Teoria e qelizës

Teoria e qelizës përcakton qe te tera organizmat janë kompozuar ne njësi te vogla organizimi, te quajtura qeliza. Koncepti ishte shprehur ne 1839 nga Schleiden & Schwann (Shvan) dhe ka qëndruar si një themel i biologjisë moderne. Ideja ushtron te tjera hipoteza te mëdha biologjike duke përfshire Teorin e Darvinit për evolucionin (1859), Ligjet e trashëgimisë te Mendelit (1865), dhe ndërtimin e biokimisë bashkëpunuese .
Kërkimi modern molekular biologjik ka shtuar shume mendime për teorinë e qelizës, por ajo qëndron si teoria me e rëndësishme e biologjisë. Teoria e qelizës është për Biologjinë si Teoria Atomike është për Fizikën.
Në 1838, Teodor Shvan dhe Matias Shleiden ishin duke shijuar kafen e pasdites dhe duke folur për studimet e reja. Kur Shvan dëgjoi Shleidenin për te folur për qelizat e bimëve me nukleus, ai shtangu nga ngjashmëria e këtyre qelizave bimore me qelizat te cilat ai kishte vëzhguar ne pjesët e kafshëve. Te dy shkencëtaret shkuan tek laboratori i Shvanit për te parë pjesët e tij. Shvani publikoi ne librin e tij për qelizat e bimëve dhe kafshëve (Shvan 1839) vitin tjetër, një pjese te veçante pa kualitet për ngjarjen e vërtete te kontributit te çdokujt, përfshire atë te Shleidenit (1838). Ai i përmblodhi vëzhgimet e tij ne tre konkluzione për qelizat :

Nje qelize është njësia e një strukture psikologjike, dhe organizim ne gjallesat.
Nje qelize vazhdon te mbaje ekzistence dytësore si një e veçante e cila ekziston si një bllok ndërtesash ne një konstruksion organizmash.
Forma e qelizave (formacioni i qelizave te lira), te ngjashme me formacionin e kristaleve.

Ne dimë sot dy mendimet e para, por i treti është dukshëm i gabuar. Interpretimi i sakte i formacionit te qelizave nga ndarja ishte përfundimisht zhvilluar nga te tjerë dhe formalisht i përpunuar nga diktimi i fuqishëm i Rudolf Vircousit, "Omnis cellula e cellula..." "Te tera qelizat vetëm rriten nga qelizat paraardhëse".
Mendimet moderne për Teorinë e qelizës përfshijnë :

te tera gjallesat e njohura janë te përbëra nga qelizat.
një qelize është një njësi funksionale dhe strukturale e një gjallese.
Te tera qelizat vijnë nga qelizat paraardhëse nga ndarja. (Gjenerata Spontaneus nuk përfshihet).
Qelizat përmbajnë informacionin gjenetik i cili kalohet nga njëra qelize tek tjetra gjate ndarjes.
Te tera qelizat janë te njëjta ne përbërjen kimike.
Gjithë burimi i energjisë (metabolizmi & biokimia) e jetës u shfaq me qelizat.

Kredia për zhvillimin e pare (me shume se një lente) për mikroskopin iu dha Zasharin Jansen, ne Midellburg, Holandë, rreth vitit 1595. Qe kur Janseni ishte shume i ri ne atë kohë, është e mundur qe babai i tij Hansie krijoi te parin mikroskop, por Janseni i ri perfeksionoi produktin. Detaje për mënyrën se si u krijuan mikroskopët e pare nuk dihet, por është një këshille qe na lejon neve te mendojmë për mikroskopët Jansen.
Ne 1663 një shkencëtar anglez, Robert Hooke, zbuloi qelizat ne një tape vere, te cilën e vendosi tek mikroskopi i tij eksperimental (figura). Aktualisht Hooke vëzhgoi vetëm murin e qelizës sepse qelizat e tapës se verës ishin te vdekura dhe nuk përmbanin përbërje citoplasme. Hooke i vizatoi qelizat dhe krijoi fjalën Qelize. Fjala qelize vjen nga fjala latine "cellula" qe do te thotë pjesë e vogël. Hooke publikoi zbulimet e veta ne librin e famshëm, Mikrografia : Përshkrime Psikologjike te Trupave te Bëra nga Lentet Zmadhuese (1665).
Dhjete vite me vone Anton van Leuvenhook (1632-1723), një biznesmen gjerman dhe një bashkëkohës i Hooke përdori (lentet teke) te vetat ne mikroskop monocular dhe ishte i pari vëzhgues qe pa bakterien dhe protezen. Leurenhook është njohur qe ka bere mbi pesëqind mikroskopë nga te cilët kane mbijetuar me pak se dhjete cope ne ditët e sotme.
Ne dizenjimin bazik, mbase te tere instrumentet e Leurenhook-ut ishin thjeshte lente te fuqishme zmadhimi, te pakrahasueshëm me mikroskopët qe përdorim ne sot. Aftësitë e Leurenhookut ne lentet e zmadhimit, bashke me vështrimin e tij dhe kujdesjen e madhe te rregullimit, ndriçimi ishte puna e tij për te mundur qe te ndërtoje mikroskopë me shkalle zmadhimi 200 here, me më shume qartësi dhe figura me te ndritura se çdo koleg tjetër ne atë kohë. Ne 1673, Leurenhook filloi ti shkruante letra për format e tij me te reja Shoqërisë Mbretërore eLondres, duke përshkruar se çfarë kishte pare me lentet e tij. Letra e tij e pare e vëzhgimeve tregonte vëzhgimet mbi zgjojin e bletëve. Për 50 vitet e ardhshme ai korrespondonte me Shoqërinë Mbretërore. Vëzhgimet e tij, te shkruara ne Gjermanisht, ishin përkthyer ne anglisht ose latinisht dhe e printuar ne Përkthimet Psikologjike te Shoqërisë Mbretërore. Leurenhook vështroi strukturën e kafshëve dhe bimëve, minerale kristali, dhe ne fosile. Ai ishte i pari qe pa qelizat mikroskopike me guaske, "foraminifera", te cilat ai i përshkroi si "biskotat e vogla... jo me te medhaja se një kokrrize jo me te medhaja se një kokrrize rëre." Ai zbuloi qelizat e gjakut, dhe ishte i pari qe pa spermatozoidet e kafshëve. Ai zbuloi kafshe mikroskopike si nematodet (krimba te rrumbullaket) dhe rotiferet. Lista e zbulimeve te tij është e gjate. Leuenhook shume shpejt u be i famshëm dhe letrat e tij u publikuan dhe u përkthyen. Ne 1680ai ishte zgjedhur një pjesëtar i plote i Shoqërisë Mbretërore pas vdekjes se tij ne 30 gusht 1723një pjesëtar i Shoqërisë Mbretërore shkroi... "Antoni van Leurenhook konsideroi qe çfarë është e vërtete për psikologjinë natyrore mund te jete fruit me i studiuar ne metodën eksperimentale, e mbështetur nga dëshmia ; për arsyen te cilën, me pune te forte dhe mundimte rende ai beri me duart e tij lentet me perfektë, me ndihmen te cilën ia dhanë sekretet e Natyrës qe zbuloi vete, tani i famshëm perveç botes se tij psikologjike". Asnjë shpjegim me i besueshëm i metodave shkencore nuk mund te gjehet.
Ndermjet 1680dhe 1800duket se jo aq shume sukses ishte arritur ne studimin e strukturës qelizore. Kjo mund te jete cilësia me e mire e lenteve për mikroskopë dhe mundimi për te vëzhguar observime te detajuara për çfarë mikroskopët ishin ne atë kohe. Leuenhook regjistroi metodologjinë për cilësi e kualitet te lenteve dhe rezultatet mikroskopike vlejten për mbi 100 vjet.