KADARE:SHTETI KOMUNIST KA FITUAR DY MILION DOLLARË NGA SHITJ

nga **Shaban Cakolli** Sat 14 Nov 2009 - 9:47

Kadare: Shteti komunist ka fituar 2 milionë dollarë nga shitja e romaneve të mia

Blendi Fevziu

“Shteti
komunist ka fituar 2 milionë dollarë nga shitja e romaneve të mia në
shtete të huaja”. Ky ishte një nga pohimet më kurioze të shkrimtarit më
të shquar shqiptar, Ismail Kadare, që u intervistua mbrëmjen e djeshme
nga gazetari Blendi Fevziu me rastin e marrjes së çmimit prestigjoz
“Princi i Asturias”. Një pohim që përgjatë rrëfimit të lirshëm e pa
autocensurë për emisionin “Opinion” që transmetohet në “TV Klan”, u
shoqërua me detaje të tjera të panjohura të jetës së shkrimtarit, nisur
nga rrethanat e marrjes së azilit në Francë, marrëdhëniet me Ramiz
Alinë, shkuar te panorama e këndvështrimit të tij për Shqipërinë e
atyre viteve. Kadare iu përgjigj intervistuesit të tij, Blendi Fevziu,
brenda të njëjtit minutazh, edhe për temat më të ngrohta të trajtuara
nga mediat kohët e fundit, që nga identiteti shqiptar deri tek
enciklopedia e Maqedonisë.
Fevziu: Ju keni marrë një prej çmimeve
më prestigjioze botërore sot, i cili në debatet e sotme në të gjithë
botën, konsiderohet në përzgjedhjen e tij, jo në të tjerat, ndoshta më
serioze edhe se vetë çmimi Nobel, i cili mbetet më i njohuri. Kur e
morët vesh që e fituat këtë çmim, kur u shpall publikisht apo e dinit
përpara?
Kadare: Kandidatët janë shpallur përpara. Ky ishte një çmim
transparent, nuk është i fshehtë. Domethënë, do të merret nga një prej
kandidatëve të shpallur.
Dhe vitin e kaluar keni qenë i dyti në mos gaboj...
Po, kam qenë i dyti.
Në vitin e kaluar, menduat që e humbët shansin për ta marrë një ditë këtë çmim?
Jo, aspak. E kam humbur më duket për një votë, e ka marrë një shkrimtar izraelit, të cilin e njoh shumë mirë.
E njihnit personalisht?
Po, e kam takuar disa herë. Është një shkrimtar i mirë dhe një njeri me reputacion njerëzor, shumë të mirë.
“Çmimi
Princi i Asturias” më shumë se tek vlera e tij, apo tek prestigji,
është edhe një derë shumë e rëndësishme për të hyrë në letërsinë ose
për t’u përkthyer në botën hispanike. Sa prezent jeni ju në këtë botë?
Unë
jam shumë i botuar në botë, prej gati 40 vitesh, që në fillim, pas
Francës, kanë qenë disa shtete evropiane që kanë botuar veprën time.
Spanja ka qenë një ndër të parat.
Spanja ka qenë një ndër të parat...
Ndër katër-pesë të parat, ka qenë paralelisht që është botuar pas Francës, ka botuar Gjermania, Anglia, SHBA, Spanja etj.
Si ka qenë reagimi i kritikës dhe i publikut në Spanjë?
Të them të drejtën nuk e kam ndjekur në mënyrë të detajuar, ka qenë përgjithësisht si kudo në Evropë...
Shumë
e çuditshme, meqenëse ju më përmendet vendet të cilët botuan të parët,
Franca, Gjermania, Anglia, SHBA, Spanja, të gjitha vende që në fund të
viteve ’60, kur ju keni botuar në Perëndim, ishin vendet më armiqësore
me Shqipërinë komuniste të asaj kohe...
Po absolutisht po.
Nuk përbente një problem kjo për ju?
Problem
që ende s’kuptohet nga një gjë unikale që një shkrimtar nga vendi më i
ashpër stalinist, komunist, deri në Evropë si të thuash, reaksionare,
tipike për mendimin tonë, për mendësinë tonë. Në Evropë qe një
përzgjedhje, Shqipëria ishte armike, s’kishte as marrëdhënie
diplomatike, veç Francës.
Dhe ju shkaktonte kjo probleme në Shqipëri në atë kohë?
Besoj
se po. Krijonte dhe ishte normale që të krijonte probleme, militantët e
partisë thoshin pse ne kemi një shkrimtar që edhe vetë e duam edhe e
pranojmë, por na e do edhe borgjezia. Këtu është një gjë bazike, është
themelore, nuk e shmang dot një dilemë të tillë, kush është e vërteta.
O ne nuk jemi në rregull, o ata s’janë në rregull. O ne s’e kuptojmë
këtë shkrimtar, ose ata e kuptojnë ndryshe. Unë kam qenë në një pozitë
vërtetë të habitshme, paradoksale, për shumë vite, vazhdoi për 20 vite
kjo histori. Ka qenë nga fillimi i vitit 1970 që kam botuar unë, me një
bujë të madhe, më një tralala të madhe, pasi kaloi gradualisht.
Po, ishte një botim i bujshëm, versioni i parë...
Po, ishte shumë i bujshëm.
Si është përkthyer fillimisht dhe është botuar në Francë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”?
Është
botuar në Tiranë dhe jo në Francë. Është botuar falë nismës së Jusuf
Vrionit, i cili kishte dalë nga burgu, ishte pa punë dhe për qejf të
tij, si të thuash, për nevojë të tij, i pëlqeu ky libër, erdhi tek unë,
e kam njohur për herë të parë. Më tha zoti Kadare, do të doja që ta
botoja. Po si, i thashë unë.
Ju nuk e njihnit?
Fare, nuk e
njihja. E ka filluar ta përkthejë që në 1963-1964. Që në fillim. Kanë
kaluar shumë vite dhe pastaj rastësisht u botua nga shtëpia botuese “8
Nëntori”, frëngjisht, në kolonën e letërsisë që botoi tek ne, gjithmonë
thuhet që iu bë një privilegj Kadaresë. S’është e vërtetë, të gjithë
shkrimtarët shqiptarë, pak a shumë të njohur, kishin libra të përkthyer
anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht, spanjisht.
Por nuk dilnin në tregun perëndimor...
Sigurisht që nuk dilnin, por shpërndaheshin me anë të ambasadave, me anë të shoqatave.
Ishte pjesë e propagandës komuniste të kohës...
Absolutisht,
pjesë e propagandës për botën e jashtme... Në radhë të parë ishin
veprat politike sigurisht, të Enver Hoxhës, pastaj ishin vepra letrare,
ishin pothuajse të gjitha vepra të përkthyera.
Dhe u botua në Shqipëri, në gjuhën frënge “Gjenerali ushtrisë së vdekur”...
Në 1967-1968.
Më pas...?!
Rastësisht
i ka rënë në dorë një kryeredaktori të revistës “Evropa”, në Francë,
Pier Parath, mik i vjetër i Shqipërisë, mik që nga koha e Zogut, jo mik
për arsye të komunisteve. E ka marrë për ta lexuar, dikush ia dha në
Tiranë, është habitur nga romani dhe është habitur edhe nga përkthimi.
Më ka çuar, më ka marrë leje, më ka telefonuar në ambasadë, më ka
telefonuar, a mund ta çojë gjëkundi. Ajo ishte vepër publike, e ka çuar
dhe e ka botuar tek shtëpia botuese parisiene, është botuar menjëherë.
Menjëherë?
Po, pasi e ka çuar ai. Dy vite pasi ka dalë në Tiranë.
Cili ishte buja që shoqëroi romanin?
Menjëherë është pritur që në javën e parë me një tufë artikujsh.
Ndërkohë ju e ndiqnit këtë bujë në Shqipëri?
Jo shumë.
Por e dinit që libri ishte botuar në Francë?
E
mora vesh, nuk e kisha parë që ishte botuar, pas një farë kohe e kam
parë botimin, pasi nuk kishte asnjë mekanizëm për të bërë lidhjen.
Kur kontaktuat për herë të parë me botuesin tuaj? Ishin ata që ju kërkuan pas botimit të parë?
Është
një histori shumë e gjatë, nuk besoj se ka shumë kohë për ta treguar.
Është një histori krejtësisht paradoksale. Në të gjithë Shqipërinë u
hap fjala që unë jam ftuar nga botuesi francez, por shteti shqiptar,
sipas zakoneve që diheshin, sikur që nuk lejoheshin shkrimtarët
shqiptarë që të venin në perëndim. Ka vazhduar thashetheme dhjetë muaj,
një vit, ishin thashetheme, nuk ishte e vërtetë.
Nuk ishte e vërtetë?
Jo,
s’isha ftuar. Dukej e logjikshme saqë mekanizmat qeveritare e besuan që
një mekanizëm tjetër, një organizëm tjetër e ka mbajtur ftesën, nuk e
kanë dhënë. Unë vetë kujtoja se jam i ftuar, sigurisht.
Por në fakt nuk ishit i ftuar?
Po.
Pastaj kam ardhur, më kanë thirrur në Komitetin e Partisë, për të më
thënë që partia, për t’i vënë fre thashethemeve dashakeqëse që nuk e
duam letërsinë dhe artin, as ne s’duam që të vazhdojnë, ju lejon të
shkoni t’i përgjigjeni ftesës... Unë nuk thashë që nuk kam marrë asnjë
ftesë, pasi kujtoja se diku është ndalur ftesa. Në Komitet të Partisë...
Ju erdhët në Paris...
Erdha
në Paris dhe ishte ambasadori Javer Malo, i cili gjithashtu kujtonte se
unë kisha ftesë. Ka marrë në telefon shtëpinë botuese që ka ardhur
filani më në fund, ata u hutuan. Ne s’e kemi ftuar, e kemi ftuar, s’u
mor vesh më. Ambasadori vetë u shqetësua se mund t’i kërkohej llogari,
po ti si s’e paske ditur që s’ka ftesë. Kështu ka qenë historia e
ardhjes sime.
Pastaj botuesi ju priti për hir të...
Botuesi në
fakt, është një çështje shumë enigmatike që ka mbetur. Botuesi im i
parë francez më ka takuar me, nuk e di pse, ende sot s’e kam të qartë,
si me pahir si të thuash, a ishte puna se ata e kanë botuar pa kontratë
si duket, kanë marrë çdo gjë falas, e kanë shitur në 15-20 vende, për
të cilën e kanë marrë falas, pa pyetur. Është kjo arsyeja krejt e
vockël, por kjo doli për mbarë për mua, pasi nga ky shkak unë kalova
tek një botues tjetër shumë i madh, tek “Hachette”. Ka ndodhur kjo në
një restorant, që e mbaj mend edhe më sot, jo vetëm që Malo ishte shumë
i shqetësuar, që unë erdha dhe të mos më priste kush. Kam shkuar në një
drekë, me një personalitet të rëndësishëm, drejtorin e “Hachette”-it.
Ishte një burrë i shquar dhe në drekë e sipër më thotë zoti Kadare, pas
suksesit që patët, çfarë do të botoni. Unë i thashë që s’do të bëjë
gjë, pasi mu kthyen edhe dy dorëshkrime të tjera. Jusuf Vrioni, ndjesë
pastë, punoi me një vrull të madh, i ngazëllyer nga suksesi edhe i
përkthimit të tij, që të tërë thoshin sa mirë është i përkthyer, pa
vënë emrin, ishte e ndaluar të vihej emri, përkthimi ishte anonim.
Atëherë ai përktheu me shpejtësi dy romane të tjera të miat, që ishin
botuar ndërkaq, “Kështjella” dhe “Kronikë në gur”, i kisha dorëshkrimet
me vete. Kur erdhëm, ambasadori Javer Malo i çoi, së paku për të
korrigjuar këtë gjë tek botuesit. Ata dhanë përgjigje pas dy javësh,
negative. Prandaj thashë, përdora fjalën enigmë, unë s’e kam marrë vesh
ende sot se çfarë ka ndodhur. Drejtori i “Hachette”-it më pyeti, ai
shikoi ambasadorin në sy, duke kujtuar, që ky njeri është në vete apo
jo, është në rregull nga mendja që po thotë këtë gjë. I dukej absurde
si të mos botosh më pasi... Ambasadori tha që po është e vërtetë. Ai i
tha “ok” shumë të drejtë, por a mund të mi tregoni mua ato dy
dorëshkrimet e tjera, po sigurisht i thashë, sa të dalim nga
restoranti, shkojmë në hotel, t’ua jap. Pas tre ditësh më ka marrë në
telefon, më tha do t’i blej të dyja. Kështu unë e mbylla me botuesin e
parë, me të cilin s’kisha kontratë dhe kalova tek një botues shumë herë
më i madh dhe më shumë serioz, është një perandori e vërtetë.
Të dy librat u pritën me një sukses të madh?
Menjëherë.
Të dy librat ishin të njëjtë si tek “Gjenerali...”, prandaj iu duk edhe
më absurde edhe më e pabesueshme. Unë këtë s’e kam thënë gjëkundi, e
kam biseduar shumë rrallë, pasi ishte e pabesueshme.
E pabesueshme, por e besueshme për një vend si Shqipëria...
Mund të ndodhin të tilla keqkuptime, por si mund të ndodhin me një botues francez, është e habitshme.
Drejtuesi
i “Hachette”-it tha se i blen menjëherë. Kam përshtypje që “i blej”
ishte shumë vrastare për veshët tuaj në atë kohë...
Unë s’merrja as honorar, ishte krejt shpërfillës për anën financiare. Prandaj kur shkoi i pari dëm...
Ku shkonin honorarët tuaja?
Vinin në Tiranë.
Për 20 vjet rresht?
Po.
Dërgoheshin në rregull?
Nuk
besoj se dërgoheshin në rregull, se ata e kuptuan që unë s’kisha asnjë
interes, ose autori s’merrte vesh nga llogaritë, as nuk konsultohesha,
me siguri, nuk jam i sigurt...
Por paratë vinin në Tiranë për 20 vite rresht...
Po,
në fillim kalonin tek shteti. Pastaj u bë një si ligj, që autorët nga
botimet e huaja përfitojnë një përqindje të vogël, e cila llogaritej në
mënyrë raciste, në kuptimin e dollarit amerikan, në një vlerë shumë të
vogël, dhjetë herë më pak, vetë përqindja ishte e vogël, vetë vlera
ulej, na katandisej në një gjë... Unë kur bëja udhëtime jashtë, që
kisha ftesa herë pas here, që përgjigjesha pozitivisht, shkoja me këto
honorarë. Nuk i menaxhoja unë, i kishte shteti.
A e keni idenë se sa ishte kjo shumë për 20 vjet?
Jo,
nuk e kam idenë. Mund të kem një ide të turbullt, duke ditur sa janë
honorarët që kam marrë në këto 20 vite që kam marrë në Francë.
Sa mund të ishte kjo shumë?
Pak a shumë, rreth 2 milionë dollarë, por s’besoj se kanë arritur të gjitha në Shqipëri.
Ju nuk i kërkuat më këto para nga shteti shqiptar?
Jo,
s’më është dukur, nuk e di. S’më është dukur e arsyeshme t’i kërkoj,
është shtet i varfër sidoqoftë, nuk më vjen mirë t’i kërkoj...
Të
rikthehem edhe një herë në një pikë shumë interesante. Do të doja të
kthehesha tek “Princi i Asturias”, por po e kaloj në kohë. Meqenëse
folëm për mënyrën se si ju erdhët dhe u botuat fillimisht në Francë,
dhe më pas se si filloi një karrierë e juaja në Perëndim, pasi nisi nga
Franca. Sot jemi pothuajse katër-pesë ditë, nga 19 vjetori i largimit
tuaj nga Shqipëria dhe vendosjes në Paris. Një gjest i cili radikalizoi
krejtësisht lëvizjet në Shqipëri dhe dërgoi pastaj në lëvizjet e
dhjetorit, dhe ndryshimin e sistemit në Shqipëri. Si e morët vendimin
për të qëndruar në Francë, në tetor të vitit 1990?
Nuk ka qenë i
menjëhershëm. Ishte më i gjati i shtrirë në kohë. Vendimi ishte marrë
në fillim të vitit 1990, unë kam pasur një korrespondencë me Ramiz
Alinë, e cila është botuar. Atje duket krejt qartë...
Kishit shpresë tek Ramiz Alia në fillim fare?
Po, sepse siç kishte njerëz në Shqipëri, megjithëse siç kishte shumë njerëz që thoshin se nuk ka çfarë bën...
Ju e njihni dhe personalisht mirë, në mos gaboj...
E
njihja, e kam takuar shumë herë, të gjithë shkrimtarët e kishin takuar,
ai kishte marrëdhënie, ishte i lehtë shumë në marrëdhënie...
Nuk e ruante staturën e ashpër të drejtuesit...
Absolutisht
ishte i afrueshëm shumë. Me të mund të flisje, mund të flisje edhe me
guxim dhe gjëra që nuk thuheshin zakonisht mund të shpëtonin, mund të
bëje shaka të rënda. Të gjithë ne e njihnim, ishte i afrueshëm. Por në
këtë rast, korrespondenca me të për mua ishte fatale, ishte një
zhgënjim absolut.
Ky ishte zhgënjimi i parë i juaji me Ramiz Alinë, apo kishit pësuar edhe një zhgënjim të mëparshëm?
Herë
pas here të justifikueshme ishin zhgënjimet, ky njeri s’ka çfarë bën,
është sekretar i partisë. Ka dy gjëra, ka bindje të tilla dhe s’ka
çfarë bën. Disa anonin nga njëri shpjegim, disa nga tjetri.
Letërkëmbimin me të mund ta lexojë kushdo, është botuar disa herë.
Ishte vërtetë skandaloz nga ana e tij, një njeri që s’e njeh më, sikur
të del përpara një njeri i shfytyruar, unë kuptova të gjitha dyshimet
që kisha përpara...
Që ishin...?
Këtu është një gjë e keqe që nuk
shpjegohet se çfarë po ndodh me Shqipërinë. Këtë e kam shpjeguar edhe
më parë, kur kam kaluar nga Gjermania, kur ambasadori ynë në Bon gati
po ikte nga mendja nga kjo tronditje, përse Shqipëria nuk do.
Gjermanët
i kishin propozuar Shqipërisë në atë kohë, sipas kujtimeve të djalit të
Shtrausit, një projekt pilot për ta futur Shqipërinë në Bashkimin
Evropian, brenda një kohe të shkurtër, prej 18-24 muaj.
Kjo është
krejt e vërtetë, unë këtë e kam mësuar nga të parët, nga një udhëtim që
kam bërë në Gjermani. Kemi shëtitur natën në Bon, ambasadori që ishte
në Gjermani e kisha fqinj, zoti Shpëtim Çaushi, ai në gjendje depresive
gati më tregoi se Shqipëria nuk kuptoi që po i binte të mirës me
shkelm. I thashë, që ti më pyet mua, unë do të pyes ty që je ambasador,
pasi unë s’kuptoj asgjë sepse ne nuk kuptonim në atë kohë. Vetë këtë
dija, që ne po i binim të mirës me shkelm.
Por për çfarë arsye? Për arsye të mosdijes, të mosnjohjes, apo ishte një bindje...
Nga
ajo që konstatova unë, shteti shqiptar kishte marrë një vendim të
fshehtë, nuk e di se çfarë instancash është marrë dhe asnjë s’e pranon
ende sot këtë gjë, që ne me Perëndimin nuk shkojmë. Popullit i
premtohej për të ulur tensionin, sepse tensioni kishte filluar në
Shqipëri, trysnia kishte filluar dhe mbahej në shpresë. Më vonë, dihej
që kishte një enigmë, një vendim i fshehtë, se përse nuk dihej arsyeja.
Merrni me mend një tru i mykur i tyre nuk kuptonte që kishin frikë të
shtyhej nga perëndimi...
Ju u larguat në atë kohë në Francë me të gjithë familjen. Si ishte e mundur kjo?
Kjo
ka qenë kështu, unë jam përgatitur gjashtë-shtatë muaj për të ikur, do
të gjeja rastin, se nuk ikja dot kollaj. I kam dërguar fjalë botuesit
tim, vajzën e kisha për studime dhe i ka treguar të vërtetën, babai do
që të vijë në Francë, por do një ftesë shumë këmbëngulëse. Pasi ftesat,
është vërtetë që unë kam udhëtuar shpesh, por edhe në shumicën e
ftesave refuzoheshin, duhet të bënin një ftesë të tillë që të ishte e
parefuzueshme, e sajuar, që të ftohet bashkë me të shoqen. Botuesi im,
pastaj, gjithmonë nëpërmjet vajzës, arrita t’i them që të vinte vetë,
ndoshta të arrinte ta merrte për një vizitë tjetër, ta merrte vetë, të
vinte me gruan, erdhi me gruan. Ishte koha kur Ramiz Alia ishte gati të
shkonte në Amerikë, vëmendja e të gjithë shtetit shqiptar ishte
drejtuar tek vizita e Ramiz Alisë në OKB. Ishte lëkundja e fundit, që
të mos i prish punë, e kam menduar këtë gjë, e them me sinqeritet, e
dija këtë gjë. Unë erdha në Francë që në fund të shtatorit dhe do të
prisja këtë vizitë.
Ramiz Alia ka thënë që ju e përcollët në aeroport...
S’është
e vërtetë, është absurde, unë kam qenë në Paris në atë kohë, kam ikur
në shtator. Është një fantazi, ose është një transferim i kujtesës së
gabuar të tij, nuk besoj se e bën me ndonjë qëllim, por është fare
absurde. Para një muaji kam qenë në Paris dhe prisja mbarimin e kësaj
vizite. Thosha që nëse ky merret vesh më në fund me amerikanët, unë
s’po i prish punë, do të kthehem në Shqipëri, s’ka nevojë të iki.
Pra ju e kishit dilemën që mund të ktheheshit?
Absolutisht,
deri në ditën e fundit. Ka bërë vizitën në Amerikë dhe prisja me
padurim rezultatin. Rezultati ishte ky, takoj ambasadorin, e fjala e
parë që më thotë është se la nam shoku Ramiz në Amerikë, e shoqëronin
70 shqiptarë të armatosur. I thashë more je në vete apo si, çfarë janë
këta shqiptarë të armatosur... Po çfarë është ky vend që lejuaka
shqiptarë të armatosur të shoqërojnë Presidentin. Pyeta pak botuesin,
që pyeti në Ministrinë e Jashtme, ishte gafë e gjitha, ishte një bllof,
vizita ishte një takim me diasporën, ishte për të hedhur hi syve.
Dhe ju morët vendimin për të qëndruar në Francë?
Absolutisht,
menjëherë të nesërmen, sapo e dëgjova këtë gjë, ishte e fundit lëkundje
e imja. Nuk kam dashur t’i krijoj telashe vendit tim.
Si ndodhi?
Unë
shkova menjëherë të nesërmen bashkë me time shoqe dhe dy vajzat, e
dinin ata të ministrisë që u kam thënë se kam ndërmend, por ndoshta do
të shikoj.
Ishte e informuar Ministria e Jashtme?
Ishte e
informuar, sepse botuesi im ishte një personalitet kulturor, shumë i
famshëm në Paris, kanë lidhje me shtetin, jo për t’i shërbyer shtetit,
por për t’i shërbyer interesave të Francës. Dhe i kam lajmëruar
menjëherë, nuk kisha asnjë lëkundja. Na ka pritur vetëm ministri i
Jashtëm. Janë bërë dokumentet në Ministrinë e Jashtme, kanë ardhur të
policisë, të prefekturës, për të bërë dokumentet atje, i kanë bërë
urgjent dhe unë jam larguar.
Ndërkohë ju kishit përgatitur një deklaratë, e cila u shpërnda për të gjithë shtypin francez...
Deklarata u shpërnda, ishte po ajo që u lexua edhe në “Zërin e Amerikës”.
A
ishit ju në mbrojtjen e policisë franceze? Kam përshtypjen, ju keni
thënë në një intervistë për revistën “Klan” se ishit në një zonë ku nuk
mund të takonit njerëz të tjerë, apo jo?
Po të doja po, kontaktoja.
Shteti francez është sjellë me mua me shumë respekt, nuk më ka kërkuar
asgjë, çdo gjë është bërë si të doni ju, shtëpinë unë kur kam shkuar në
një pronë të largët, në pyjet e Luarës, nuk ia tregova askujt, as
shtetit francez. Dikush më tha që është më mirë, pasi ka lloj-lloj
organizmash, do të jesh më i qetë. Unë kisha miq, nuk kërkova nga
shteti francez, siç u tha ishte në një vilë të fshehtë...
As mbrojtje dhe asgjë...
S’kisha nevojë, po të kisha nevojë do të kërkoja, nuk ishte e nevojshme. As kam bërë ndonjë alarm të kotë...
Ka
një tezë, sipas të cilës Shqipëria po shënjon disa mite me identitet
kristian, si Skënderbeu, Nënë Tereza, për t’u bërë më të pranueshëm për
Evropën, kur këta nuk kanë pse të jenë mite në një vend me shumicë
myslimane?
E para neve nuk kanë pse të na tregojnë të tjerët mësime
morali dhe historie. Kur duan të tregojnë ty çfarë je është një nga
format më të holluara të racizmit. Skënderbeu, pikë se pari, nuk e ka
peshën për shkak të përkatësisë fetare, ai i ka kaluar tre besimet, ai
nderohet për liri dhe asgjë tjetër.
A është Skënderbeu më shumë një figurë mit, sesa një figurë reale?
Nuk
është kështu, ai është një nga figurat më të faktuara të historisë. Po
kështu ai ka pasur edhe një rol të jashtëzakonshëm. Për këto dy aspekte
ai është në krye të këtyre karakteristikave.
Po për Nënë Terezën
ka një tezë, sipas të cilës ajo është produkt i një kulture të pastër
kristiane dhe se Shqipëria në vend ta respektojë këtë produkt për çfarë
është, po e tejkalon dhe e po e përdor për qëllime nacionaliste?
Më
fal, ku po e përdor Shqipëria, këtë figurë, a kemi marrë ndonjë krahinë
në emër të saj? As hua ndërkombëtare asnjë tjetër të pahijshme s’kemi
përfituar prej kësaj figure. Nënë Tereza si çdo njeri tjetër në këtë
botë, ka dy shenja bazike, e para koha kur ka lindur dhe e dyta vendi
nga është. Këto janë informacionet kryesore, ajo është e tërë
njerëzimit, por nuk ka asnjë të keqe të thuash se është shqiptare. Ne
nuk e kemi përdorur, përkundrazi kemi qenë të ftohtë kundrejt kësaj
figure. Ajo është një krenari e ligjshme e jona, kur për shqiptarët
thuhet se janë kriminelë dhe të pashpirt dhe se nuk e vlerësojnë jetën,
ti thua prit se ky popull ka një model dhe ky model është
jashtëzakonisht i fisshëm, kundër kapardisjes së vetë, kundër
mendjemadhësisë mitike të shqiptarëve. Nëse ne kemi një model i cili na
korrigjon këtë cen tonin, nuk ka asgjë të keqe. Nënë Tereza ka
kapërcyer modelin ballkanik, por edhe atë kristian, por ka dalë në
rolin e saj planetar, duke nisur nga fakti se ka shërbyer në Indi, ku
ka pak të krishterë.
Një tezë tjetër që vjen nga pjesa islame në
Shqipëri, thekson se emri i Nënë Terezës është përdorur më shumë për
sheshe, aeroportin etj., ndërsa kjo gjë nuk është bërë me figurat
myslimane?
Unë nuk njoh ndonjë figurë me përmasa të tilla nga ana
myslimane. Figura të mëdha të Rilindjes si vëllezërit Frashëri kanë
qenë myslimanë, bektashinj, mbreti Zog ka qenë mysliman dhe nuk e di
për kë tjetër e kanë fjalën. Por nuk jam dakord që Sami Frashërit t’i
vendosim emrin Shemshedin, se kështu duan turqit...
A ka një identitet të spikatur shqiptar dhe cilat janë shenjat dalluese?
Po
sigurisht që ka, ajo dihet tashmë. Ka disa formula, të cilat kanë
përfundim të njëjtë afërsisht, identiteti lidhet me një bashkësi
gjuhësore, kulturore, kujtimesh historike, aspiratash etj.
A ekzistojnë dy identitete të ndryshme te shqiptarët, një shqiptar dhe një kosovar?
Unë mendoj se jo, nëse ata e krijojnë një identitet të veçantë është puna e tyre, por tani nuk ka.
Mund të ketë një popull në dy shtete?
Po,
por nuk mund të ketë një popull me dy identitete, janë dy popuj të
ndryshëm. Shqiptarët kanë vetëm një identitet shqiptar, por kjo varet
nga ata sesi do ta ndjejnë vetën, por unë nuk besoj se kjo do ndodh.
Si mund të funksionojë një popull në dy shtete?
Kjo
është normale, nuk ka asgjë, madje mund të ekzistojë në 2, 15 dhe më
shumë shtete, Evropa Mesjetare dhe Italia para disa shekuj kanë
funksionuar në këtë formë.
Cili është qëndrimi juaj ndaj enciklopedisë maqedonase?
Nuk
kam qenë në Shqipëri gjatë kësaj polemike, po kështu nuk e kam lexuar
enciklopedinë. Por në rastin e Maqedonisë, ka racizëm, sepse ajo vetë
ka vuajtur nga racizmi...
Ju keni thënë vazhdimisht se shpeshherë shqiptarët e tejkalojnë masën duke e sharë Shqipërinë. I qëndroni ende kësaj ideje?
I
qëndroj. Kjo është një cilësi e mirë në përgjithësi, por kur është me
masë. Sensi i vetë kritikës është gjithnjë shumë pozitiv dhe i
shëndetshëm për një popull. Por kur kapërcehet, është një rinim i
verbër dhe nuk nderon askënd dhe thonë, ah çfarë populli pa dinjitet.
Pas
rreth 19 vjetësh nga ikja juaj nga Shqipëria, sa mendoni se shoqëria
shqiptare ka evoluuar dhe ka ecur sipas përfytyrimit tuaj të 19 viteve
më parë?
Unë mendoj se nuk ka ecur aq sa pritej. Janë 20 vjet gati,
epoka e quajtur e tranzicionit ia kalon Mbretërisë së Zogut. Këtu duhet
bërë krahasimi...