nuk e di. Nuk ka ndonje vend te madh sic mund te mendohet. Ngaqe une kam jetuar ne epoken komuniste, ne shkrimtaret e asaj kohe quhemi sikur jemi te perzier me politiken. Po ta shikosh, po te filloj me veprat e mia, si libri im i pare "Gjenerali i Ushtrise se Vdekur " nuk ka ndonje gje politike, eshte me teper nje motiv i kerkimit te nje vdekjeje pas nje lufte te madhe, "Kronike ne Gur " ka tek -tuk paragrafe qe te kujtojne ato drameza te luftes civile, romani "Keshtjella" folem per kete. Me vone vepra te tjera "Pallati i Endrrave". Eshte nje roman qe ka politike sigurisht grindja shqiptaro- sovjetike "Dimri i Vetmise se Madhe". Dhe ai ka nje pjese te vogel, por ngaqe eshte qendrore si ngjarje, eshte e rendesishme, identifikohet ky roman.

Kjo nuk eshte as mire as keq. Ti je shkrimtar ti mund ta besh kete, por edhe mund te mos e besh. Nuk eshte nje kushtezim qe do te fitosh nga kjo ose do te humbasesh nga kjo. Po permendet Kosoven. Do te ishte e deshirueshme per lexuesin tim perendimore, qe mua te me shikonin si te thuash " te paster", pse perzihet ky ne punet e Kosoves? Une nuk jam perzier ne punet e Kosoves se do te merrja ndonje post ne Kosove, se do te fitoja ndonje post ne Shqiperi, perkundrazi une kam humbur nga kjo gje, ne kuptimin naiv te lexuesit tim, qe mund te thote c'pune ka qe merret me keto, te na beje letersi. Por une e kam bere kete si qytetar, nuk eshte pune prej shkrimtari. Duke pasur nje njohje publike une e ndihmova popullin tim, do te ishte imorale te mos e beja kete gje, ka shkrimtare qe nuk e kane bere, une e pata mundesine, pata nxitjen e shtypit boteror, e bera me kenaqesi. Ditarin per Kosoven "Ra ky mort e u pame" nuk ma kerkoi asnjeri. Une e shkrova ate per te mbrojtur popullin tim, do te thoni ju mund te mbroni nje popull tjeter. Po, mund te qellonte te mbroja edhe nje popull tjeter, nuk e perjashtoja, por qelloi qe drama kryesore ishte e popullit shqiptar dhe natyrisht nuk mund te isha menjane, dhe kam bere shume mire, nuk pendohem kurre, le te me qortojne sa te duan. Kjo mund te quhet i angazhuar politikisht, po dakord, cfare te keqe ka, mund te quhet nacionalizem po ti japesh ate kuptim, cfare te keqe ka? Mbrojta kete komb. Dikush mund te thote:po mire, pse se mbrojte edhe kombin grek ne nje rast tjeter, kam shkruar edhe per letersine klasike greke dhe me kane thene boll ke shkruar, ja pra, terthorazi kam ngritur vlerat e nje populli tjeter ballkanik ne harte, dhe e kam bere me shume se per traditen letrare shqiptare, c'te keqe ka.

Nje pjese e krijimtarise suaj e perben poezia, por ju nuk flisni pothuaj kurre per te. Pse?

Kjo eshte pyetja me delikate qe me keni bere. Kur me kane bere kete pyetje, kam thene gjysmen e se vertetes e cila eshte nje e vertete gjithashtu por nuk kam dashur te futem ne nje te vertete me te thelle.

Do ma thoni te gjithe te verteten, edhe gjysmen tjeter?

Po do t'jua them edhe tjetren. Gjysma e se vertetes eshte se une e kam quajtur poezine shqipe dhe poezine e vendeve socialiste ne pergjithesi si pergjegjese per nje fryme optimiste agresive, prishje te artit. Nuk eshte faji i poeteve por eshte vete natyra e poezise e tille qe sherben neper festa, i drejtohet publikut. Shkrimtare nen presionin e padurueshem nga te gjitha anet, per arsye nga me te ndryshmet kane bere vjersha sepse librat nuk botoheshin nese nuk kishin vjersha per partine etj, etj. Dhe poezia e mbarte tere kete barre, kete takse morale qe paguanin shkrimtaret shqiptare, bullgare ruse, cek, hungareze, ndaj dhe me ishte krijuar nje mungese respekti per poezine. Nuk duroja dot kur ne shkrimtaret shqiptare ne takimet me delegacionet, ne mbledhje mburreshim me poezine ne menyre te pahijshme. Vinte ta zeme shkrimtari francez ose irlandez dhe ne i thonim qe kemi tirazh 20 mije kopje ne poezi dhe ata linin mendjen se ne perendim nuk ka kund 20 mije kopje, nuk ka kund ne bote. Ne mburreshim me nje gje kot, nuk ishte mburrje ishte e kunderta, ishte turp. Ne mburreshim se poezite i botonim ne gazetat e medha, te perditshme. Kjo me krijoi nje aversion per poezine te them te drejten, nje kujtim i hidhur, i keq. Dhe nuk doja ta cmoja aq sa u be zakon te cmohej poezia e guximshme, avangarde. Kishte sigurisht letersia shqipe poezi te mira edhe ne ate kohe por ka prodhuar me shume kursim, me shume veshtiresi. Kjo eshte gjysma e se vertetes.

Gjysma tjeter kur je shkrimtar i njohur do kesh edhe disa disfavore te medha, do ta paguash disa here njohjen, dhe cdo shkrimtar i njohur eshte i ndergjegjshem per kete. Do te kesh nje acarim te verber prej shume kolegeve te tu, here pas here. Une nuk e quaj kete nje gje per te vene duart ne koke ne nje fare menyre eshte e natyrshme. Ne boten artistike letrare intelektuale filozofike ka nje konkurrence te pashmangshme, dhe dashur padashur viheshe ne nje gjendje fajtori. Ne kuptimin qe je shume i njohur, flasin shume per ty, botojne shume per ty, te lavderojne shume. Nuk po them qe nuk me pelqejne lavderimet, nuk po e them se e di qe nuk do te me besoni por ata qe me njohin me mire e dine qe une nuk shkoj kurre ne forumet ku flitet per mua. Jo se me duhet te jap ndonje ide me status te vecante, ju them sinqerisht, nuk me pelqen te degjoj emrin tim peseqind here te lakuar nga nje referues apo nga nje tjeter. Dhe ka vite qe une nuk shkoj asgjekund, dhe nuk shoh as emisionet ku flitet per mua. Si duket kjo trysni, kjo ndjenje faji qe ke ndaj kolegeve te ben te ndjehesh sikur ti je fajtori qe ai nuk eshte bere shkrimtar i njohur. Sigurisht nuk je ti fajtori por nuk mund ta besh as ate me faj qe mendon se je ti. Keshtu une instinktivisht ne fillim nuk e kam kuptuar qe jam terhequr nga poezia, sepse nuk doja te me permendnin ne poezi. Une shkruaja, botoja, kam botuar. Nje pjese e vepres sime me vlere eshte poezia. Lexuesit e pelqejne, nga librat qe shiten me shume prape vazhdojne te jene permbledhjet poetike te viteve te fundit. Por une sinqerisht jam terhequr dhe jo vetem nuk dua te mi lavderojne por mundesisht nuk flas as vete. Kam deshire te rri menjane, pikerisht per kete hiqem menjane nga nje pjese e letersise, rrini te qete une nuk perzihem. Thone po merr Kadareja, na e mori edhe kete cmim, i babezitur me quajne, se u duket sikur i marr une, sikur une mezi pres te marr nje cmim dhe asnjeri nuk do te me besoje ne jete, vetem ata qe e dine. Njerezve qe kam pasur miq, qe me kane thene se mund te te japim nje cmim, u kam kerkuar qe te mos ma japin mua. Nuk eshte mire u kam thene, nuk kam ndonje kenaqesi dhe dukej sikur po i fyeja, por le te kene edhe te tjeret cmime. Nuk e beson njeri kete, por eshte e vertete.

Ju ben te vetmuar kjo distance, qe krijohet mes kolegeve?

Une ju jap te drejte. Nuk me acaron kjo gje. Ashtu eshte ne kete bote. U jap te drejte.

Do te donit te kishit nje raport ndryshe me koleget?

E kam kuptuar qe nuk mund te kishte nje raport ndryshe. E kam kuptuar qe eshte nje shenje e jetes, e tille eshte krijuar jeta njerezore te mos kerkojme gjera te pamundura. Natyrisht me vjen keq kur kjo behet agresive, e keqe teresisht e padrejte, kur ti nuk je fajtor.

Por per poezine ju vjen keq?

Jo fare. Une nuk e kam reklamuar kete, qe degjoni se po terhiqem. Ka 20 e ca vjet, qe une nuk marr pjese ne jeten ku flitet per poezine dhe e kam bere heshturazi pa e vene ne dukje. Jeni ndoshta e para gazetare qe ma beni kete pyetje.

Romani juaj i fundit i botuar ne shqip "Darka e Gabuar" pati nje rekord shitjesh dhe nje sukses te madh. Se fundmi ne shtypin francez eshte folur per romanin tuaj me te fundit te botuar ne frengjisht, "Aksidenti" duke e cilesuar romanin tuaj te pare per dashurine. Cili eshte komenti juaj per kete dhe kur do ti vije ne dore lexuesit shqiptare?

Ky eshte nje roman qe nuk mund te them se eshte i pari per dashurine. Sinqerisht nuk kam deshire te flas, do ta botoj ate ne vepren time komplete kur te vije radha. Eshte roman si gjithe te tjeret pak me intimist se te tjeret.

Ngjaka si poezia nga menyra se si flisni.

Ka mundesi te me coje padashur tek ajo bote.

Ka lidhje me dashurine kjo? Nuk ju pelqen ajo?

Jo, jo absolutisht. Eshte nje histori qe sa mund te interpretohet per dashurine aq mund te jete edhe histori e nje vrasjeje.

Heren e fundit qe keni qene ne kete studio ju kam pyetur per dashurine, se pse ajo nuk gjendet shpesh ne librat tuaj. Me keni thene se sa me lart te shkoj letersia aq me pak dashuri ka ne te. Cdo te thote kjo?

Ndoshta nuk e kam thene mire. Une mendoj se motivin e dashurise e kam ne shume vepra. Jo se e mendoj une por ma kane thene disa kritike qe kane bere vepra per mua: "Keni shume dashuri ne librat tuaj pse thone qe nuk keni?"- me thone ata. Une paskam motive grash por si duket menyra ime e te shkruarit eshte e tille qe me sa duket bie pak ne sy. Dhe une kam thene qe dashuria ne jeten njerezore ze nje vend kaq te madh sa kurrsesi nuk e ze ne letersi. Eshte nje nga ato paradokset, trillet e letersise qe folem ne fillim. Pse vrasjet zene vend me shume se dashuria, ka gje me te shemtuar se nje vrasje?Por ato zene vendin e nderit me thene te drejten qe nga antikiteti deri sot.

Kthehemi tek "Aksidenti" pse nuk ju pelqen te flisni per te?

Une nuk flas per veprat qe nuk i njeh publiku. Kete e kane edhe shkrimtare te tjere.

Ju jeni shprehur se nuk e keni frike vdekjen. Lidhet kjo me faktin se besoni qe vepra juaj do t'i mbijetoje vdekjes suaj, a gjykoni se ajo mund te jete e perjetshme?

Ne jete ka njerez qe kane ankth nga vdekja ose qe nuk e kane frike fare dhe kjo nuk ka te beje me krijimtarine. Me sa duket tek krijuesi, bashkohet edhe ideja tjeter qe eshte me i qete shpirterisht si njeriu qe i ka mbyllur shume llogari me jeten. Eshte me i qete qe shkon nga kjo bote duke e kryer ate qe ka dashur te beje dhe njeriu tjeter qe nuk e ka kryer, jane me miliona, shkon me pengje te medha te natyrave me te ndryshme. Me sa duket tek shkrimtari, meqe letersia eshte jetegjate, eshte natyrale kjo ndjenje. Ata kane nje raport me vdekjen te relativizuar, te zbehur. Kane bindjen donkishoteske qe do jetojne shume vite, une jam nje nga ata, donkishoteske ose jo, e kam kete besim qe vepra do jetoje nje kohe, nuk e di sa.