Parailiret - Iliret - Arberit M.Korkuti
Faqja 1 e 1
Parailiret - Iliret - Arberit M.Korkuti
nga Alberti Tue 19 Jan 2010 - 7:45
KREU I
Hyrje
Etnogjeneza e popullit shqiptar, prej shekujsh, ka joshur dhe ka tërhequr vëmendjen e dhjetra e dhjetra dijetarëve nga më të shquarit, shqiptarë apo të huaj. Janë të shumtë historianët e gjuhëtarët euriditë, arkeologët këmbëngulës dhe studiues të tjerë që kanë shtruar tezat e hipotezat e tyre për këtë çështje. Nuk kanë munguar të shprehin mendime edhe njerëz pa njohuri të thelluara shkencore.
Të gjithë duan të dinë kush ishin stërgjyshërit e shqiptarëve, ç’lidhje kishin me arbërit, me ilirët dhe më lashtë me parailirët (pellazgët).
Problemi nuk është një kuriozitet i thjeshtë shkencor. Ndriçimi i tij ndihmon të kuptohen rrënjët historike që kanë ushqyer këtë popull, të ndodhur midis perandorive e qytetërimeve më të mëdha të kohrave, helene, romake, bizantine dhe sllave, e megjithatë nuk u asimilua.
Por kërkimet çonin në gjurmë të lashta, në mijëvjeçarët p. e. sonë. Shenjat kishin humbur, ishin fshehur ose ishin errësuar nga koha e gjatë që na ndan. Prandaj puna për të zbuluar dhe ndriçuar ato gjurmë dhe shenja është e vështirë dhe, nga vëllimi, kolosale
U shkruan qindra e mijra faqe libri, të mbushura herë me të dhëna shkencore e herë me fantazi e teza të hamendësuara. Arkeologët bënë gërmime aq të shumta, saqë u zbuluan qytete të tëra. Por ata donin të ringjallnin një histori të stërlashtë. Iu drejtuan dijetarëve, historianëve e poetëve të lashtë, duke u nisur nga Homeri, Hesiodi, e deri te studiuesit bashkëkohorë. Me studime këmbëngulëse u ndriçuan anë të veçanta të historisë, që shkallë shkallë, u bashkuan duke ndriçuar shumë çështje të etnogjenezës. Por nuk munguan as hipotezat romantike, pa baza shkencore, apo të tjera të frymëzuara nga motive politike.
Gjithsesi tashmë është bërë shumë dhe anë të periudhave historike janë ndriçuar. Ndihmesa e dijetarëve të huaj ka qenë e pazëvendësueshme. Për punën e madhe e dashamirësinë që kanë treguar ndaj shqiptarëve, ata meritojnë të vihen në ballë të çdo studimi, si “qytetarë nderi” të albanologjisë. Por punën më të madhe e kanë bërë studiuesit shqiptarë të fushës së historisë, të gjuhës, të arkeologjisë, të etnografisë etj.
Gjatë 50 vjetëve të fundit, në arkeologjinë shqiptare, janë bërë gërmime e studime të shumta dhe janë ndriçuar një tërësi problemesh mbi bazën e të cilave është shkruar “Historia e Lashtë e Shqipërisë”, janë hedhur bazat për studime edhe më të thelluara në shumë drejtime. Por këto arritje njihen në një shkallë krejt të pamjaftueshme nga shoqëria civile dhe nga një masë më e gjërë njerëzish të interesuar. Ndaj lind nevoja që përfundimet më themelore duhet që t’u jepen lexuesve në mënyrë të kuptueshme, në përputhje me mundësitë dhe interesat e tyre kulturore.
Duke vlerësuar interesin dhe rëndësinë e problemeve etnogjenetike, gjatë veprimtarisë sime kërkimore u kam kushtuar atyre një vëmendje të posaçme, veçanërisht çështjeve të origjinës së ilirëve dhe të problemit të popullsisë para ilire.* Është kjo arsyeja që këto arritje të studimeve të mia shumëvjeçare dhe të kolegëve që janë marrë me këto probleme, dua t’i parashtroj në një formë të përmbledhur e natyrisht sa më të kuptueshme, për aq sa e lejon trajtimi i tyre. Për ta bërë më të plotë këtë kuadër të problemeve etnogjenetike, i cili mund të përmblidhet në trinomin parailirë-ilirë-arbër, kam parashtruar edhe problemin e arbërve, d.m.th. të origjinës së shqiptarëve të hershëm. Për të sqaruar këtë komponent të trinomit që lidhet me arbërit dhe origjinën e tyre, jam mbështetur tërësisht në studimet arkeologjike shumë të rëndësishme të prof. Skënder Anamalit, të cilit i takon një meritë e veçantë për ndriçimin e lidhjeve të ilirëve me shqiptarët në dritën e të dhënave arkeologjike. Kështu kam vepruar edhe në fushën e gjuhësisë, duke paraqitur në mënyrë të përmbledhur rezultatet e punës shkencore të gjuhëtarit të shquar, prof. Eqerem Çabejt dhe të gjuhëtarëve të tjerë.
Parailirët, ilirët dhe arbërit janë tri nyje të zinxhirit të gjenezës së popullit shqiptar, që çdo njera prej tyre mund e duhet trajtuar më vete. Unë parapëlqeva t’i trajtoj këto çështje së bashku e në vijimësinë historike të ecurisë së tyre, mbasi kështu krijohet mundësia për kuptimin tërësor të lashtësisë së popullit shqiptar. Besoj se kësaj ideje i shërben edhe tabloja kronologjike e përdorimit të emrave të banorëve të vendit tonë, gjatë tërë kohërave, të cilën duhet ta njohë dhe ta dijë çdo bashkatdhetar. Përdorimi i emrave parailirë, ilirë, arbër e shqiptar nuk duhet të mënjanohet nga që për disa prej tyre duhen kërkuar mbështetje e fakte të reja, që shkencat albanologjike duhet t’i pasurojnë në të ardhmen.
Prandaj në këtë histori të shkurtër, vendosa të jap një sintezë të përfundimeve në të cilat ka arritur shkenca albanologjike për këtë problem. Njëkohësisht e quajta një detyrë shkencore dhe atdhetare t’i bëj të njohur publikut të gjërë, atë që historia mijravjeçare e kishte ruajtur të fshehur për të dëshmuar zinxhirin lidhës midis shqiptarëve, arbërve, ilirëve dhe parailirëve.
PARAILIRËT
Kuadri historik
Fillimi i formimit të bashkësive popullsive me tipare të përbashkëta etnike është një proçes evolutiv, i gjatë e i ndërlikuar, që i takon epokës së neolitit (gurit të ri ) dhe epokës së eneolitit (bakrit). Si shtrirje kohore këto epoka kapin periudhën midis mijëvjeçarit të shtatë dhe mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Në këto dy epoka ndodhën ndryshime të mëdha, thelbësore, pa njohjen e të cilave nuk mund të kuptojmë se këtu zuri fill proçesi i formimit të popujve dhe të gjuhëve në Gadishullin Ballkanik. Dhe për të kuptuar këto ndryshime cilësore të vetmet burime janë dëshmitë arkeologjike, që vijnë nga gjithë territori i Evropës Juglindore, përfshirë edhe Egjeun e Anatolinë (Brigjet perëndimore të Turqisë). Prandaj është e domosdoshme të njihemi me këto zbulime.
Të shumta janë këto të dhëna edhe nga territori i Shqipërisë dhe trojeve shqiptare. Me kërkimet intensive të 50 viteve të fundit, të bëra për kulturat e kohës së neolitit dhe të bakrit, është arritur të njihen kulturat kryesore përfaqësuese, karakteristikat e tyre, niveli dhe veçantitë e zhvillimit nga një periudhë në tjetrën. Neoliti i hershëm në Shqipëri përfaqësohet nga kultura e Vlushës (Skrapar), e Podgories (Korçë), e Kolshit (Kukës); neoliti i mesëm nga kultura e Dunavecit (Korçë) e Cakranit (Fier ) dhe Blazit (Mat), kurse e neolitit të vonë përfaqësohet nga kultura e Maliqit I, Barçit I (Korçë) dhe Kamnikut (Kolonjë). (Prendi, F. 1976, 21-99; Korkuti, M. 1995, 11-261). Këto janë kulturat më përfaqësuese neolitike të vendit tonë, të cilat dëshmojnë për një banim të dendur (për kohën) dhe me shtrirje gjeografike që mbulon gati gjithë territorin. Duke filluar nga kultura më e hershme e Vlushës (mijëvjeçari i shtatë p.e.sonë) e deri tek ajo e Maliqit I, ka një vazhdimësi banimi që dëshmon për një jetë sedentare, që u kushtëzua nga lindja dhe zhvillimi i bujqësisë e i blegtorisë, dy degë bazë të ekonomisë dhe të ndërvarura nga njera-tjetra që në lindjen e tyre. Në disa vendbanime (Podgorie, Dunavec, Maliq, Cakran, etj) mori pëparësi bujqësia, e cila bëri të mundur krijimin e rezervave të produkteve bazë për jetesë, e për rrjedhojë, ndodhën ndryshime të ndjeshme në jetën shoqërore. Ishte kjo arsyeja, që këto aspekte të reja të epokës neolitike dhe eneolitike disa studiues i kanë cilësuar si “revolucioni bujqësor”.
Vazhdimësia e jetës dhe kulturave gjen shprehjen e vet para së gjithash në teknologjinë e përgatitjes së enëve prej balte, si edhe në shtimin e madh të veglave të punës prej stralli, guri e kocke dhe mbi të gjitha në përsosjen e teknikës së punimit të tyre, të provuara këto në koleksionet e pasura të veglave të punës dhe të morisë së enëve prej balte, të gjetura në Podgorie, Dunavec, Maliq etj.
Tipar i ri i rëndësishëm i kësaj epoke ishte lindja e marrëdhënieve të këmbimit, jo vetëm midis bashkësive fqinje, por edhe midis bashkësive të largëta, gjë që provohet nga objekte importi me prejardhje të mirëfilltë nga kultura e Thesalisë (Greqi), të gjetura këto në Dunavec e Cakran (Korkuti, M. Andrea, Zh. 1974). Këto këmbime, sado fillestare që ishin, dëshmojnë se kulturat tona neolitike nuk kanë qenë të mbyllura, të izoluara, por kanë dhënë e marrë me njera tjetrën. Dhe e kundërta, në një nga kryeqendrat e kulturave neolitike të Thesalisë, në akropolin e Diminit janë gjetur enë të importuara nga kultura e Dunavecit.(Korkuti,M. 1995,127)
Për kulturat neolitike të Shqipërisë janë për t’u përmendur edhe ndërtimet e banesave me skelet prej druri, me mure gardhi, të lyer me baltë. Por ndërtimet më të vështira ishin kasollet prej druri, të ngritura mbi ujë, siç është rasti i vendbanimit palafit (mbi hunj) i Dunavecit, i cili sot për sot është më i hershmi në Ballkan (mesi i mijëvjeçarit të pestë p.e.sonë. Sipas analizave laboratorike të karbonit(C14) ky vendbanim datohet në vitin 4800 p.e.sonë.
Të gjitha këto përparime të shkallë shkallëshme të kulturave neolitike përbënin thelbin e një fillese të re epokale, ndaj në kuptimin e gjërë kjo kohë historike është quajtur edhe epoka e qytetërimit neolitik. Ky qytetërim njohu shkallë të tjera më të larta progresi gjatë epokës së bakrit, kulturë e cila është dëshmuar gjerësisht nga dhjetra vendbanime me shtrirje në gjithë trevën e Shqipërisë si: Maliqi II, Treni, Burimasi (Korçë), Kamniku II, Gradeci (Dibër), Bënja (Përmet), Konispoli, Katundasi (Berat), Neziri (Mat), Gajtan (Shkodër), Dajç (Kukës) etj.
Kultura eneolitike e vendit tonë, vazhduese e drejtpërdrejtë e kulturës neolitike, në të njëjtën kohë ishte vazhduese e qytetërimit neolitik në të gjitha anët. Bujqësia e blegtoria u zhvilluan më tej. Koleksionet e pasura të veglave të punës e sasitë e konsiderueshme të grurit të karbonizuar, të gjetura në Maliqin eneolitik, janë dëshmitë më të mira të një bujqësie të përparuar për kohën; kurse për rolin e blegtorisë dëshmojnë kockat e shumta të bagëtive të imta e të trasha të gjetura në këto qendra. Për përparimet nga pikpamja teknologjike, dëshmon qeramika, e cila njohu kulme të reja progresi si nga format, zbukurimet, pjekja, deri tek realizimet e prodhimeve artistike.
Tërësia e progresit në degët e ndryshme të ekonomisë çoi edhe në një arritje tjetër të madhe, në shkrirjen dhe përpunimin e metalit të parë, të bakrit, i cili i dha emrin edhe epokës. Nxjerrja dhe përpunimi i këtij metali të ri ishin proçese të ndërlikuara për atë kohë, që kërkonin pajisje e mjete të veçanta, sepse teknologjia e punimit e shkrirjes dhe e derdhjes në kallëpe ishte punë shumë e specializuar. (Prendi,F.1966,13; Korkuti,M. 1985,54). Edhe më të rëndësishme ishin rrjedhimet që solli përdorimi i veglave prej bakri, sidomos në zgjerimin e sipërfaqeve të punuara dhe në ndërtimin e banesave. Teknologjia e nxjerrjes, e përpunimit të bakrit si dhe përgatitja e veglave të punës me metalin e ri, sollën ndryshime në marrëdhëniet brenda bashkësisë, duke nxjerrë në plan të parë rolin e burrit, çka pati si rrjedhojë fillimet e një shoqërie të re fisnore, të patriarkatit (Historia e Popullit Shqiptar, 2002,29).
Kultura eneolitike në trojet shqiptare u zhvillua në lidhje dhe marrëdhënie të ngushta me kulturat bashkëkohëse e në radhë të parë me kulturat fqinje. Lidhjet tradicionale të kulturave neolitike të pellgut të Korçës me kulturat e Pelagonisë (Maqedoni) dhe të Maqedonisë Perëndimore, të Greqisë, me Thesalinë, nëpërmjet luginës së lumit të Haliakmonit, të lidhjeve me kulturat e pellgut të Moravës së Jugut në verilindje, si edhe lidhjet e kulturave të Kukësit e të Kosovës me Ballkanin Qendror, gjatë epokës së eneolitit u shpeshtuan e u bënë më të qëndrueshme. Edhe lidhjet midis kulturave të Adriatikut të Mesëm e të Jugut me prapatokat e tyre u zhvilluan më tej.
Për të kuptuar qartë proçeset etnokulturore, që u zhvilluan gjatë epokës së bakrit, nuk mund të lëmë pa nxjerrë në pah lidhjet kulturore me treva më të gjëra të Ballkanit Jugor, të Egjeut dhe të Anatolisë. Lëvizjet graduale të popullsive neolitike dhe eneolitike, në kërkim të tokave bujqësore e të kulturave të reja, ishin faktor veprues në vendosjen dhe mbajtjen e këtyre lidhjeve, të cilat u kushtëzuan edhe nga faktorët gjeografikë.
Nuk është vendi të rreshtojmë hollësira të dëshmive arkeologjike që provojnë çka pohuam më lart. Përhapja e teknologjisë së njëjtë në tërë treguesit kulturorë, si në vegla pune dhe qeramikë, si edhe objektet e njëjta në paraqitjen e kulteve, në një territor të gjërë, nuk mund të ishte veçse rezultat i fuqizimit të lidhjeve dhe këmbimeve, të cilat në thelb ishin rrjedhojë e zhvillimit të përgjithshëm, e përafërsisht të njëjtë, kulturor të banorëve të territorit të Ballkanit të Jugut në epokën e bakrit. Këtë pamje të zhvillimit të kësaj treve arkeologët e kanë shprehur me emërtimin “Kompleksi kulturor ballkano-egjean i kohës eneolitike”, pra është fjala për një tërësi kulturash me elemente të përbashkëta (Prendi,F. 1976,38; Korkuti,M. 1985,53).
Duke përmbledhur këtë paraqitje për epokën e bakrit kemi arritur në përfundimin se, në kushtet e zhvillimit të pandërprerë e të stabilitetit të gjatë ekonomik, të shkallës së përparuar të zhvillimit në të cilin arriti qytetërimi eneolitik, krahas formimit të bashkësive të gjëra kulturore e kultike, u bë edhe hapi i parë drejt formimit të një bashkësie të madhe etnike e gjuhësore (Korkuti,M. 1985,55).
Rreth përkatësisë etnike të banorëve eneolitikë
A mund të flitet për përkatësi etnike në një kohë të tejlashtë si epoka e bakrit dhe në se po, mbi ç’bazë? Kur guxojmë të flasim për etni në fillesat e saj duhet ta veçojmë e ta dallojmë atë nga etnitë në epokën historike, të cilat karakterizohen nga tipare të tjera themelore;
dhe problemet që kërkojnë përgjigje janë të shumta dhe të ndërvarura nga përfundimet e studimeve ndërdisiplinore. Në trinomin e problemeve parailire-ilire-arbër, problemi i parë mbetet më i vështiri,
sepse të dhënat gjuhësore e antropologjike janë të pamjaftueshme. Fjala e arkeologjisë, si rrjedhim, ka një peshë të veçantë meqënëse për këtë periudhë të hershme koncepti kulturë, në kuptimin arkeologjik, në vija të përgjithëshme, është i njëjtë me kategorinë etnos*. Kjo përbën edhe bazën mbi të cilën mbështetet argumentimi i pikpamjes sonë për fillimet e formimit të etnosit prandaj do të ndalemi në kuptimin dhe vlerën që kanë burimet arkeologjike për epokën prehistorike.
Më shkoqur problemi shtrohet në këtë mënyrë: në ç’raporte qëndronte kultura me etnosin në epokën prehistorike, a ka përputhje midis tyre dhe në rast se ka, në çfarë shkalle është kjo?
Ja disa mendime të studjuesve të ndryshëm për këtë çështje .
- Kultura dhe etnosi nuk përputhen gjithmonë. Po në shumicën e rasteve kultura përputhet me etnosin.
Qeramika dhe zakonet fetare (kulti) janë elemente që tek popujt primitiv u janë nënshtruar më pak ndikimeve dhe se qëndrueshmëria e këtyre elementeve provon vazhdimësinë etnike tek grupet prehistorike.
Fiset me kulturë të njëjtë ose të ngjashme mund të flasin gjuhë të ndryshme.
Do të ishte vështirë të pretendohej se vetëm gjuha paraqet tiparin etnik të një grupi.
Kur flasin për marrëdhëniet midis kulturës dhe etnosit duhet të kemi parasysh lidhjet midis gjuhës e kulturës, mbasi dihet se gjuha është një nga tiparet që përcakton karakterin etnik. Por ky nuk është
tipar i vetëm, e aq më tepër për epokën pre e protohistorike, ku ka edhe një varg tiparesh të tjera të rëndësishme, të cilat në tërësinë e tyre formojnë historinë etno-kulturore të një popullsie. Prandaj historinë e gjuhës nuk mund ta barazojmë me historinë etnike e aq më pak, në tërësi, me historinë e një popullsie që e flet, e cila ka një përmbajtje shumë më të gjërë e më të plotë.
Në epokën neolitike dhe në atë të bronzit ndodhte shpesh që një fis asimilonte, në pikpamje gjuhësore, një fis tjetër; po në të njëjtën kohë është bërë edhe asimilimi kulturor, madje ky i fundit ca më herët. Kështu nuk mund të ndodhte që një fis ose një grupim fisesh të ndryshonin gjuhën, nëpërmjet asimilimit dhe në të njëjtën kohë të ruanin kulturën e mëparshme materiale, sepse bashkë me asimilimin gjuhësor ndryshonte edhe kultura e tyre materiale. Pra, asimilimi kulturor dhe ai gjuhësor, ishin dy nga shfaqiet më të rëndësishme të proçesit etnik, të ndërvarura nga njëra-tjetra, të cilat gjatë epokës së neolitit e të bronzit janë zhvilluar krahas dhe kanë patur gjatë rrugës së tyre të zhvillimit një përputhje gati të plotë. Ja sepse nëpërmjet njohjes dhe studimit të njërit aspekt mund të nxirren përfundime edhe për aspektin tjetër.
Gërmimet arkeologjike sistematike kanë dhënë mundësi të gjëra për studimin në kompleks të një kulture arkeologjike të një rajoni të caktuar. Kur ajo kulturë është e njëjtë me një tjetër, që shprehet në format e ekonomisë, në arkitekturën e banesës dhe ajo që ka më shumë rëndësi, në kulturën materiale (në vegla pune, armë, qeramikë, stoli, objekte, etj.), apo ka të njëjtat kulte e të njëjtin rit varrimi, atëhere shihet se ka elemente të tilla kulturore e shpirtërore, të cilat shprehin drejtpërsëdrejti tiparet e përbashkëta etnike. Kështu, me mjaft përafërsi mund të vendoset shenja e barazisë midis dy kulturave edhe në pikëpamje etnike. Si rrjedhim i një bashkësie të gjatë kulturore e etnike duhet pranuar se ka patur edhe një bashkësi gjuhe, në atë masë e në atë formë që mund të ishte ajo në epokën prehistorike.
Si përfundim, ne jemi të mendimit se në epokën e eneolitit dhe atë të bronzit shkalla e përputhjes midis kulturës dhe etnosit është gati e plotë, se një grup kulturor i njëjtë nënkupton edhe një grup etnik të njëjtë. Janë këto arsyet që burimet arkeologjike, për periudhën para burimeve të shkruara, marrin më tepër rëndësi sesa burimet e fushave të tjera në përcaktimin etnik të popullsisë. Prandaj arkeologjia mbetet një nga fushat kryesore që hedh dritë mbi etnogjenezën e parailirëve e të ilirëve. Më hollësisht këto çështje janë parashtruar në artikullin, “Probleme etnokulturore të epokës së eneolitit” (Korkuti,M. 1982,1,156-173).
Të kthehemi tek problemi ynë, i banorëve të tejlashtë dhe të parashtrojmë përfundimet që janë nxjerrë nga interpretimi i lëndës arkeologjike të zbuluar.
Arkeologjia jonë prehistorike ka bërë hapa të rëndësishme në trajtimin e problemit të banorëve të tejlashtë të vendit tonë, por ende nuk është arritur në një përfundim të argumentuar plotësisht. Ato janë teza pune që duhen provuar më tej apo përpjekje për të interpretuar edhe në pikpamje etnokulturore lëndën arkeologjike të epokës eneolitike e më tej atë të epokës së bronzit të hershëm në vendin tonë. Duke e shtruar problemin në këtë plan kemi parasysh mundësitë që na ofron materiali i kulturave tona eneolitike dhe i atyre të fqinjeve, i cili është i bollshëm, i pasur, i larmishën e i përcaktuar kohësisht, ndryshe nga fjalët e pakta gjuhësore e të papërcaktuara mirë kronologjikisht. Është gjithashtu e vërtetë se edhe arkeologjia ende nuk e ka thënë fjalën e vet përfundimtare për zgjidhjen e problemeve etnike, por mendojmë se kjo nuk duhet të na çojë në pozitat e atyre studiuesve që, për t’u shpëtuar “gabimeve”, nuk merren me trajtimin e problemeve etnike.
Pas gjithë kësaj parashtrese të gjatë, por të nevojshme, të vijmë më pranë problemit të përkatësisë entike. Po e theksoj se pjesë pjesë, e rezultat pas rezultati, mund të arrijmë tek zgjidhja më e pranueshme. Dhe për të arritur tek problemi i banorëve të tejlashtë të vendit tonë, duhet të japim disa spjegime e të shprehim pikpamjen tonë për dy çështje parësore, që janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën. Këto janë:
- Problemi i indoevropianizimit të territorit të vendit tonë e në tërësi i gjithë Gadishullit Ballkanik.
- Problemi i lidhjeve të substratit etnik para ilir me ilirët si banorë të pjesës perëndimore të Gadishullit Ballkanik në epokën e bronzit e të hekurit (Për këtë do të flitet gjërësisht në kreun e dytë).
Indoevropianizimi i territorit të Ballkanit perëndimor u bë në kuadrin e përgjithshëm të proçesit indoevropianizues të të gjithë Ballkanit, ndaj për këtë problem do t’u referohemi, në radhë të parë, përfundimeve të arritura. Ato mund të përmblidhen në këto pikpamje më përfaqësuese.
- Shumica e arkeologëve shqiptarë dhe të huaj indoevropianizimin e Europës Juglindore e shohin si një proçes të gjatë që u krye si rezultat i disa valëve dyndjesh të fqinjëve nomadë, të ardhur nga stepat e Azisë gjatë mijëvjeçarit të tretë p.e.sonë.
Një variant të kësaj pikëpamje, përbën teza tjetër sipas së cilës popullsia jo indoevropiane, mesdhetare neolitike e eneolitike, u indoevropianizua gjatë dyndjes së madhe të popujve baritor, të ardhur nga stepat në fillim të epokës së bronzit.
Studiues të tjerë janë të mendimit se elementi indoevropian ose më saktë ai paleoindoevropian ka ekzistuar në Ballkan shumë më herët, që në epokën neolitike.
Të dhënat nga trevat shqiptare janë të kufizuara për të ndjekur një proces kaq të gjërë e të ndërlikuar, siç është ai i indoevropianizimit. Gjithsesi, kur gjykojmë për rrjedhimet e këtij procesi, duhet të kemi parasysh se dyndja e popujve të stepave ka qenë më e fuqishme në territoret lindore të gadishullit të Ballkanit kurse në trevat e vendit tonë, që përbënin skajet fundore të shtrirjes së kësaj dyndje, roli e vendi i ardhacakëve në simbiozën me popullsinë vendase nuk mund të ishte i njëjtë si në trevat ballkanike lindore.
Ne kemi shprehur dhe mbrojtur pikëpamjen se lënda arkeologjike që kemi nga Shqipëria na shtyn të mendojmë se procesi i indoevropianizimit nuk duhet parë si rezultat i një dyndje të vetme, por si një proces i gjatë zhvillimi, ku kulturat autoktone eneolitike e bartësit e tyre u ndërthurën me bartësit dhe kulturat bashkëkohëse ballkanike (Korkuti, M. 1985,2,56). Në këtë proces asimilimi dhe disimilim kulturor dhe etnik, të një transformimi të dukshëm shoqëror e ekonomik si edhe të kontakteve e të lëvizjeve graduale të popullsive, u bë indoevropianizimi i territorit të vendit tonë, i cili fillesat e tij i ka, të paktën, qysh gjatë epokës së eneolitit. Në këtë përfundim vijnë edhe disa studiues, të tjerë të huaj, kur pohojnë se gjuhët indoevropiane njihnin emërtime të përbashkëta për metalet (për bakrin, arin e bronzin) d.m.th. për prodhime tipike të një metalurgjie të zhvilluar të eneolitit e të kohës së hershme të bronzit .(Budimir,M. 1952,10; Lochner-Hüttenboch, Fr. 151-181; Bonfante,G. 1968, 102-103) Duke u shprehur për fillimet e indoevropianizimit qysh gjatë eneolitit, nuk mohojmë rolin përshpejtues që luajti në këtë proces vala e fundit e dyndjes së popullsive të ardhura nga lindja, në fillim të epokës së bronzit, gjë që është një fakt i padyshimtë e i provuar edhe nga të dhënat e arkeologjisë sonë.
Kultura eneolitike e vendit tonë u zhvillua gradualisht, si një kulturë autoktone dhe në lidhje të ngushtë me kulturat bashkëkohore ballkaniko-egjeane, si një kulturë që njohu arritjet më të rëndësishme të qytetërimit eneolitik e që iu nënshtrua shndërrimeve ekonomike e shoqërore të kohës e veçanërisht procesit të rëndësishëm të indoevropianizimit. Si përfundim, bashkësia e madhe kulturore që u formua në fund të eneolitit, në vendin tonë, në plan gjuhësor ishte indoevropiane.
Për këtë substrat të tejlashtë, për këtë popullsi indoevropiane të Ballkanit Perëndimor të epokës së eneolitit a mund të përdoret një emër i përveçëm?
Të dhënat e para për emërtimin e kësaj popullsie do t’i gjejmë tek autorët më të vjetër të Greqisë së Lashtë, tek Homeri, Hesiodi, Herodoti dhe tek mbi 100 autorë të tjerë grekë e latinë, të cilët flasin për pellazgët si një popullsi jo greke. (Në mënyrë të plotë këto të dhëna gjenden në veprën e Fr.Lochner-Hüttenboch, Die Pelasger). Homeri i përmend pellazgët si banorë të Thesalisë e të Kretës; shkrimtarë më të rinj si Hesiodi, Herodoti, Hekateu, Tuqididi, na japin njoftime të tjera, duke i vendosur pellazgët herë në Peloponez, herë në Azi të Vogël e herë në Itali, ndërsa gjuhën e tyre, pellazgjishten, e quajnë gjuhë barbare d.m.th. jo greke.
Nga pikpamjet e studjuesve të shekullit XX mund të përmendim ato të disa linguistëve, si M.Budimir, V.Georgiev, Fr.Lochner –Hüttenbach, G,Bonfante etj., të cilët kanë shprehur mendimin se ka një lidhje midis gjuhës së kësaj popullsie mesdhetare paragreke me gjuhët e lashta të mëvonëshme të Ballkanit, si me trakishten dhe ilirishten. Studiues të tjerë, si B.Gavela, substratin pellazgjik të rajonit ballkano-egjean e paraqesin si një kategori autoktone indoevropiane të përcaktuar në pikpamje kulturore dhe gjeografike (Gavela, B. 1971,24). Mbi bazën e këtyre studimeve mund të thuhej se pellazgët janë një popullsi, që ka banuar në Europën Juglindore, në Mesdhe e në Azi të Vogël para formimit të etnosit grek dhe se gjuha e tyre është indoevropiane e nuk ka lidhje birërsie me greqishten.
Përpjekje për të gjetur lidhje gjenetike midis gjuhës shqipe dhe pellazgjishtes kanë bërë edhe Z.Majani (Majani, Z. 1970,75) dhe S.Konda (Konda,S. 1964,336). Të dy këta studiues në veprën e tyre kanë përdorur metoda jashtë shkencore, ndaj përfundimet e tyre nuk janë përfillur nga asnjë gjuhëtar shqiptar.
Në këtë parashtrim të shkurtër të çështjes nuk është e mundur të përmblidhet ajo që është shkruar në dhjetra mijra faqe për pellazgët e pellazgjishten; gjithsesi do të veçonim mendimin e shprehur për përdorimin e termit pellazgë.
Në literaturën shkencore, gjatë rreth 100 viteve të trajtimit të problemit pellazgjik, termi pellazg është përdorur në kuptime e përmbajtje historiko-gjuhësore të ndryshme. Tezat e hipotezat e studiuesve për identitetin e pellazgëve dhe për raportet e tyre me popullsitë e tjera, shkojnë nga mohimi i ekzistencës së tyre deri në përpjekjet për t’u veshur atyre tipare të veçanta e të përcaktuara qartë në pikpamje etnike e gjuhësore. Këto interpretime, në thelb të skajshme, e shprehin pamjaftueshmërinë e argumenteve të njërës ose të tjetrës pikëpamje, ndaj edhe e kanë kompromentuar së tepërmi përdorimin e termave pellazg e pellazgjishte, e si rrjedhim shumë studiues sot, për emërtimin e popullsisë së tejlashtë ballkanike parapëlqejnë të përdorin termat: parailirë, paratrakë, paragrekë.
Termi pellazg që trashëgojmë nga burimet antike dhe që mendojmë se gjen mbështetje pjesërisht nga të dhënat arkeologjike, mund të përdoret në kuptim konvencional, me një përmbajtje dhe domethënie të caktuar. Kështu bashkësia e gjërë kulturore, kultike dhe pjesërisht etno-gjuhësore që u formua gjatë eneolitit në Ballkanin Perëndimor, mund të quhet pellazgjike. Në pikpamje metodike ato që po quajmë pellazg apo pellazgjike, nga përmbajtja nuk janë homogjene e kompakte në shtresëzimin linguistik e kulturor të Europës Juglindore, por janë diçka heterogjene, me elemente kryesisht indoeuropiane dhe pjesërisht jo indoeurpiane në gjuhë. Prandaj termat pellazg e pellazgjishte i përdorëm për të emërtuar një popullsi me elementet më të përgjithëshme kulturore e gjuhësore të përbashkëta për trevën e Europës Juglindore që përfshin periudhën e eneolitit dhe atë të bronzit të hershëm. Ky është kuptimi konkret që i japim termit pellazg, mbi bazën e dëshmive arkeologjike. Natyrisht me përdorimin e këtij termi nuk duhet të mendojmë që në epokën e bakrit, e në një territor të gjërë si ai i Ballkanit Perëndimor të kishte një popullsi si ajo e kohës antike, as edhe një emër të përgjithshëm për të gjitha fiset e kësaj treve. Duke përdorur emrin konvencional pellazg për nënshtresën para ilire, themelore nuk është emri vetë, por evidentimi dhe përcaktimi i rolit që luajti ky substrat etnolinguistik në periudhën e kalimit nga eneoliti në bronz, me fjalë të tjera, të vihet në dukje ajo që ndodhi në planin kulturor dhe etnik në fund të mijëvjeçarit të katërt dhe në fillim të mijëvjeçarit të tretë p.e.sonë në Ballkanin perëndimor.
Në këtë kufi kohor në të gjithë gadishullin ndodhën ndryshime të mëdha në kulturë, në ekonomi, në organizimin shoqëror, në jetën shpirtërore dhe në përbërjen etnike. Vendin e kulturave eneolitike e zunë ato të bronzit të hershëm, që veçohen shumë qartë nga kulturat paraardhëse. Në metalurgji, me daljen e bronzit (përzierje e bakrit me kallaj) u shënuan përparime në përgatitjen e veglave të punës e të armëve, kurse në organizimin shoqëror vendosen marrëdhëniet patriarkale. Këto ndryshime u kushtëzuan nga faktorë të ndryshëm, ku rol të rëndësishëm luajti evolucioni i brendshëm, me fjalë të tjera, trashëgimia eneolitike, si edhe njohja e metalit të ri, bronzit. Ndryshime cilësore u bënë edhe në botën shpirtërore, në konceptet e reja dhe në radhë të parë në shfaqien e kultit të varrimit në tuma (varre në formë kodre). Për këtë arsye kjo periudhë kalimtare nga eneoliti në bronz përbën një hallkë të rëndësishme në të gjithë rrjedhën e proceseve etnokulturore të epokës së bronzit. Ndaj na duhet të bëjmë një ndalesë për të spjeguar arkeologjikisht këtë lidhje midis dy epokave.
Në territorin e Shqipërisë bronzi i hershëm është dëshmuar mjaft mirë arkeologjikisht nga vendbanimi i Maliqit (Maliq III a,b), i Trenit IIIa (Korçë), i Gajtanit I, i shpellës së Nezirit (Mat), i shpellës së Bënjës (Përmet ), i shpellës së Konispolit etj., si edhe nga varret më të hershme të tumave të Pazhokut (Elbasan), të Barçit (Korçë), të Shtoit e Shkrelit (Shkodër), të Piskovës (Përmet), të Vodhinës (Gjirokastër), të Bajkajt dhe të shpellës së Konispolit (Sarandë) etj. Lënda e përftuar nga këto zbulime ka zgjeruar shumë njohjen tonë për përbërësit që morën pjesë në formimin e kulturës së bronzit të hershëm. Nga të gjitha këto të dhëna është arritur në përfundimin se kultura e bronzit të hershëm në Shqipërinë Juglindore (Maliq, Tren), në Shqipërinë Jugore (Bënjë, Piskovë, Përmet, Vodhinë), në Shqipërinë e Brendëshme (shpella e Nezirit) dhe në Shqipërinë Veriore (Gajtan, Shkrel, Shtoi), në treguesit themelor ka tipare të njëjta dhe në formimin e saj kulturor dhe etnik vendin kryesor e zë përbërësi autokton eneolitik. Përbërësi tjetër, ai me origjinë lindore, i ardhur si rezultat i dyndjes së fundit të nomadëve të stepave, shpejt u dobësua dhe u shkri me përbërësin vendas.
Për rolin e përbërësit eneolitik, vendas na dëshmojnë edhe disa të dhëna antropologjike nga skeletet e varreve të bronzit të hershëm, të cilat dëshmojnë se popullsia e ardhur u asimilua nga popullsia vendase më e shumtë në numër.
Këto janë disa të dhëna arkeologjike të dorës së parë, që na lejojnë të shprehemi për një vazhdimësi kulturore dhe etnike nga epoka eneolitike në atë të bronzit të hershëm. Me këtë nuk kuptojmë një vazhdimësi tërësore, një kalim të drejtpërdrejtë të kulturës e të bartësve të saj nga një epokë në tjetrën. Periudha e tranzicionit ishte, siç e kemi vënë në dukje, një periudhë e ndryshimeve të mëdha ekonomike e kulturore dhe ngjizja, midis përbërësit vendas dhe atij të ardhur, është bërë me asimilim kulturor, por edhe me dhunë. Më shkoqur, me vazhdimësi ne nënkuptojmë përbërësin etno-kulturor eneolitik, i cili mori pjesë aktive në formimin e etnosit ilir gjatë epokës së bronzit.
Ky përbërës është edhe nyja lidhëse midis banorëve ilirë të epokës së bronzit dhe të banorëve të tejlashtë të epokës eneolitike të para-ilirëve, të cilët i quajtëm konvencionalisht pellazgë. Këto përfundime na japin të drejtën të shprehemi se ilirët janë një nga popujt më të vjetër të gadishullit.
KREU II
ILIRËT
Kuadri historik. Burimet e shkruara të autorëve antikë na bëjnë të ditur se në kohën antike pjesa perëndimore e Ballkanit banohej nga ilirët, një nga popujt më të mëdhenj të gadishullit.
Lajmet për emra fisesh ilire i gjejmë që më monumentet më të hershme të letërsisë helene, në poemat e Homerit e të Hesiodit. Interesi i shkrimtarëve grekë për trevat e Ilirisë dhe ilirët u shtua sidomos në shek. VII-VI p.e.sonë, kur në brigjet lindore të Adriatikut u themeluan kolonitë e para helene, si Dyrrahu, Apolonia, Oriku etj. Lidhjet e ngushta që mbanin këto qytete me metropolet, si dhe ardhjet e shpeshta të udhëtarëve e tregtarëve grekë, për t’u njohur e për të tregtuar me vendet e pasura në minerale, në prodhime blegtorale e bujqësore të Ilirisë, bënë që bota greke, në atë kohë, të mirrte njohuri pak a shumë të plota e më të sakta për ilirët e Ilirisë. Këto të dhëna mjaft të sakta i gjejmë në veprat e historianëve të mirënjohur të antikitetit, të Herodotit dhe në veçanti të Tuqididit. Në shek. IV-II p.e.sonë shtohen në mënyrë të ndjeshme të dhënat e shkruara për historinë e Ilirisë. Në mes të veprave të historianëve e gjeografëve antikë, vepra e Polibit jep të dhëna të rëndësishme e të sakta për mbretërinë ilire ashtu si edhe vepra e Strabonit, e Apianit etj., që plotësojnë njohjen tonë për ilirët (Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë Tiranë 2002).
Për shekujt e parë të e.sonë të dhënat historike për Ilirinë janë shumë të kufizuara, në ndryshim nga shekujt e mëvonshëm IV-VII, kur ka një prodhimtari të madhe letrare të autorëve antikë dhe
bizantinë, prej nga mund të nxirren të dhëna me vlerë për historinë e
Ilirisë në periudhën e vonë antike.
Burimet e shkruara antike e ato të hershme mesjetare përbëjnë një bazë të rëndësishme për rindërtimin e historisë së ilirëve dhe të arbërve. Por fakti që ato janë të fragmentuara e flasin vetëm për disa ngjarje e aspekte të historisë së ilirëve, i bëjnë ato të pamjaftueshme për të rindërtuar plotësisht zhvillimin historik në territorin e Shqipërisë në kohën antike. Gjithsesi, shfrytëzimi i tyre bashkë me të dhënat e shumta arkeologjike, mundësojnë sot rindërtimin e shumë çështjeve të historisë dhe të kulturës së ilirëve.
Ilirët jetonin në një territor të gjërë, kufiri verior i të cilëve shkonte deri tek degët e lumit Danub (Sava e Drava), kurse në jug, duke përfshirë edhe territorin e Epirit prehistorik, kufiri shkonte deri në gjirin e Ambrakisë (të Prevezës). Në lindje, si kufi natyror, ishin lumenjtë Morava e Vardar (rrjedha e sipërme dhe e mesme) dhe në perëndim brigjet e Adriatikut e të Jonit. Grupe të veçanta fisesh ilire u vendosën edhe në Italinë e Jugut (Mesapët e Japygët).
Në zhvillimin ekonomik e shoqëror dhe rrjedhimisht edhe politik të ilirëve, rol parësor ka luajtur pozita gjeografike e Ilirisë e cila gjendej pranë dy qytetërimeve të mëdha antike: pranë qytetërimit helen dhe atij romak, e më pas përfshirja e saj në kulturën e hershme bizantine.
Në shek.VI-V p.e.sonë në Ilirinë e Jugut lindin formacionet e para shtetërore. Nga forma politike ato ishin monarki të trashëguara, ku sundonin përfaqësuesit e aristokracisë skllavopronare. Ndarja administrative e shtetit kishte në qendër qytetin kryesor, ku qëndronte dinastia e caktuar nga mbreti. Brenda kuadrit monarkik të shtetit ilir, qytetet dhe krahinat rreth tyre kishin një vetqeverisje në formën e Bashkësive, me në krye një këshill ekzekutiv nëpunësish të zgjedhur çdo vit. Në shek. V-IV p.e.sonë shteti ilir formohet plotësisht. Mbreti më aktiv ishte Bardhyli, që theu maqedonët, i vuri në vartësi dhe në vitin 359 p.e.sonë guxoi të ndeshet me Filipin e II të Maqedonisë për rivendosjen e kufirit në lindje . Nën sundimin e mbretit Glaukia, shteti ilir u forcua më tej. Më 355 p.e.sonë bëhen përpjekje për çlirimin e tokave lindore në luftë kundër Aleksandrit të Maqedonisë dhe u sigurua aleanca me Epirin, duke vendosur në fron Pirron (në vitin 309). Gjithashtu, u bashkua Dyrrahu me shtetin ilir dhe u çlirua Apolonia nga pushtimi maqedon. Në kohën e pasardhësve të tij, Monunit dhe Mytilit shteti forcohet ekonomikisht, duke prerë monedha argjendi dhe bronzi. Pas mesit të shek.III p.e.sonë nën mbretërinë e Pleuratit dhe Agronit nis përsëri periudha e lulëzimit të shtetit ilir. Në vitin 231 p.e.sonë ilirët thyen në Etolët dhe lidhën aleancë me Epirin dhe Akarnaninë. Kështu ilirët dalin si forca më e madhe politike në Ballkan, e për rrjedhojë bien ndesh me synimet hegjemoniste të Romës në detin Adriatik. Në dy luftrat e para me Romën (229 e 218 p.e.sonë) shteti ilir i udhëhequr nga Teuta, thyhet. Më pas nën sundimin e mbretit Gent (186-168 p.e.sonë) shteti ilir filloi përsëri politikën antiromake dhe u fut në aleancë me Maqedoninë e Dardaninë. Në betejën e Shkodrës (168 p.e.sonë) ushtria ilire u thye dhe shteti ilir u shkatërrua.
Historia politike e ilirëve në shek.V-I p.e.sonë nuk mund të kuptohet pa njohur lindjen dhe zhvillimin e qyteteve e kulturës qytetare ilire. Mbështetur në kërkimet e studimet intensive në qytetet e
Amanties, Antigonesë, Bylisit, Klosit, Dimales, Zgërdheshit (Albanopolit) Lisit, Skodrës, Selcës së Poshtme etj., arkeologët shqiptarë kanë veçuar qartë një periudhë qytetare në zhvillimin e përgjithshëm të kulturës dhe historisë ilire. Ajo u formua si rrjedhim i evolucionit të brendshëm dhe të pandërprerë, mbi një bazë të pandryshueshme etnike. Zgjerimi dhe intensifikimi i marrëdhënieve me botën helene në aspektin urbanistik, ekonomik, kulturor dhe politik i dhanë pamjen e plotë të një qytetërimi antik mesdhetar. Ai u bë bazë e qëndresës ndaj ndryshimeve politike dhe kulturore që ndodhën në Iliri, gjatë sundimit të perandorisë romake.
Periudhën qytetare ilire, shek.IV-I p.e.sonë, prof. N. Ceka e ka cilësuar si periudha që qëndron midis dy momenteve kyçe në procesin shumëshekullor të formimit të etnosit ilir dhe të ngjizjes prej tij të kombësisë arbërore, si një nga periudhat më të shkurtërat të historisë ilire, por edhe nga më të ngjeshurat, për thellësinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore dhe të pasqyrimit të tyre në sferën e kulturës, apo në dendësinë e ngjarjeve politike (Ceka,N. 1982,119).
Pasi nënshtroi mbretërinë ilire dhe shtetin e Epirit, Roma vendosi të qëndronte gjatë në Iliri dhe prej këtej të shtrihej në të gjithë Gadishullin Ballkanik, madje edhe më tej në Azinë e Vogël. Në Iliri, Roma zbatoi një politikë administrative që i shërbeu politikës së romanizimit. Roma, herë pas here, bënte riorganizime në përputhje me situatën politike. Në fund të shek. I p. e. sonë u krijua provinca e Ilirikut (Illyricum), e cila përfshinte një territor shumë të gjërë. Ndryshimet që ekzistonin midis krahinave perëndimore bregdetare dhe atyre të brendshme malore bënë të nevojshme krijimin në pjesën qendrore të Ilirisë të një province tjetër, atë të Mëzisë, që përfshinte edhe Dardaninë, e cila deri atëherë bënte pjesë në provincën e Maqedonisë. Në fund të shek. IV të e. sonë u krijua provinca e Epirit, ku u futën krahinat ilire në jug të Vjosës, i gjithë Epiri dhe Akarnania dhe Etolia, në jug të tij. Në periudhën e vonë antike, Iliria e Jugut ishte e ndarë në katër provinca: Prevali (me qendër Shkodrën), Dardania (me qendër Shkupin), Epiri i Ri (me qendër Durrësin) dhe Epiri i Vjetër (me qendër Nikopojën).
Gjatë shek.I e.sonë ndodhën ndryshime në jetën e qyteteve. Disa qytete si Skodra, Dyrrahy, Bylisi, Buthroti morën statusin e kolonive. Zhvillimi i mëtejshëm i këyre qyteteve ka qenë i lidhur me zhvillimin që mori zejtaria, tregtia dhe bashkë me to edhe rrjeti i komunikacionit. Një rrugë shumë e njohur ka qenë rruga Egnatia, e cila lidhte Dyrrahun e Apoloninë, kalonte në Thesalonik dhe në fund arrinte deri në Konstandinopojë. Ajo ishte e gjatë 267 milje (395 km) dhe u ndërtua në shek. I p.e.sonë nga prokonsulli i Maqedonisë G. Egnatius, nga mori edhe emrin Via Egnacia.
Në kohën e vonë antike, kur fuqia e Perandorisë Romake kaloi në provincat, jeta qytetare vazhdoi të lulëzonte në disa prej tyre. Dyrrahu ishte një nga qytetet më të mëdha të kohës së vonë antike dhe të qytetërimit të hershëm bizantin. Nga provincat e Ilirikut dolën personalitete të shquara të Perandorisë Romake e Bizantine si gojtari Asin Epikadi dhe juristi Prisku, perandorët e shek.III-IV të e.sonë Klaudi II, Aureljani, Diokleciani, Maksim Daza, Kostanci, Kostandini I, Justini, Justiniani etj (Historia e Popullit Shqiptar, 111-185).
Për herë të fundit, ilirët përmenden në vitin 601 të e.sonë në kronikën e Shën Demetrit të Selanikut. Ndërsa më 1018, nga kronisti bizantin Mihail Ataliati, mësojmë emrin e provinczës së Arbanonit që zinte përafërsisht territorin që në antikitet banohej nga fisi ilir i albanëve (Freshëri, K., 57).
E quajmë të nevojshme të japim sqarimet e mundëshme lidhur me lindjen dhe përdorimin e emrit ilir. Termin ilir (Illyris, Hyllirus), për herë të parë, e ndeshim në burimet e shkruara tek Herodoti (Herodoti VIII, 137), por që ka mjaft të ngjarë të jetë përdorur më herët. Në fillim ai ka patur një kuptim të ngushtë gjeografik me të cilin quheshin nga grekët një a më shumë fise që banonin në veri të tyre gjatë bregut të detit Adriatik. Ndoshta edhe ata e kanë thirrur vehten e tyre ilir. Më vonë, me zgjerimin e lidhjeve tregëtare, grekët e shtrinë përdorimin e këtij emri për një numër shumë më të madh fise ilirësh që banonin në veri të tyre. Në këtë mënyrë, gradualisht, emri ilir mori një kuptim të gjërë etnik duke përfshirë të gjitha fiset që ishin të njëjta ose shumë të afërta për nga origjina, nga kultura dhe nga gjuha.
Pas shek. V p. e. sonë, me krijimin e formacioneve shtetërore emri ilir, veç kuptimit etnik, mori dhe një kuptim më të ngushtë politik. Me këtë emër quhej shteti ilir i cili shtrihej midis lumenjve të Vjosës e Naretvës (Kroaci). Në burimet latine të shek. I të e. sonë, tek C. Plinii Secundi e Pomponii Melae përdoret termi “Illyrii proprie dicti” (ilirët e mirëfilltë) (Plini III, 5 – 30). Ky emër siç janë shprehur shumë studiues, nënkuptonte popullsinë që shtrihej brenda territorit të shtetit ilir, në kufijtë e tij më të gjërë. Në burimet e mëvonshme, emri ilir dhe Iliriku, si provincë, e ndeshim deri aty nga shek. VI e. sonë.
Hyrje
Etnogjeneza e popullit shqiptar, prej shekujsh, ka joshur dhe ka tërhequr vëmendjen e dhjetra e dhjetra dijetarëve nga më të shquarit, shqiptarë apo të huaj. Janë të shumtë historianët e gjuhëtarët euriditë, arkeologët këmbëngulës dhe studiues të tjerë që kanë shtruar tezat e hipotezat e tyre për këtë çështje. Nuk kanë munguar të shprehin mendime edhe njerëz pa njohuri të thelluara shkencore.
Të gjithë duan të dinë kush ishin stërgjyshërit e shqiptarëve, ç’lidhje kishin me arbërit, me ilirët dhe më lashtë me parailirët (pellazgët).
Problemi nuk është një kuriozitet i thjeshtë shkencor. Ndriçimi i tij ndihmon të kuptohen rrënjët historike që kanë ushqyer këtë popull, të ndodhur midis perandorive e qytetërimeve më të mëdha të kohrave, helene, romake, bizantine dhe sllave, e megjithatë nuk u asimilua.
Por kërkimet çonin në gjurmë të lashta, në mijëvjeçarët p. e. sonë. Shenjat kishin humbur, ishin fshehur ose ishin errësuar nga koha e gjatë që na ndan. Prandaj puna për të zbuluar dhe ndriçuar ato gjurmë dhe shenja është e vështirë dhe, nga vëllimi, kolosale
U shkruan qindra e mijra faqe libri, të mbushura herë me të dhëna shkencore e herë me fantazi e teza të hamendësuara. Arkeologët bënë gërmime aq të shumta, saqë u zbuluan qytete të tëra. Por ata donin të ringjallnin një histori të stërlashtë. Iu drejtuan dijetarëve, historianëve e poetëve të lashtë, duke u nisur nga Homeri, Hesiodi, e deri te studiuesit bashkëkohorë. Me studime këmbëngulëse u ndriçuan anë të veçanta të historisë, që shkallë shkallë, u bashkuan duke ndriçuar shumë çështje të etnogjenezës. Por nuk munguan as hipotezat romantike, pa baza shkencore, apo të tjera të frymëzuara nga motive politike.
Gjithsesi tashmë është bërë shumë dhe anë të periudhave historike janë ndriçuar. Ndihmesa e dijetarëve të huaj ka qenë e pazëvendësueshme. Për punën e madhe e dashamirësinë që kanë treguar ndaj shqiptarëve, ata meritojnë të vihen në ballë të çdo studimi, si “qytetarë nderi” të albanologjisë. Por punën më të madhe e kanë bërë studiuesit shqiptarë të fushës së historisë, të gjuhës, të arkeologjisë, të etnografisë etj.
Gjatë 50 vjetëve të fundit, në arkeologjinë shqiptare, janë bërë gërmime e studime të shumta dhe janë ndriçuar një tërësi problemesh mbi bazën e të cilave është shkruar “Historia e Lashtë e Shqipërisë”, janë hedhur bazat për studime edhe më të thelluara në shumë drejtime. Por këto arritje njihen në një shkallë krejt të pamjaftueshme nga shoqëria civile dhe nga një masë më e gjërë njerëzish të interesuar. Ndaj lind nevoja që përfundimet më themelore duhet që t’u jepen lexuesve në mënyrë të kuptueshme, në përputhje me mundësitë dhe interesat e tyre kulturore.
Duke vlerësuar interesin dhe rëndësinë e problemeve etnogjenetike, gjatë veprimtarisë sime kërkimore u kam kushtuar atyre një vëmendje të posaçme, veçanërisht çështjeve të origjinës së ilirëve dhe të problemit të popullsisë para ilire.* Është kjo arsyeja që këto arritje të studimeve të mia shumëvjeçare dhe të kolegëve që janë marrë me këto probleme, dua t’i parashtroj në një formë të përmbledhur e natyrisht sa më të kuptueshme, për aq sa e lejon trajtimi i tyre. Për ta bërë më të plotë këtë kuadër të problemeve etnogjenetike, i cili mund të përmblidhet në trinomin parailirë-ilirë-arbër, kam parashtruar edhe problemin e arbërve, d.m.th. të origjinës së shqiptarëve të hershëm. Për të sqaruar këtë komponent të trinomit që lidhet me arbërit dhe origjinën e tyre, jam mbështetur tërësisht në studimet arkeologjike shumë të rëndësishme të prof. Skënder Anamalit, të cilit i takon një meritë e veçantë për ndriçimin e lidhjeve të ilirëve me shqiptarët në dritën e të dhënave arkeologjike. Kështu kam vepruar edhe në fushën e gjuhësisë, duke paraqitur në mënyrë të përmbledhur rezultatet e punës shkencore të gjuhëtarit të shquar, prof. Eqerem Çabejt dhe të gjuhëtarëve të tjerë.
Parailirët, ilirët dhe arbërit janë tri nyje të zinxhirit të gjenezës së popullit shqiptar, që çdo njera prej tyre mund e duhet trajtuar më vete. Unë parapëlqeva t’i trajtoj këto çështje së bashku e në vijimësinë historike të ecurisë së tyre, mbasi kështu krijohet mundësia për kuptimin tërësor të lashtësisë së popullit shqiptar. Besoj se kësaj ideje i shërben edhe tabloja kronologjike e përdorimit të emrave të banorëve të vendit tonë, gjatë tërë kohërave, të cilën duhet ta njohë dhe ta dijë çdo bashkatdhetar. Përdorimi i emrave parailirë, ilirë, arbër e shqiptar nuk duhet të mënjanohet nga që për disa prej tyre duhen kërkuar mbështetje e fakte të reja, që shkencat albanologjike duhet t’i pasurojnë në të ardhmen.
Prandaj në këtë histori të shkurtër, vendosa të jap një sintezë të përfundimeve në të cilat ka arritur shkenca albanologjike për këtë problem. Njëkohësisht e quajta një detyrë shkencore dhe atdhetare t’i bëj të njohur publikut të gjërë, atë që historia mijravjeçare e kishte ruajtur të fshehur për të dëshmuar zinxhirin lidhës midis shqiptarëve, arbërve, ilirëve dhe parailirëve.
PARAILIRËT
Kuadri historik
Fillimi i formimit të bashkësive popullsive me tipare të përbashkëta etnike është një proçes evolutiv, i gjatë e i ndërlikuar, që i takon epokës së neolitit (gurit të ri ) dhe epokës së eneolitit (bakrit). Si shtrirje kohore këto epoka kapin periudhën midis mijëvjeçarit të shtatë dhe mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Në këto dy epoka ndodhën ndryshime të mëdha, thelbësore, pa njohjen e të cilave nuk mund të kuptojmë se këtu zuri fill proçesi i formimit të popujve dhe të gjuhëve në Gadishullin Ballkanik. Dhe për të kuptuar këto ndryshime cilësore të vetmet burime janë dëshmitë arkeologjike, që vijnë nga gjithë territori i Evropës Juglindore, përfshirë edhe Egjeun e Anatolinë (Brigjet perëndimore të Turqisë). Prandaj është e domosdoshme të njihemi me këto zbulime.
Të shumta janë këto të dhëna edhe nga territori i Shqipërisë dhe trojeve shqiptare. Me kërkimet intensive të 50 viteve të fundit, të bëra për kulturat e kohës së neolitit dhe të bakrit, është arritur të njihen kulturat kryesore përfaqësuese, karakteristikat e tyre, niveli dhe veçantitë e zhvillimit nga një periudhë në tjetrën. Neoliti i hershëm në Shqipëri përfaqësohet nga kultura e Vlushës (Skrapar), e Podgories (Korçë), e Kolshit (Kukës); neoliti i mesëm nga kultura e Dunavecit (Korçë) e Cakranit (Fier ) dhe Blazit (Mat), kurse e neolitit të vonë përfaqësohet nga kultura e Maliqit I, Barçit I (Korçë) dhe Kamnikut (Kolonjë). (Prendi, F. 1976, 21-99; Korkuti, M. 1995, 11-261). Këto janë kulturat më përfaqësuese neolitike të vendit tonë, të cilat dëshmojnë për një banim të dendur (për kohën) dhe me shtrirje gjeografike që mbulon gati gjithë territorin. Duke filluar nga kultura më e hershme e Vlushës (mijëvjeçari i shtatë p.e.sonë) e deri tek ajo e Maliqit I, ka një vazhdimësi banimi që dëshmon për një jetë sedentare, që u kushtëzua nga lindja dhe zhvillimi i bujqësisë e i blegtorisë, dy degë bazë të ekonomisë dhe të ndërvarura nga njera-tjetra që në lindjen e tyre. Në disa vendbanime (Podgorie, Dunavec, Maliq, Cakran, etj) mori pëparësi bujqësia, e cila bëri të mundur krijimin e rezervave të produkteve bazë për jetesë, e për rrjedhojë, ndodhën ndryshime të ndjeshme në jetën shoqërore. Ishte kjo arsyeja, që këto aspekte të reja të epokës neolitike dhe eneolitike disa studiues i kanë cilësuar si “revolucioni bujqësor”.
Vazhdimësia e jetës dhe kulturave gjen shprehjen e vet para së gjithash në teknologjinë e përgatitjes së enëve prej balte, si edhe në shtimin e madh të veglave të punës prej stralli, guri e kocke dhe mbi të gjitha në përsosjen e teknikës së punimit të tyre, të provuara këto në koleksionet e pasura të veglave të punës dhe të morisë së enëve prej balte, të gjetura në Podgorie, Dunavec, Maliq etj.
Tipar i ri i rëndësishëm i kësaj epoke ishte lindja e marrëdhënieve të këmbimit, jo vetëm midis bashkësive fqinje, por edhe midis bashkësive të largëta, gjë që provohet nga objekte importi me prejardhje të mirëfilltë nga kultura e Thesalisë (Greqi), të gjetura këto në Dunavec e Cakran (Korkuti, M. Andrea, Zh. 1974). Këto këmbime, sado fillestare që ishin, dëshmojnë se kulturat tona neolitike nuk kanë qenë të mbyllura, të izoluara, por kanë dhënë e marrë me njera tjetrën. Dhe e kundërta, në një nga kryeqendrat e kulturave neolitike të Thesalisë, në akropolin e Diminit janë gjetur enë të importuara nga kultura e Dunavecit.(Korkuti,M. 1995,127)
Për kulturat neolitike të Shqipërisë janë për t’u përmendur edhe ndërtimet e banesave me skelet prej druri, me mure gardhi, të lyer me baltë. Por ndërtimet më të vështira ishin kasollet prej druri, të ngritura mbi ujë, siç është rasti i vendbanimit palafit (mbi hunj) i Dunavecit, i cili sot për sot është më i hershmi në Ballkan (mesi i mijëvjeçarit të pestë p.e.sonë. Sipas analizave laboratorike të karbonit(C14) ky vendbanim datohet në vitin 4800 p.e.sonë.
Të gjitha këto përparime të shkallë shkallëshme të kulturave neolitike përbënin thelbin e një fillese të re epokale, ndaj në kuptimin e gjërë kjo kohë historike është quajtur edhe epoka e qytetërimit neolitik. Ky qytetërim njohu shkallë të tjera më të larta progresi gjatë epokës së bakrit, kulturë e cila është dëshmuar gjerësisht nga dhjetra vendbanime me shtrirje në gjithë trevën e Shqipërisë si: Maliqi II, Treni, Burimasi (Korçë), Kamniku II, Gradeci (Dibër), Bënja (Përmet), Konispoli, Katundasi (Berat), Neziri (Mat), Gajtan (Shkodër), Dajç (Kukës) etj.
Kultura eneolitike e vendit tonë, vazhduese e drejtpërdrejtë e kulturës neolitike, në të njëjtën kohë ishte vazhduese e qytetërimit neolitik në të gjitha anët. Bujqësia e blegtoria u zhvilluan më tej. Koleksionet e pasura të veglave të punës e sasitë e konsiderueshme të grurit të karbonizuar, të gjetura në Maliqin eneolitik, janë dëshmitë më të mira të një bujqësie të përparuar për kohën; kurse për rolin e blegtorisë dëshmojnë kockat e shumta të bagëtive të imta e të trasha të gjetura në këto qendra. Për përparimet nga pikpamja teknologjike, dëshmon qeramika, e cila njohu kulme të reja progresi si nga format, zbukurimet, pjekja, deri tek realizimet e prodhimeve artistike.
Tërësia e progresit në degët e ndryshme të ekonomisë çoi edhe në një arritje tjetër të madhe, në shkrirjen dhe përpunimin e metalit të parë, të bakrit, i cili i dha emrin edhe epokës. Nxjerrja dhe përpunimi i këtij metali të ri ishin proçese të ndërlikuara për atë kohë, që kërkonin pajisje e mjete të veçanta, sepse teknologjia e punimit e shkrirjes dhe e derdhjes në kallëpe ishte punë shumë e specializuar. (Prendi,F.1966,13; Korkuti,M. 1985,54). Edhe më të rëndësishme ishin rrjedhimet që solli përdorimi i veglave prej bakri, sidomos në zgjerimin e sipërfaqeve të punuara dhe në ndërtimin e banesave. Teknologjia e nxjerrjes, e përpunimit të bakrit si dhe përgatitja e veglave të punës me metalin e ri, sollën ndryshime në marrëdhëniet brenda bashkësisë, duke nxjerrë në plan të parë rolin e burrit, çka pati si rrjedhojë fillimet e një shoqërie të re fisnore, të patriarkatit (Historia e Popullit Shqiptar, 2002,29).
Kultura eneolitike në trojet shqiptare u zhvillua në lidhje dhe marrëdhënie të ngushta me kulturat bashkëkohëse e në radhë të parë me kulturat fqinje. Lidhjet tradicionale të kulturave neolitike të pellgut të Korçës me kulturat e Pelagonisë (Maqedoni) dhe të Maqedonisë Perëndimore, të Greqisë, me Thesalinë, nëpërmjet luginës së lumit të Haliakmonit, të lidhjeve me kulturat e pellgut të Moravës së Jugut në verilindje, si edhe lidhjet e kulturave të Kukësit e të Kosovës me Ballkanin Qendror, gjatë epokës së eneolitit u shpeshtuan e u bënë më të qëndrueshme. Edhe lidhjet midis kulturave të Adriatikut të Mesëm e të Jugut me prapatokat e tyre u zhvilluan më tej.
Për të kuptuar qartë proçeset etnokulturore, që u zhvilluan gjatë epokës së bakrit, nuk mund të lëmë pa nxjerrë në pah lidhjet kulturore me treva më të gjëra të Ballkanit Jugor, të Egjeut dhe të Anatolisë. Lëvizjet graduale të popullsive neolitike dhe eneolitike, në kërkim të tokave bujqësore e të kulturave të reja, ishin faktor veprues në vendosjen dhe mbajtjen e këtyre lidhjeve, të cilat u kushtëzuan edhe nga faktorët gjeografikë.
Nuk është vendi të rreshtojmë hollësira të dëshmive arkeologjike që provojnë çka pohuam më lart. Përhapja e teknologjisë së njëjtë në tërë treguesit kulturorë, si në vegla pune dhe qeramikë, si edhe objektet e njëjta në paraqitjen e kulteve, në një territor të gjërë, nuk mund të ishte veçse rezultat i fuqizimit të lidhjeve dhe këmbimeve, të cilat në thelb ishin rrjedhojë e zhvillimit të përgjithshëm, e përafërsisht të njëjtë, kulturor të banorëve të territorit të Ballkanit të Jugut në epokën e bakrit. Këtë pamje të zhvillimit të kësaj treve arkeologët e kanë shprehur me emërtimin “Kompleksi kulturor ballkano-egjean i kohës eneolitike”, pra është fjala për një tërësi kulturash me elemente të përbashkëta (Prendi,F. 1976,38; Korkuti,M. 1985,53).
Duke përmbledhur këtë paraqitje për epokën e bakrit kemi arritur në përfundimin se, në kushtet e zhvillimit të pandërprerë e të stabilitetit të gjatë ekonomik, të shkallës së përparuar të zhvillimit në të cilin arriti qytetërimi eneolitik, krahas formimit të bashkësive të gjëra kulturore e kultike, u bë edhe hapi i parë drejt formimit të një bashkësie të madhe etnike e gjuhësore (Korkuti,M. 1985,55).
Rreth përkatësisë etnike të banorëve eneolitikë
A mund të flitet për përkatësi etnike në një kohë të tejlashtë si epoka e bakrit dhe në se po, mbi ç’bazë? Kur guxojmë të flasim për etni në fillesat e saj duhet ta veçojmë e ta dallojmë atë nga etnitë në epokën historike, të cilat karakterizohen nga tipare të tjera themelore;
dhe problemet që kërkojnë përgjigje janë të shumta dhe të ndërvarura nga përfundimet e studimeve ndërdisiplinore. Në trinomin e problemeve parailire-ilire-arbër, problemi i parë mbetet më i vështiri,
sepse të dhënat gjuhësore e antropologjike janë të pamjaftueshme. Fjala e arkeologjisë, si rrjedhim, ka një peshë të veçantë meqënëse për këtë periudhë të hershme koncepti kulturë, në kuptimin arkeologjik, në vija të përgjithëshme, është i njëjtë me kategorinë etnos*. Kjo përbën edhe bazën mbi të cilën mbështetet argumentimi i pikpamjes sonë për fillimet e formimit të etnosit prandaj do të ndalemi në kuptimin dhe vlerën që kanë burimet arkeologjike për epokën prehistorike.
Më shkoqur problemi shtrohet në këtë mënyrë: në ç’raporte qëndronte kultura me etnosin në epokën prehistorike, a ka përputhje midis tyre dhe në rast se ka, në çfarë shkalle është kjo?
Ja disa mendime të studjuesve të ndryshëm për këtë çështje .
- Kultura dhe etnosi nuk përputhen gjithmonë. Po në shumicën e rasteve kultura përputhet me etnosin.
Qeramika dhe zakonet fetare (kulti) janë elemente që tek popujt primitiv u janë nënshtruar më pak ndikimeve dhe se qëndrueshmëria e këtyre elementeve provon vazhdimësinë etnike tek grupet prehistorike.
Fiset me kulturë të njëjtë ose të ngjashme mund të flasin gjuhë të ndryshme.
Do të ishte vështirë të pretendohej se vetëm gjuha paraqet tiparin etnik të një grupi.
Kur flasin për marrëdhëniet midis kulturës dhe etnosit duhet të kemi parasysh lidhjet midis gjuhës e kulturës, mbasi dihet se gjuha është një nga tiparet që përcakton karakterin etnik. Por ky nuk është
tipar i vetëm, e aq më tepër për epokën pre e protohistorike, ku ka edhe një varg tiparesh të tjera të rëndësishme, të cilat në tërësinë e tyre formojnë historinë etno-kulturore të një popullsie. Prandaj historinë e gjuhës nuk mund ta barazojmë me historinë etnike e aq më pak, në tërësi, me historinë e një popullsie që e flet, e cila ka një përmbajtje shumë më të gjërë e më të plotë.
Në epokën neolitike dhe në atë të bronzit ndodhte shpesh që një fis asimilonte, në pikpamje gjuhësore, një fis tjetër; po në të njëjtën kohë është bërë edhe asimilimi kulturor, madje ky i fundit ca më herët. Kështu nuk mund të ndodhte që një fis ose një grupim fisesh të ndryshonin gjuhën, nëpërmjet asimilimit dhe në të njëjtën kohë të ruanin kulturën e mëparshme materiale, sepse bashkë me asimilimin gjuhësor ndryshonte edhe kultura e tyre materiale. Pra, asimilimi kulturor dhe ai gjuhësor, ishin dy nga shfaqiet më të rëndësishme të proçesit etnik, të ndërvarura nga njëra-tjetra, të cilat gjatë epokës së neolitit e të bronzit janë zhvilluar krahas dhe kanë patur gjatë rrugës së tyre të zhvillimit një përputhje gati të plotë. Ja sepse nëpërmjet njohjes dhe studimit të njërit aspekt mund të nxirren përfundime edhe për aspektin tjetër.
Gërmimet arkeologjike sistematike kanë dhënë mundësi të gjëra për studimin në kompleks të një kulture arkeologjike të një rajoni të caktuar. Kur ajo kulturë është e njëjtë me një tjetër, që shprehet në format e ekonomisë, në arkitekturën e banesës dhe ajo që ka më shumë rëndësi, në kulturën materiale (në vegla pune, armë, qeramikë, stoli, objekte, etj.), apo ka të njëjtat kulte e të njëjtin rit varrimi, atëhere shihet se ka elemente të tilla kulturore e shpirtërore, të cilat shprehin drejtpërsëdrejti tiparet e përbashkëta etnike. Kështu, me mjaft përafërsi mund të vendoset shenja e barazisë midis dy kulturave edhe në pikëpamje etnike. Si rrjedhim i një bashkësie të gjatë kulturore e etnike duhet pranuar se ka patur edhe një bashkësi gjuhe, në atë masë e në atë formë që mund të ishte ajo në epokën prehistorike.
Si përfundim, ne jemi të mendimit se në epokën e eneolitit dhe atë të bronzit shkalla e përputhjes midis kulturës dhe etnosit është gati e plotë, se një grup kulturor i njëjtë nënkupton edhe një grup etnik të njëjtë. Janë këto arsyet që burimet arkeologjike, për periudhën para burimeve të shkruara, marrin më tepër rëndësi sesa burimet e fushave të tjera në përcaktimin etnik të popullsisë. Prandaj arkeologjia mbetet një nga fushat kryesore që hedh dritë mbi etnogjenezën e parailirëve e të ilirëve. Më hollësisht këto çështje janë parashtruar në artikullin, “Probleme etnokulturore të epokës së eneolitit” (Korkuti,M. 1982,1,156-173).
Të kthehemi tek problemi ynë, i banorëve të tejlashtë dhe të parashtrojmë përfundimet që janë nxjerrë nga interpretimi i lëndës arkeologjike të zbuluar.
Arkeologjia jonë prehistorike ka bërë hapa të rëndësishme në trajtimin e problemit të banorëve të tejlashtë të vendit tonë, por ende nuk është arritur në një përfundim të argumentuar plotësisht. Ato janë teza pune që duhen provuar më tej apo përpjekje për të interpretuar edhe në pikpamje etnokulturore lëndën arkeologjike të epokës eneolitike e më tej atë të epokës së bronzit të hershëm në vendin tonë. Duke e shtruar problemin në këtë plan kemi parasysh mundësitë që na ofron materiali i kulturave tona eneolitike dhe i atyre të fqinjeve, i cili është i bollshëm, i pasur, i larmishën e i përcaktuar kohësisht, ndryshe nga fjalët e pakta gjuhësore e të papërcaktuara mirë kronologjikisht. Është gjithashtu e vërtetë se edhe arkeologjia ende nuk e ka thënë fjalën e vet përfundimtare për zgjidhjen e problemeve etnike, por mendojmë se kjo nuk duhet të na çojë në pozitat e atyre studiuesve që, për t’u shpëtuar “gabimeve”, nuk merren me trajtimin e problemeve etnike.
Pas gjithë kësaj parashtrese të gjatë, por të nevojshme, të vijmë më pranë problemit të përkatësisë entike. Po e theksoj se pjesë pjesë, e rezultat pas rezultati, mund të arrijmë tek zgjidhja më e pranueshme. Dhe për të arritur tek problemi i banorëve të tejlashtë të vendit tonë, duhet të japim disa spjegime e të shprehim pikpamjen tonë për dy çështje parësore, që janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën. Këto janë:
- Problemi i indoevropianizimit të territorit të vendit tonë e në tërësi i gjithë Gadishullit Ballkanik.
- Problemi i lidhjeve të substratit etnik para ilir me ilirët si banorë të pjesës perëndimore të Gadishullit Ballkanik në epokën e bronzit e të hekurit (Për këtë do të flitet gjërësisht në kreun e dytë).
Indoevropianizimi i territorit të Ballkanit perëndimor u bë në kuadrin e përgjithshëm të proçesit indoevropianizues të të gjithë Ballkanit, ndaj për këtë problem do t’u referohemi, në radhë të parë, përfundimeve të arritura. Ato mund të përmblidhen në këto pikpamje më përfaqësuese.
- Shumica e arkeologëve shqiptarë dhe të huaj indoevropianizimin e Europës Juglindore e shohin si një proçes të gjatë që u krye si rezultat i disa valëve dyndjesh të fqinjëve nomadë, të ardhur nga stepat e Azisë gjatë mijëvjeçarit të tretë p.e.sonë.
Një variant të kësaj pikëpamje, përbën teza tjetër sipas së cilës popullsia jo indoevropiane, mesdhetare neolitike e eneolitike, u indoevropianizua gjatë dyndjes së madhe të popujve baritor, të ardhur nga stepat në fillim të epokës së bronzit.
Studiues të tjerë janë të mendimit se elementi indoevropian ose më saktë ai paleoindoevropian ka ekzistuar në Ballkan shumë më herët, që në epokën neolitike.
Të dhënat nga trevat shqiptare janë të kufizuara për të ndjekur një proces kaq të gjërë e të ndërlikuar, siç është ai i indoevropianizimit. Gjithsesi, kur gjykojmë për rrjedhimet e këtij procesi, duhet të kemi parasysh se dyndja e popujve të stepave ka qenë më e fuqishme në territoret lindore të gadishullit të Ballkanit kurse në trevat e vendit tonë, që përbënin skajet fundore të shtrirjes së kësaj dyndje, roli e vendi i ardhacakëve në simbiozën me popullsinë vendase nuk mund të ishte i njëjtë si në trevat ballkanike lindore.
Ne kemi shprehur dhe mbrojtur pikëpamjen se lënda arkeologjike që kemi nga Shqipëria na shtyn të mendojmë se procesi i indoevropianizimit nuk duhet parë si rezultat i një dyndje të vetme, por si një proces i gjatë zhvillimi, ku kulturat autoktone eneolitike e bartësit e tyre u ndërthurën me bartësit dhe kulturat bashkëkohëse ballkanike (Korkuti, M. 1985,2,56). Në këtë proces asimilimi dhe disimilim kulturor dhe etnik, të një transformimi të dukshëm shoqëror e ekonomik si edhe të kontakteve e të lëvizjeve graduale të popullsive, u bë indoevropianizimi i territorit të vendit tonë, i cili fillesat e tij i ka, të paktën, qysh gjatë epokës së eneolitit. Në këtë përfundim vijnë edhe disa studiues, të tjerë të huaj, kur pohojnë se gjuhët indoevropiane njihnin emërtime të përbashkëta për metalet (për bakrin, arin e bronzin) d.m.th. për prodhime tipike të një metalurgjie të zhvilluar të eneolitit e të kohës së hershme të bronzit .(Budimir,M. 1952,10; Lochner-Hüttenboch, Fr. 151-181; Bonfante,G. 1968, 102-103) Duke u shprehur për fillimet e indoevropianizimit qysh gjatë eneolitit, nuk mohojmë rolin përshpejtues që luajti në këtë proces vala e fundit e dyndjes së popullsive të ardhura nga lindja, në fillim të epokës së bronzit, gjë që është një fakt i padyshimtë e i provuar edhe nga të dhënat e arkeologjisë sonë.
Kultura eneolitike e vendit tonë u zhvillua gradualisht, si një kulturë autoktone dhe në lidhje të ngushtë me kulturat bashkëkohore ballkaniko-egjeane, si një kulturë që njohu arritjet më të rëndësishme të qytetërimit eneolitik e që iu nënshtrua shndërrimeve ekonomike e shoqërore të kohës e veçanërisht procesit të rëndësishëm të indoevropianizimit. Si përfundim, bashkësia e madhe kulturore që u formua në fund të eneolitit, në vendin tonë, në plan gjuhësor ishte indoevropiane.
Për këtë substrat të tejlashtë, për këtë popullsi indoevropiane të Ballkanit Perëndimor të epokës së eneolitit a mund të përdoret një emër i përveçëm?
Të dhënat e para për emërtimin e kësaj popullsie do t’i gjejmë tek autorët më të vjetër të Greqisë së Lashtë, tek Homeri, Hesiodi, Herodoti dhe tek mbi 100 autorë të tjerë grekë e latinë, të cilët flasin për pellazgët si një popullsi jo greke. (Në mënyrë të plotë këto të dhëna gjenden në veprën e Fr.Lochner-Hüttenboch, Die Pelasger). Homeri i përmend pellazgët si banorë të Thesalisë e të Kretës; shkrimtarë më të rinj si Hesiodi, Herodoti, Hekateu, Tuqididi, na japin njoftime të tjera, duke i vendosur pellazgët herë në Peloponez, herë në Azi të Vogël e herë në Itali, ndërsa gjuhën e tyre, pellazgjishten, e quajnë gjuhë barbare d.m.th. jo greke.
Nga pikpamjet e studjuesve të shekullit XX mund të përmendim ato të disa linguistëve, si M.Budimir, V.Georgiev, Fr.Lochner –Hüttenbach, G,Bonfante etj., të cilët kanë shprehur mendimin se ka një lidhje midis gjuhës së kësaj popullsie mesdhetare paragreke me gjuhët e lashta të mëvonëshme të Ballkanit, si me trakishten dhe ilirishten. Studiues të tjerë, si B.Gavela, substratin pellazgjik të rajonit ballkano-egjean e paraqesin si një kategori autoktone indoevropiane të përcaktuar në pikpamje kulturore dhe gjeografike (Gavela, B. 1971,24). Mbi bazën e këtyre studimeve mund të thuhej se pellazgët janë një popullsi, që ka banuar në Europën Juglindore, në Mesdhe e në Azi të Vogël para formimit të etnosit grek dhe se gjuha e tyre është indoevropiane e nuk ka lidhje birërsie me greqishten.
Përpjekje për të gjetur lidhje gjenetike midis gjuhës shqipe dhe pellazgjishtes kanë bërë edhe Z.Majani (Majani, Z. 1970,75) dhe S.Konda (Konda,S. 1964,336). Të dy këta studiues në veprën e tyre kanë përdorur metoda jashtë shkencore, ndaj përfundimet e tyre nuk janë përfillur nga asnjë gjuhëtar shqiptar.
Në këtë parashtrim të shkurtër të çështjes nuk është e mundur të përmblidhet ajo që është shkruar në dhjetra mijra faqe për pellazgët e pellazgjishten; gjithsesi do të veçonim mendimin e shprehur për përdorimin e termit pellazgë.
Në literaturën shkencore, gjatë rreth 100 viteve të trajtimit të problemit pellazgjik, termi pellazg është përdorur në kuptime e përmbajtje historiko-gjuhësore të ndryshme. Tezat e hipotezat e studiuesve për identitetin e pellazgëve dhe për raportet e tyre me popullsitë e tjera, shkojnë nga mohimi i ekzistencës së tyre deri në përpjekjet për t’u veshur atyre tipare të veçanta e të përcaktuara qartë në pikpamje etnike e gjuhësore. Këto interpretime, në thelb të skajshme, e shprehin pamjaftueshmërinë e argumenteve të njërës ose të tjetrës pikëpamje, ndaj edhe e kanë kompromentuar së tepërmi përdorimin e termave pellazg e pellazgjishte, e si rrjedhim shumë studiues sot, për emërtimin e popullsisë së tejlashtë ballkanike parapëlqejnë të përdorin termat: parailirë, paratrakë, paragrekë.
Termi pellazg që trashëgojmë nga burimet antike dhe që mendojmë se gjen mbështetje pjesërisht nga të dhënat arkeologjike, mund të përdoret në kuptim konvencional, me një përmbajtje dhe domethënie të caktuar. Kështu bashkësia e gjërë kulturore, kultike dhe pjesërisht etno-gjuhësore që u formua gjatë eneolitit në Ballkanin Perëndimor, mund të quhet pellazgjike. Në pikpamje metodike ato që po quajmë pellazg apo pellazgjike, nga përmbajtja nuk janë homogjene e kompakte në shtresëzimin linguistik e kulturor të Europës Juglindore, por janë diçka heterogjene, me elemente kryesisht indoeuropiane dhe pjesërisht jo indoeurpiane në gjuhë. Prandaj termat pellazg e pellazgjishte i përdorëm për të emërtuar një popullsi me elementet më të përgjithëshme kulturore e gjuhësore të përbashkëta për trevën e Europës Juglindore që përfshin periudhën e eneolitit dhe atë të bronzit të hershëm. Ky është kuptimi konkret që i japim termit pellazg, mbi bazën e dëshmive arkeologjike. Natyrisht me përdorimin e këtij termi nuk duhet të mendojmë që në epokën e bakrit, e në një territor të gjërë si ai i Ballkanit Perëndimor të kishte një popullsi si ajo e kohës antike, as edhe një emër të përgjithshëm për të gjitha fiset e kësaj treve. Duke përdorur emrin konvencional pellazg për nënshtresën para ilire, themelore nuk është emri vetë, por evidentimi dhe përcaktimi i rolit që luajti ky substrat etnolinguistik në periudhën e kalimit nga eneoliti në bronz, me fjalë të tjera, të vihet në dukje ajo që ndodhi në planin kulturor dhe etnik në fund të mijëvjeçarit të katërt dhe në fillim të mijëvjeçarit të tretë p.e.sonë në Ballkanin perëndimor.
Në këtë kufi kohor në të gjithë gadishullin ndodhën ndryshime të mëdha në kulturë, në ekonomi, në organizimin shoqëror, në jetën shpirtërore dhe në përbërjen etnike. Vendin e kulturave eneolitike e zunë ato të bronzit të hershëm, që veçohen shumë qartë nga kulturat paraardhëse. Në metalurgji, me daljen e bronzit (përzierje e bakrit me kallaj) u shënuan përparime në përgatitjen e veglave të punës e të armëve, kurse në organizimin shoqëror vendosen marrëdhëniet patriarkale. Këto ndryshime u kushtëzuan nga faktorë të ndryshëm, ku rol të rëndësishëm luajti evolucioni i brendshëm, me fjalë të tjera, trashëgimia eneolitike, si edhe njohja e metalit të ri, bronzit. Ndryshime cilësore u bënë edhe në botën shpirtërore, në konceptet e reja dhe në radhë të parë në shfaqien e kultit të varrimit në tuma (varre në formë kodre). Për këtë arsye kjo periudhë kalimtare nga eneoliti në bronz përbën një hallkë të rëndësishme në të gjithë rrjedhën e proceseve etnokulturore të epokës së bronzit. Ndaj na duhet të bëjmë një ndalesë për të spjeguar arkeologjikisht këtë lidhje midis dy epokave.
Në territorin e Shqipërisë bronzi i hershëm është dëshmuar mjaft mirë arkeologjikisht nga vendbanimi i Maliqit (Maliq III a,b), i Trenit IIIa (Korçë), i Gajtanit I, i shpellës së Nezirit (Mat), i shpellës së Bënjës (Përmet ), i shpellës së Konispolit etj., si edhe nga varret më të hershme të tumave të Pazhokut (Elbasan), të Barçit (Korçë), të Shtoit e Shkrelit (Shkodër), të Piskovës (Përmet), të Vodhinës (Gjirokastër), të Bajkajt dhe të shpellës së Konispolit (Sarandë) etj. Lënda e përftuar nga këto zbulime ka zgjeruar shumë njohjen tonë për përbërësit që morën pjesë në formimin e kulturës së bronzit të hershëm. Nga të gjitha këto të dhëna është arritur në përfundimin se kultura e bronzit të hershëm në Shqipërinë Juglindore (Maliq, Tren), në Shqipërinë Jugore (Bënjë, Piskovë, Përmet, Vodhinë), në Shqipërinë e Brendëshme (shpella e Nezirit) dhe në Shqipërinë Veriore (Gajtan, Shkrel, Shtoi), në treguesit themelor ka tipare të njëjta dhe në formimin e saj kulturor dhe etnik vendin kryesor e zë përbërësi autokton eneolitik. Përbërësi tjetër, ai me origjinë lindore, i ardhur si rezultat i dyndjes së fundit të nomadëve të stepave, shpejt u dobësua dhe u shkri me përbërësin vendas.
Për rolin e përbërësit eneolitik, vendas na dëshmojnë edhe disa të dhëna antropologjike nga skeletet e varreve të bronzit të hershëm, të cilat dëshmojnë se popullsia e ardhur u asimilua nga popullsia vendase më e shumtë në numër.
Këto janë disa të dhëna arkeologjike të dorës së parë, që na lejojnë të shprehemi për një vazhdimësi kulturore dhe etnike nga epoka eneolitike në atë të bronzit të hershëm. Me këtë nuk kuptojmë një vazhdimësi tërësore, një kalim të drejtpërdrejtë të kulturës e të bartësve të saj nga një epokë në tjetrën. Periudha e tranzicionit ishte, siç e kemi vënë në dukje, një periudhë e ndryshimeve të mëdha ekonomike e kulturore dhe ngjizja, midis përbërësit vendas dhe atij të ardhur, është bërë me asimilim kulturor, por edhe me dhunë. Më shkoqur, me vazhdimësi ne nënkuptojmë përbërësin etno-kulturor eneolitik, i cili mori pjesë aktive në formimin e etnosit ilir gjatë epokës së bronzit.
Ky përbërës është edhe nyja lidhëse midis banorëve ilirë të epokës së bronzit dhe të banorëve të tejlashtë të epokës eneolitike të para-ilirëve, të cilët i quajtëm konvencionalisht pellazgë. Këto përfundime na japin të drejtën të shprehemi se ilirët janë një nga popujt më të vjetër të gadishullit.
KREU II
ILIRËT
Kuadri historik. Burimet e shkruara të autorëve antikë na bëjnë të ditur se në kohën antike pjesa perëndimore e Ballkanit banohej nga ilirët, një nga popujt më të mëdhenj të gadishullit.
Lajmet për emra fisesh ilire i gjejmë që më monumentet më të hershme të letërsisë helene, në poemat e Homerit e të Hesiodit. Interesi i shkrimtarëve grekë për trevat e Ilirisë dhe ilirët u shtua sidomos në shek. VII-VI p.e.sonë, kur në brigjet lindore të Adriatikut u themeluan kolonitë e para helene, si Dyrrahu, Apolonia, Oriku etj. Lidhjet e ngushta që mbanin këto qytete me metropolet, si dhe ardhjet e shpeshta të udhëtarëve e tregtarëve grekë, për t’u njohur e për të tregtuar me vendet e pasura në minerale, në prodhime blegtorale e bujqësore të Ilirisë, bënë që bota greke, në atë kohë, të mirrte njohuri pak a shumë të plota e më të sakta për ilirët e Ilirisë. Këto të dhëna mjaft të sakta i gjejmë në veprat e historianëve të mirënjohur të antikitetit, të Herodotit dhe në veçanti të Tuqididit. Në shek. IV-II p.e.sonë shtohen në mënyrë të ndjeshme të dhënat e shkruara për historinë e Ilirisë. Në mes të veprave të historianëve e gjeografëve antikë, vepra e Polibit jep të dhëna të rëndësishme e të sakta për mbretërinë ilire ashtu si edhe vepra e Strabonit, e Apianit etj., që plotësojnë njohjen tonë për ilirët (Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë Tiranë 2002).
Për shekujt e parë të e.sonë të dhënat historike për Ilirinë janë shumë të kufizuara, në ndryshim nga shekujt e mëvonshëm IV-VII, kur ka një prodhimtari të madhe letrare të autorëve antikë dhe
bizantinë, prej nga mund të nxirren të dhëna me vlerë për historinë e
Ilirisë në periudhën e vonë antike.
Burimet e shkruara antike e ato të hershme mesjetare përbëjnë një bazë të rëndësishme për rindërtimin e historisë së ilirëve dhe të arbërve. Por fakti që ato janë të fragmentuara e flasin vetëm për disa ngjarje e aspekte të historisë së ilirëve, i bëjnë ato të pamjaftueshme për të rindërtuar plotësisht zhvillimin historik në territorin e Shqipërisë në kohën antike. Gjithsesi, shfrytëzimi i tyre bashkë me të dhënat e shumta arkeologjike, mundësojnë sot rindërtimin e shumë çështjeve të historisë dhe të kulturës së ilirëve.
Ilirët jetonin në një territor të gjërë, kufiri verior i të cilëve shkonte deri tek degët e lumit Danub (Sava e Drava), kurse në jug, duke përfshirë edhe territorin e Epirit prehistorik, kufiri shkonte deri në gjirin e Ambrakisë (të Prevezës). Në lindje, si kufi natyror, ishin lumenjtë Morava e Vardar (rrjedha e sipërme dhe e mesme) dhe në perëndim brigjet e Adriatikut e të Jonit. Grupe të veçanta fisesh ilire u vendosën edhe në Italinë e Jugut (Mesapët e Japygët).
Në zhvillimin ekonomik e shoqëror dhe rrjedhimisht edhe politik të ilirëve, rol parësor ka luajtur pozita gjeografike e Ilirisë e cila gjendej pranë dy qytetërimeve të mëdha antike: pranë qytetërimit helen dhe atij romak, e më pas përfshirja e saj në kulturën e hershme bizantine.
Në shek.VI-V p.e.sonë në Ilirinë e Jugut lindin formacionet e para shtetërore. Nga forma politike ato ishin monarki të trashëguara, ku sundonin përfaqësuesit e aristokracisë skllavopronare. Ndarja administrative e shtetit kishte në qendër qytetin kryesor, ku qëndronte dinastia e caktuar nga mbreti. Brenda kuadrit monarkik të shtetit ilir, qytetet dhe krahinat rreth tyre kishin një vetqeverisje në formën e Bashkësive, me në krye një këshill ekzekutiv nëpunësish të zgjedhur çdo vit. Në shek. V-IV p.e.sonë shteti ilir formohet plotësisht. Mbreti më aktiv ishte Bardhyli, që theu maqedonët, i vuri në vartësi dhe në vitin 359 p.e.sonë guxoi të ndeshet me Filipin e II të Maqedonisë për rivendosjen e kufirit në lindje . Nën sundimin e mbretit Glaukia, shteti ilir u forcua më tej. Më 355 p.e.sonë bëhen përpjekje për çlirimin e tokave lindore në luftë kundër Aleksandrit të Maqedonisë dhe u sigurua aleanca me Epirin, duke vendosur në fron Pirron (në vitin 309). Gjithashtu, u bashkua Dyrrahu me shtetin ilir dhe u çlirua Apolonia nga pushtimi maqedon. Në kohën e pasardhësve të tij, Monunit dhe Mytilit shteti forcohet ekonomikisht, duke prerë monedha argjendi dhe bronzi. Pas mesit të shek.III p.e.sonë nën mbretërinë e Pleuratit dhe Agronit nis përsëri periudha e lulëzimit të shtetit ilir. Në vitin 231 p.e.sonë ilirët thyen në Etolët dhe lidhën aleancë me Epirin dhe Akarnaninë. Kështu ilirët dalin si forca më e madhe politike në Ballkan, e për rrjedhojë bien ndesh me synimet hegjemoniste të Romës në detin Adriatik. Në dy luftrat e para me Romën (229 e 218 p.e.sonë) shteti ilir i udhëhequr nga Teuta, thyhet. Më pas nën sundimin e mbretit Gent (186-168 p.e.sonë) shteti ilir filloi përsëri politikën antiromake dhe u fut në aleancë me Maqedoninë e Dardaninë. Në betejën e Shkodrës (168 p.e.sonë) ushtria ilire u thye dhe shteti ilir u shkatërrua.
Historia politike e ilirëve në shek.V-I p.e.sonë nuk mund të kuptohet pa njohur lindjen dhe zhvillimin e qyteteve e kulturës qytetare ilire. Mbështetur në kërkimet e studimet intensive në qytetet e
Amanties, Antigonesë, Bylisit, Klosit, Dimales, Zgërdheshit (Albanopolit) Lisit, Skodrës, Selcës së Poshtme etj., arkeologët shqiptarë kanë veçuar qartë një periudhë qytetare në zhvillimin e përgjithshëm të kulturës dhe historisë ilire. Ajo u formua si rrjedhim i evolucionit të brendshëm dhe të pandërprerë, mbi një bazë të pandryshueshme etnike. Zgjerimi dhe intensifikimi i marrëdhënieve me botën helene në aspektin urbanistik, ekonomik, kulturor dhe politik i dhanë pamjen e plotë të një qytetërimi antik mesdhetar. Ai u bë bazë e qëndresës ndaj ndryshimeve politike dhe kulturore që ndodhën në Iliri, gjatë sundimit të perandorisë romake.
Periudhën qytetare ilire, shek.IV-I p.e.sonë, prof. N. Ceka e ka cilësuar si periudha që qëndron midis dy momenteve kyçe në procesin shumëshekullor të formimit të etnosit ilir dhe të ngjizjes prej tij të kombësisë arbërore, si një nga periudhat më të shkurtërat të historisë ilire, por edhe nga më të ngjeshurat, për thellësinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore dhe të pasqyrimit të tyre në sferën e kulturës, apo në dendësinë e ngjarjeve politike (Ceka,N. 1982,119).
Pasi nënshtroi mbretërinë ilire dhe shtetin e Epirit, Roma vendosi të qëndronte gjatë në Iliri dhe prej këtej të shtrihej në të gjithë Gadishullin Ballkanik, madje edhe më tej në Azinë e Vogël. Në Iliri, Roma zbatoi një politikë administrative që i shërbeu politikës së romanizimit. Roma, herë pas here, bënte riorganizime në përputhje me situatën politike. Në fund të shek. I p. e. sonë u krijua provinca e Ilirikut (Illyricum), e cila përfshinte një territor shumë të gjërë. Ndryshimet që ekzistonin midis krahinave perëndimore bregdetare dhe atyre të brendshme malore bënë të nevojshme krijimin në pjesën qendrore të Ilirisë të një province tjetër, atë të Mëzisë, që përfshinte edhe Dardaninë, e cila deri atëherë bënte pjesë në provincën e Maqedonisë. Në fund të shek. IV të e. sonë u krijua provinca e Epirit, ku u futën krahinat ilire në jug të Vjosës, i gjithë Epiri dhe Akarnania dhe Etolia, në jug të tij. Në periudhën e vonë antike, Iliria e Jugut ishte e ndarë në katër provinca: Prevali (me qendër Shkodrën), Dardania (me qendër Shkupin), Epiri i Ri (me qendër Durrësin) dhe Epiri i Vjetër (me qendër Nikopojën).
Gjatë shek.I e.sonë ndodhën ndryshime në jetën e qyteteve. Disa qytete si Skodra, Dyrrahy, Bylisi, Buthroti morën statusin e kolonive. Zhvillimi i mëtejshëm i këyre qyteteve ka qenë i lidhur me zhvillimin që mori zejtaria, tregtia dhe bashkë me to edhe rrjeti i komunikacionit. Një rrugë shumë e njohur ka qenë rruga Egnatia, e cila lidhte Dyrrahun e Apoloninë, kalonte në Thesalonik dhe në fund arrinte deri në Konstandinopojë. Ajo ishte e gjatë 267 milje (395 km) dhe u ndërtua në shek. I p.e.sonë nga prokonsulli i Maqedonisë G. Egnatius, nga mori edhe emrin Via Egnacia.
Në kohën e vonë antike, kur fuqia e Perandorisë Romake kaloi në provincat, jeta qytetare vazhdoi të lulëzonte në disa prej tyre. Dyrrahu ishte një nga qytetet më të mëdha të kohës së vonë antike dhe të qytetërimit të hershëm bizantin. Nga provincat e Ilirikut dolën personalitete të shquara të Perandorisë Romake e Bizantine si gojtari Asin Epikadi dhe juristi Prisku, perandorët e shek.III-IV të e.sonë Klaudi II, Aureljani, Diokleciani, Maksim Daza, Kostanci, Kostandini I, Justini, Justiniani etj (Historia e Popullit Shqiptar, 111-185).
Për herë të fundit, ilirët përmenden në vitin 601 të e.sonë në kronikën e Shën Demetrit të Selanikut. Ndërsa më 1018, nga kronisti bizantin Mihail Ataliati, mësojmë emrin e provinczës së Arbanonit që zinte përafërsisht territorin që në antikitet banohej nga fisi ilir i albanëve (Freshëri, K., 57).
E quajmë të nevojshme të japim sqarimet e mundëshme lidhur me lindjen dhe përdorimin e emrit ilir. Termin ilir (Illyris, Hyllirus), për herë të parë, e ndeshim në burimet e shkruara tek Herodoti (Herodoti VIII, 137), por që ka mjaft të ngjarë të jetë përdorur më herët. Në fillim ai ka patur një kuptim të ngushtë gjeografik me të cilin quheshin nga grekët një a më shumë fise që banonin në veri të tyre gjatë bregut të detit Adriatik. Ndoshta edhe ata e kanë thirrur vehten e tyre ilir. Më vonë, me zgjerimin e lidhjeve tregëtare, grekët e shtrinë përdorimin e këtij emri për një numër shumë më të madh fise ilirësh që banonin në veri të tyre. Në këtë mënyrë, gradualisht, emri ilir mori një kuptim të gjërë etnik duke përfshirë të gjitha fiset që ishin të njëjta ose shumë të afërta për nga origjina, nga kultura dhe nga gjuha.
Pas shek. V p. e. sonë, me krijimin e formacioneve shtetërore emri ilir, veç kuptimit etnik, mori dhe një kuptim më të ngushtë politik. Me këtë emër quhej shteti ilir i cili shtrihej midis lumenjve të Vjosës e Naretvës (Kroaci). Në burimet latine të shek. I të e. sonë, tek C. Plinii Secundi e Pomponii Melae përdoret termi “Illyrii proprie dicti” (ilirët e mirëfilltë) (Plini III, 5 – 30). Ky emër siç janë shprehur shumë studiues, nënkuptonte popullsinë që shtrihej brenda territorit të shtetit ilir, në kufijtë e tij më të gjërë. Në burimet e mëvonshme, emri ilir dhe Iliriku, si provincë, e ndeshim deri aty nga shek. VI e. sonë.
Alberti- Legjendë
Postime : 41743
Gjinia : 
Anëtarësuar : 23/11/2009
Mosha : 35
Hobi : Tenisi
Re: Parailiret - Iliret - Arberit M.Korkuti
nga Alberti Tue 19 Jan 2010 - 7:46
Origjina e Ilirëve
Origjina e ilirëve, procesi historik i formimit të tyre, ka qenë e vazhdon të jetë një nga problemet themelore të historisë së lashtë të Shqipërisë, e në të njëjtën kohë edhe një problem për prehistorinë ballkanike, sepse zgjidhja e tij ishte e lidhur me origjinën e popujve të tjerë të lashtë të Ballkanit. Ndaj për një kohë të gjatë me këtë problem janë marrë linguistë, historianë, arkeologë, antropologë e etnografë, të cilët me studimet e tyre, nga një periudhë në tjetrën, kanë çuar më tej zgjidhjen e tij. Dhe në këtë rrugë të gjatë të kërkimit të së vërtetës shkencore e vlen të njihemi me historinë e tij.
Problemi i origjinës së ilirëve lindi në një fazë parashkencore nga pyetja që kishin shtruar humanistët europian në shek. XV-XVI; lidhur me popullsitë e lashta të Ballkanit dhe me fatin e mëtejshëm historik të ilirëve, trakëve e maqedonëve. Pyetja që u shtrua se kush ishin stërgjyshërit e shqiptarëve, çonte në kërkim të origjinës së ilirëve. Kërkimet e para shkencore për këtë problem u bënë në shekullin e XIX kur studjues të huaj si Thunman, Hahn etj., bënë përpjekjet e para për zgjidhjen e problemit të origjinës së popullit shqiptar, duke u mbështetur tërësisht në analizën e materialit gjuhësor, që gjëndej në burimet e autorëve antikë. Materialin e nevojshëm gjuhësor që ata grumbulluan e studiuan me metodat e mjetet e gjuhësisë krahasuese, e cila në atë fazë ishte ende e pazhvilluar e nuk mund t’i përgjigjej detyrave të sqarimit të origjinës së ilirëve. Ata krahasonin në mënyrë të drejtpërdrejtë gjuhën e sotme shqipe me mbeturinat e një gjuhe të lashtë mesdhetare paragreke, tek bartësit e së cilës kërkonin prejardhien e shqipes dhe të shqiptarëve, pa marrë parasysh etapat e ndërmjetme historike, në të cilat kishte kaluar ky proces.
Përdorimi i kësaj metode jo të përshtatshme për ndriçimin e çëshjes sëilirëve la shteg për interpretime e spjegime, që shkonin shumë larg së vërtetës. Gjatë epokës së Rilindjes kombëtare shqiptare hipoteza e J.G.Hahnit (Hahn,J.G. 1954,213) për prejardhjen e shqiptarëve nga pellazgët, ndonëse e pambështetur në shumë fakte, u përqafua nga ideologët e Rilindjes sonë dhe u përdor si një mjet i mirë në luftën që ata bënin për t’i njohur shqiptarët si një komb i lashtë. Në dhjetëvjeçarët e parë të shek. XX problemi i origjinës së ilirëve u çua më tej nëpërmjet metodave të reja shkencore, që filloi të përdorë gjuhësia krahasuese. Në këtë mënyrë u bë e mundur të përcaktohej një shtrirje e përafërt e ilirishtes dhe e folësve të saj në vatrat jashtë ballkanike e në vetë Ballkanin. Megjithatë, meqënëse zbatoheshin metoda formale të gjuhësisë krahasuese, mbetej shumë i papërcaktuar idenfikimi i elementit të mirëfilltë ilir, kështu që në vitet’30, u arrit në fenomenin e njohur të “panilirizmit”, i cili zotëroi në atë kohë në shkencën linguistike, e me të u bashkuan edhe disa arkeologë (Buda,A. 1974,52). Prioriteti që kishin studimet gjuhësore ndaj kërkimeve e gjurmimeve arkeologjike, ndikoi për keq në ndriçimin e qartë të problemit. Fakti që shpjegimi i origjinës së ilirëve mbështetej vetëm në mundësitë e kufizuara të një shkence të vetme, të gjuhësisë, nuk mund të çonte në përfundime të sakta, veçanërisht pa marrë për bazë fjalën vendimtare të arkeologjisë.
Pas Luftës së Dytë Botërore kërkimet e studimet arkeologjike në fushën e prehistorisë ballkanike, e veçanërisht në atë ilire, shënuan arritje të rëndësishme në të gjitha drejtimet. Duke u nisur nga materialet konkrete e të mirëfillta ilire të zbuluara në territorin e Ballkanit perëndimor, duke kaluar nga fakte më të njohura të epokës së hekurit, u kalua në fusha më pak të njohura të epokës së bronzit. Në këtë rrugë u arritën përfundime të reja e diametralisht të kundërta për spjegimin e origjinës së ilirëve. Kështu me futjen e arkeologjisë në një rrugë metodike të re e të frytshme, u shënua një kthesë rrënjësore në ndriçimin e problemit themelor të etnogjenezës ilire.
Në rrugën e zgjidhjes së problemit të etnogjenezës së ilirëve janë kristalizuar dy teza themelore. Sipas tezës së parë, ose më drejt tezës së vjetër, ilirët janë një popullsi e ardhur nga veriu në një kohë relativisht të re; kurse sipas tezës tjetër, ilirët dhe kultura e tyre janë produkt të një zhvillimi të brendshëm autokton, që u krye gjatë mijëvjearit të II e I p.e.sonë në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik.
Pikëpamjet rreth origjinës veriore
Për origjinën veriore të ilirëve janë shprehur arkeologë, historianë, linguistë e studjues të tjerë, pikëpamjet e disave prej tyre, në formë të përmbledhur, po i parashtrojmë më poshtë.
Sipas pikëpamjes së arkeologut G.Kossina (Gjermani) origjinën e ilirëve duhet ta kërkojmë në lumin Oder, në krahinën Luzhic (Gjermania Lindore ) ku ilirët u formuan si popullsi, që në epokën neolitike dhe më pas u shtrinë në jug (Kossina,E. 1912,173). Autori bazohet në ngjasime formale të kulturës materiale të Luzhicës dhe Panonisë, e cila duket se lidhet me kulturën e njëjtë ilire si edhe në disa emra gjeografikë të spjeguar si ilir. Por siç kanë treguar faktet arkeologjike kjo rrugë e ardhjes së tyre në jug nuk mund të provohet nga të dhënat arkeologjike, madje edhe të dhënat etimologjike nuk janë të sigurta. Përafërsisht këtë pikëpamje mbron edhe R.Pittioni, i cili kulturën e vjetër të Lauzicës dhe kulturën e Fushave me Urna e quan grup kulturor protoilir, kurse kulturën e Halshtatit (Austri) dhe kulturën e zhvilluar të Lauzicës e quan si produkt të qytetërimit të pjekur ilir. Gjithashtu ai është i mendimit se protoilirët në periudhën e Fushave me Urna dhe në epokën e vjetër të hekurit kanë patur rëndësi botërore (Pittioni,R. 1954,53).
Dobësia themelore e kësaj pikëpamje, është se përkrahësit e saj mbështeten në disa shfaqje të jashtme të kulturës materiale prehistorike të Lauzicës dhe nuk e krahasojnë atë me materialet e territorit të mirëfilltë ilir, por e përqasin me materialet e krahinave të largëta periferike që në fakt janë vetë të paqarta etnikisht.
Në fillim të shekullit XX tezën e prejardhjes veriore të ilirëve e mbështetën, pa sjellë fakte e prova të reja, edhe studjues të tjerë të cilët nuk sollën ndonjë ndihmesë në ndriçimin e këtij problemi (Schütt,C. 1910,10; Patsch,C. 1907,169-174).
Një variant tjetër i origjinës veriore të ilirëve e lidh prejardhjen e tyre me kompleksin e madh të kohës neolitike të Evropës së Mesme, të njohur me emrin kompleksi i qeramikës kordelore (bandkeramik). Duke e kërkuar ekzistencën e ilirëve në një kohë shumë më të hershme, që në epokën e neolitit, dhe për më tepër duke u mbështetur në disa tipare jo qënësore të saj u përpoqëm të spjegonin origjinën e qeramikës kordelore në Ballkanin veri-perëndimor, me popullsinë protoilire.
Tezën e origjinës veriore e të panilirizmit e përkrahën edhe disa linguistë. Kështu, sipas disa studiuesve si Kreçmer etj., origjina e ilirëve duhet kërkuar në Gjermaninë Lindore, në krahinën rreth Vistulës së Mesme; pastaj sipas tyre, që andej ilirët u hodhën më vonë në Ballkan. Kjo teori mbështetet në lidhjen e disa anëve të jashtme të kulturës së kohës së mesme të bronzit në Gjermaninë e Qendrore me ato të kulturës së kohës së bronzit të territorit të mëvonshëm ilir dhe të Ballkanit. Konkretisht, ata marrin si bazë faktin që në të dy krahinat paraqitet i njëjti zakon i varrimit në tumë, fakt që është i përhapur në tërë Evropën dhe në Azinë e afërme. Por bartësit e një zakon i tillë u takojnë komplekseve kulturore të ndryshme. Edhe emrat gjeografikë që sjellin si argumenta, gjenden edhe në vise të tjera shumë larg. Bile sipas këtij varianti shkohet aq larg saqë thuhet se themelonjësit e Bizantit kanë qenë ilirët (Kretschmer,P. 1935,217).
Sipas pikëpamjes së një linguisti tjetër H.Krahe, ilirët kanë banuar në tokat alpine, në Panoni e Çeki e ka shumë të ngjarë në një zonë të gjërë të Gjermanisë Perëndimore dhe se ilirët kanë patur rëndësi të madhe në popullimin e Evropës parahistorike (Krahe,H. 1954,93-101). Në këtë mënyrë kjo pikëpamje bashkohet me përkrahësit e teorisë së nordizmit, e cila u pasua nga shumë shkencëtarë gjermanë.
Në veprat e shumë linguistëve gjuha ilire dhe grupëzimet etnike ilire, karakteri indoevropian ose jo i tyre, djepi i formimit dhe shtresëzimet etnike e gjuhësore kanë zënë një vend qëndror në shqyrtimin e prehistorisë Evropiane. Studiuesit duke u nisur nga krahasimet gjuhësore vënë në dukje se kultura e bronzit e mijëvjeçarit II p.e.sonë në Poloninë Perëndimore, Silezi, Saksoni, në krahinat e Sudetëve dhe në Austrinë e Poshtme, e ashtuquajtura kultura Aunjetic si edhe kultura e vjetër e Fushave me Urna e pasuar nga kultura Lauzic, u përkasin ilirëve (Mayer,A. 1957,3).
Në tekstin e “Historisë së Bullgarisë” për origjinën ilire thuhet se në fund të mijëvjeçarit II p.e.sonë në territorin e Gadishullit Ballkanik depërtuan fise ilire që banonin deri në atë kohë në rrjedhën e sipërme të Danubit (“Istoria Bollgarii”,1954,I,21). Edhe në një pjesë të literaturës greke përsëritet kjo tezë e njohur e origjinës veriore. Ilirët, sipas tyre, janë një popullsi e afërt me trakasit dhe grekët, të cilët të shtrënguar edhe këta nga popuj të tjerë më veriorë, braktisën fushat e Hungarisë, ku ishin vendosur deri atëherë, dhe aty nga mbarimi i shekullit XII p.e.sonë, jo më vonë, zbritën në drejtim të jugut në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, e cila banohej prej trakëve (Kanaculi,D. 1958,5-18).
Për problemin e identifikimit të etnosit ilir, të bazës etnokulturore dhe të kohës së formimit të tij është shprehur në disa studime të tij edhe B.Gavela. Sipas pikëpamjet së tij të viteve gjashtëdhjetë, kultura panonike ka patur një karakter të theksuar ilir; gjithashtu e tërë krahina halshtatjane karakterizohej nga një popullsi mbizotëronjëse ilire. Kultura e Lauzicës dhe e ashtuquajtura qeramikë panonike, e cila lidhet me grupin e Vuçedolit, sipas tij, janë elementet kryesorë të kulturës materiale në truallin evropian (Gavela,B. 1961,325-327). Ai mendon se ilirët kanë përbërë një nga grupimet më të mëdha indoevropiane në Europë, pra kanë patur një shtrirje mjaft të gjërë. Edhe identifikimin e kompleksit ilir ai e çon shumë herët. Në vitet shtatëdhjetë të shekullit të kaluar në një studim më të ri, po ky autor, ka shfaqur një pikëpamje tjetër, që shkon shumë larg nga mendimi i tij i parë, identifikimin e etnosit ilir e çon shumë vonë, nga fundi i epokës halshtatiane, d.m.th. rreth shek.VI-V p.e.sonë (Benac,A. 1973,93-96).
Në vitet 50-60 të shekullit XX u shprehën mendime, pro tezës së vjetër të panilirizmit. Sipas tyre ilirët kishin populluar hapësira të gjëra tokash buke në Evropë dhe në epokën prehistorike ishin shtrirë në pjesën më të madhe të Evropës, por fati i ilirëve mori fund gjatë katastrofës së madhe që ndodhi në pragun e kalimit nga mijëvjeçari II në mijëvjeçarin e I p.e.sonë (Hehn,F. 1962,87-88). Sipas një varianti tjetër lëvizja e ilirëve prej fushave hungareze, në drejtim të jugut e juglindjes që ka ndodhur jo më vonë se shek. XIII p.e.sonë, ka qenë shkaku kryesor i të gjithë lëvizjeve që prekën Azinë Perëndimore, Greqinë dhe Italinë dhe që shkatërruan dominimin aheas në Peloponez. Ilirët zbuan trakët nga pjesa perëndimore e Ballkanit dhe kjo pjesë u quajt më vonë me emrin Iliri (Nilcken,U. 1960, 52). Gjithashtu ata kanë marrë pjesë aktive në diasporën që u krijua në botën mikene (Caratelli,G.P. 1961, 143).
Ka edhe linguistë të cilët të nisur nga teza se indoevropianizimi i Ballkanit lidhet me ardhjen e indoevropianëve nga veriu i kontinentit, vazhdojnë të mbrojnë tezën e origjinës veriore të ilirëve. “Sipas kësaj pikëpamjeje emigrimi i popullsive që flisnin ilirisht përfaqëson lëvizjen e fundit etniko-demografike më të shënuar në epokën pre dhe protohistorike nga veriu ose veri-lindja (mbase nga territoret e Polonisë së sotme) drejt bregut Adriatik. Si popullsi indoevropiane, e ardhur nga veriu, ilirët në përgjithësi ishin me shtat të gjatë, të fortë, të hedhur, me ngjyrën e lëkurës dhe të flokut bjond, njësoj si trakët, sllavët, gjermanët, keltët (Russu,J.I. 1969,30-31) Me këto përfundime autori është plotësisht në një mendje me e teorinë që e kërkon origjinën e ilirëve tek rraca gjermanike.
Në fillim të shek. XX u shfaqën mendimet e para për përkatësinë racore të ilirëve. Sipas këtyre pikëpamjeve ilirët, e ardhur
në Evropën Juglindore, i përkasin racës nordike. Ata gjetën në këtë trevë një popullsi e cila në pjesën më të madhe ishte e racës mesdhetare. Nga përzierja e dy popullsive, sipas tyre, u formua një lidhje e re antropologjike, nordiko-mesdhetare. Një nga përfaqësuesit e kësaj pikëpamjeje, antropologu O.Reche shkruan se ilirët ishin fise me pamje nordike (homo europeus) tip ky që konstatohet veçanërisht në bregdetin e Adriatikut. Këtë tip me tipare nordike e gjen shpesh edhe sot në Shqipëri (Reche,O. 1926, 48-50). Ekziston edhe një hipotezë tjetër, sipas së cilës ilirët do të kenë pasur në përbërjen e tyre elementë dinarikë qysh përpara se të arrinin në gadishullin Ballkanik. Por edhe këta antropologë origjinën e tipit dinarik e shohin në Evropën Qendrore, duke qëndruar kështu në pozitat e origjinës veriore të ilirëve (Dhima,A. 1976.5,35).
Siç shihet nga pikëpamjet e rreth 30 studjuesve të ndryshëm që parashtruam, megjithëse ata trajtojnë të njëjtin problem, të nisur nga burime të ndryshme, e për më tepër nga koncepte e parime metodologjike të ndryshme, rrjedhimisht kanë arritur në përfundime shumë herë mjaft larg me njëri – tjetri. Ato i bashkon vetëm fakti që i bëjnë ilirët të ardhur në trevën kur ata njihen nga burimet historike; kurse, përsa i takon vatrës më të hershëm se nga erdhën ilirët, ashtu
edhe kohës së ardhjes së tyre, mendimet e parashtruara për këtë tezë ndahen njëra me tjetrën ose shumë pak afrojnë midis tyre.
Ndër tezat e shumta, ajo e origjinës veriore dhe e panilirizmit, e paraqitur në njërin ose tjetrin variant, ka mbizotëruar për një kohë të gjatë. E meta themelore e saj qëndron në faktin se shumica e përfaqësuesve të kësaj teze, të cilët duan të spjegojnë formimin e kulturës ilire nga kultura e Lauzicës, kultura e Fushave me Urna, nga kultura Aunietic, apo Kordelore nisen nga disa shfaqje e dukuri të jashtme të kulturave prehistorike periferike, ku ata konstatojnë disa elementë të përbashkët dhe nuk analizojnë e nuk mbështeten tek tiparet e qënësishme të kulturave që vijnë nga territori i mirëfilltë. Të kërkosh sot, pas gjithë këtyre përfundimeve dhe arritjeve të kërkimeve arkeologjike në fushën e kulturave prehistorike të Ballkanit dhe të Evropës, origjinën e kulturës ilire në kulturën e Lauzicës, në kulturën Kordolore apo qoftë edhe në kulturën e Fushave me Urna, është një kthim shumë mbrapa, sepse zbulimet dhe studimet arkeologjike tashmë e kanë zgjidhur dhe e kanë përcaktuar qartë përkatësinë etnike të këtyre kulturave.
Zgjidhja e drejtë e problemit të etnogjenezës ilire, deri në mesin e shek. XX, është ndërlikuar për shkak të një farë mbizotërimi të pikëpamjeve gjermane në fushën e linguistikës dhe të arkeologjisë, të cilat janë ndjerë shumë gjatë njëqindvjetëve të kaluara.
Edhe një varg linguistësh, të cilët cituam më lart, në zgjidhjen e problemit që po shqyrtojmë, kanë qenë nisur nga të dhëna gjuhësore pak të njohura e jo shumë të sigurta, që vijnë nga territore jo të mirëfillta ilire. Gjithashtu ato janë mbështetur në tezën sipas të cilit zona skandinave ka qenë jo vetëm atdheu i protoindoevropianëve, por edhe djepi i qytetërimit ballkano-anatolik. Pikërisht këtu qëndron një e metë tjetër e prehistorianëve dhe e linguistëve që, siç pohon me të drejtë M.Budimir, -në studimin e prehistorisë evropiane ata nisen nga mjegulla skandinave pa monumente të shkruara, e jo nga dielli ballkano-anatolik dhe shkrimi i hershëm i tij (Budimir, M. 1953,28-29).
Idetë që parashtruam nxjerrin në sheh disa nga mangësitë thelbësore të teorisë për prejardhien veriore të ilirëve, të cilat, sipas mendimit tonë, cënojnë dhe përfundimet e arritura prej tyre. Ndaj e quajtëm të panevojshme e të tepërt të hynim në hollësirat e këtyre tezave. Ne do të ndjekim një rrugë tjetër që na duket më bindëse, do të parashtrojmë tezën për autoktoninë e ilirëve dhe me fakte e argumente do të provojmë pikëpamjen tonë e të studiuesve të tjerë shqiptar.
Pikëpamjet kryesore për autoktoninë e ilirëve
a)Pikëpamjet e studjuesve të huaj
J.G.Hahn, një shekull e gjysmë (1854) më parë është i pari që ka parashtruar tezën e tij se shqiptarët janë paraardhës të ilirëve dhe këta të fundit janë pasardhës të pellazgëve (Hahn,J.G. 213). Sipas tij ilirishtja është një gjuhë pellazgjike, në një kuptim më të gjërë Illyrian-pellazge. Në tezën e tij Hahni përfshin tek ilirët edhe Epirotët e Maqedonët; të gjithë këta popuj ai i bën të ardhur prej pellazgëve. Kjo tezë shpreh karakterin autokton të formimit të popullsisë ilire nga një popullsi më e lashtë mesdhetare, të cilën e quan pellazge. Njëqind vjet më vonë, më 1952, linguisti M.Budimir, duke analizuar të dhënat gjuhësore për ilirët dhe parailirët, midis të tjerash arrin në përfundimin se indoevropianët më të vjetër të zonës së pellgut të Mesdheut kanë qenë të ashtuquajturit pelastë, të cilët kanë banuar në truallin e Ballkanit dhe të Italisë, shumë kohë më parë se të vinin këtu indoevropianët klasikë, fiset greke e italike. Sipas tij, pelastëve u përkasin edhe ilirët që kanë lënë mjaft gjurmë linguistike (Budimir,M. 1952,10).
Në rrafshin arkeologjik çështja e origjinës së ilirëve u shtrua nga M.Garasanin në vitin 1955. Duke bërë përgjithësimin dhe interpretimin historik të materialit arkeologjik për kulturat prehistorike të Evropës Juglindore, ai arrin në përfundime të rëndësishme për karakterin autokton të formimit të kulturës ilire. Sipas tij, si bazë themelore e formimit të ilirëve dhe të pellasgëve duhet të merren në konsideratë bartësit e kulturës së mëvonshme neolitike në qarkun pellazgjik: Ballkan dhe Azi e Vogël. Këtë kulturë ai e quan kompleksi ballkano-anatolik i neolitit të ri, duke dalluar në të disa grupe kulturore. Këto grupe të kompleksit ballkano-anatolik të kohës së hershme të bronzit janë përhapur në territorin e pellazgëve të vjetër në kohën paragreke. Si rrjedhim, gjithnjë sipas tij, origjinën e pellazgëve duhet ta lidhim me kompleksin ballkano-anatolik të kohës së hershme të bronzit, në të cilën duhet të kërkojmë medoemos edhe origjinën e ilirëve dhe të trakëve të vjetër, të lidhur ngushtë me pellazgët. Nga kjo bashkësi fisesh të ndryshme, të lidhura me kulturë dhe gjuhë të ngjashme, më vonë, pa kurrëfarë ndërprerje gjatë zhvillimit historik ilirët ndahen në perëndim, kurse trakasit në lindje të Moravës (Garasanin,M. 1956,323-332).
Sqarimi i tezës së autoktonisë së ilirëve mori një formë më të plotë në trajtesën që i bën këtij problemi A.Benac në vitin 1964. Duke u mbështetur në të dhënat arkeologjike të fituara nga zbulimet dhe studimet shumëvjeçare të kulturës pre e protohistorike ilire të territorit të ish Jugosllavisë, autori arrin në këto përfundime:
Gjatë periudhës së kalimit nga epoka e neolitit në atë të bronzit në Ballkanin Veriperëndimor u krijua substrati kryesor për etnogjenezën e mëvonshme të fiseve ilire në këtë zonë. Në këtë periudhë nuk mund të flitet për kurrfarë ilirësh. Të gjitha këto grupime popullsish të Ballkanit Veriperëndimor, janë parailire të cilat u zhvilluan mbi një bazë autoktone gjatë periudhës së hershme, të mesme dhe një pjesë të madhe të periudhës së vonë të bronzit. Autori i quan ato grupe protoilire dhe, megjithëse nuk kemi akoma një element të vetëm etnik, prapëseprapë këto janë ato grupe që gjatë lëvizjeve të mëtejshme, të brendëshme e të jashtme, do të shpien përfundimisht në krijimin e trungut etnik protoilir dhe ilir. Në përfundim ai sqaron se nuk ka kurrfarë baze për supozimin se në këtë periudhë ilirët erdhën në vendbanimet e tyre të mëvonshme dhe se këta i dhanë fund të ashtuquajturit misionit të tyre “historiko-botëror”. Përkundrazi, unë mendoj se sot është më e qartë se në këtë truall ata u shtuan dhe erdhën gradualisht deri në pikën ku mund t’i konsiderojmë si bashkësi më të gjëra ilire (Benac,A. 1964,70).
Origjina e ilirëve, procesi historik i formimit të tyre, ka qenë e vazhdon të jetë një nga problemet themelore të historisë së lashtë të Shqipërisë, e në të njëjtën kohë edhe një problem për prehistorinë ballkanike, sepse zgjidhja e tij ishte e lidhur me origjinën e popujve të tjerë të lashtë të Ballkanit. Ndaj për një kohë të gjatë me këtë problem janë marrë linguistë, historianë, arkeologë, antropologë e etnografë, të cilët me studimet e tyre, nga një periudhë në tjetrën, kanë çuar më tej zgjidhjen e tij. Dhe në këtë rrugë të gjatë të kërkimit të së vërtetës shkencore e vlen të njihemi me historinë e tij.
Problemi i origjinës së ilirëve lindi në një fazë parashkencore nga pyetja që kishin shtruar humanistët europian në shek. XV-XVI; lidhur me popullsitë e lashta të Ballkanit dhe me fatin e mëtejshëm historik të ilirëve, trakëve e maqedonëve. Pyetja që u shtrua se kush ishin stërgjyshërit e shqiptarëve, çonte në kërkim të origjinës së ilirëve. Kërkimet e para shkencore për këtë problem u bënë në shekullin e XIX kur studjues të huaj si Thunman, Hahn etj., bënë përpjekjet e para për zgjidhjen e problemit të origjinës së popullit shqiptar, duke u mbështetur tërësisht në analizën e materialit gjuhësor, që gjëndej në burimet e autorëve antikë. Materialin e nevojshëm gjuhësor që ata grumbulluan e studiuan me metodat e mjetet e gjuhësisë krahasuese, e cila në atë fazë ishte ende e pazhvilluar e nuk mund t’i përgjigjej detyrave të sqarimit të origjinës së ilirëve. Ata krahasonin në mënyrë të drejtpërdrejtë gjuhën e sotme shqipe me mbeturinat e një gjuhe të lashtë mesdhetare paragreke, tek bartësit e së cilës kërkonin prejardhien e shqipes dhe të shqiptarëve, pa marrë parasysh etapat e ndërmjetme historike, në të cilat kishte kaluar ky proces.
Përdorimi i kësaj metode jo të përshtatshme për ndriçimin e çëshjes sëilirëve la shteg për interpretime e spjegime, që shkonin shumë larg së vërtetës. Gjatë epokës së Rilindjes kombëtare shqiptare hipoteza e J.G.Hahnit (Hahn,J.G. 1954,213) për prejardhjen e shqiptarëve nga pellazgët, ndonëse e pambështetur në shumë fakte, u përqafua nga ideologët e Rilindjes sonë dhe u përdor si një mjet i mirë në luftën që ata bënin për t’i njohur shqiptarët si një komb i lashtë. Në dhjetëvjeçarët e parë të shek. XX problemi i origjinës së ilirëve u çua më tej nëpërmjet metodave të reja shkencore, që filloi të përdorë gjuhësia krahasuese. Në këtë mënyrë u bë e mundur të përcaktohej një shtrirje e përafërt e ilirishtes dhe e folësve të saj në vatrat jashtë ballkanike e në vetë Ballkanin. Megjithatë, meqënëse zbatoheshin metoda formale të gjuhësisë krahasuese, mbetej shumë i papërcaktuar idenfikimi i elementit të mirëfilltë ilir, kështu që në vitet’30, u arrit në fenomenin e njohur të “panilirizmit”, i cili zotëroi në atë kohë në shkencën linguistike, e me të u bashkuan edhe disa arkeologë (Buda,A. 1974,52). Prioriteti që kishin studimet gjuhësore ndaj kërkimeve e gjurmimeve arkeologjike, ndikoi për keq në ndriçimin e qartë të problemit. Fakti që shpjegimi i origjinës së ilirëve mbështetej vetëm në mundësitë e kufizuara të një shkence të vetme, të gjuhësisë, nuk mund të çonte në përfundime të sakta, veçanërisht pa marrë për bazë fjalën vendimtare të arkeologjisë.
Pas Luftës së Dytë Botërore kërkimet e studimet arkeologjike në fushën e prehistorisë ballkanike, e veçanërisht në atë ilire, shënuan arritje të rëndësishme në të gjitha drejtimet. Duke u nisur nga materialet konkrete e të mirëfillta ilire të zbuluara në territorin e Ballkanit perëndimor, duke kaluar nga fakte më të njohura të epokës së hekurit, u kalua në fusha më pak të njohura të epokës së bronzit. Në këtë rrugë u arritën përfundime të reja e diametralisht të kundërta për spjegimin e origjinës së ilirëve. Kështu me futjen e arkeologjisë në një rrugë metodike të re e të frytshme, u shënua një kthesë rrënjësore në ndriçimin e problemit themelor të etnogjenezës ilire.
Në rrugën e zgjidhjes së problemit të etnogjenezës së ilirëve janë kristalizuar dy teza themelore. Sipas tezës së parë, ose më drejt tezës së vjetër, ilirët janë një popullsi e ardhur nga veriu në një kohë relativisht të re; kurse sipas tezës tjetër, ilirët dhe kultura e tyre janë produkt të një zhvillimi të brendshëm autokton, që u krye gjatë mijëvjearit të II e I p.e.sonë në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik.
Pikëpamjet rreth origjinës veriore
Për origjinën veriore të ilirëve janë shprehur arkeologë, historianë, linguistë e studjues të tjerë, pikëpamjet e disave prej tyre, në formë të përmbledhur, po i parashtrojmë më poshtë.
Sipas pikëpamjes së arkeologut G.Kossina (Gjermani) origjinën e ilirëve duhet ta kërkojmë në lumin Oder, në krahinën Luzhic (Gjermania Lindore ) ku ilirët u formuan si popullsi, që në epokën neolitike dhe më pas u shtrinë në jug (Kossina,E. 1912,173). Autori bazohet në ngjasime formale të kulturës materiale të Luzhicës dhe Panonisë, e cila duket se lidhet me kulturën e njëjtë ilire si edhe në disa emra gjeografikë të spjeguar si ilir. Por siç kanë treguar faktet arkeologjike kjo rrugë e ardhjes së tyre në jug nuk mund të provohet nga të dhënat arkeologjike, madje edhe të dhënat etimologjike nuk janë të sigurta. Përafërsisht këtë pikëpamje mbron edhe R.Pittioni, i cili kulturën e vjetër të Lauzicës dhe kulturën e Fushave me Urna e quan grup kulturor protoilir, kurse kulturën e Halshtatit (Austri) dhe kulturën e zhvilluar të Lauzicës e quan si produkt të qytetërimit të pjekur ilir. Gjithashtu ai është i mendimit se protoilirët në periudhën e Fushave me Urna dhe në epokën e vjetër të hekurit kanë patur rëndësi botërore (Pittioni,R. 1954,53).
Dobësia themelore e kësaj pikëpamje, është se përkrahësit e saj mbështeten në disa shfaqje të jashtme të kulturës materiale prehistorike të Lauzicës dhe nuk e krahasojnë atë me materialet e territorit të mirëfilltë ilir, por e përqasin me materialet e krahinave të largëta periferike që në fakt janë vetë të paqarta etnikisht.
Në fillim të shekullit XX tezën e prejardhjes veriore të ilirëve e mbështetën, pa sjellë fakte e prova të reja, edhe studjues të tjerë të cilët nuk sollën ndonjë ndihmesë në ndriçimin e këtij problemi (Schütt,C. 1910,10; Patsch,C. 1907,169-174).
Një variant tjetër i origjinës veriore të ilirëve e lidh prejardhjen e tyre me kompleksin e madh të kohës neolitike të Evropës së Mesme, të njohur me emrin kompleksi i qeramikës kordelore (bandkeramik). Duke e kërkuar ekzistencën e ilirëve në një kohë shumë më të hershme, që në epokën e neolitit, dhe për më tepër duke u mbështetur në disa tipare jo qënësore të saj u përpoqëm të spjegonin origjinën e qeramikës kordelore në Ballkanin veri-perëndimor, me popullsinë protoilire.
Tezën e origjinës veriore e të panilirizmit e përkrahën edhe disa linguistë. Kështu, sipas disa studiuesve si Kreçmer etj., origjina e ilirëve duhet kërkuar në Gjermaninë Lindore, në krahinën rreth Vistulës së Mesme; pastaj sipas tyre, që andej ilirët u hodhën më vonë në Ballkan. Kjo teori mbështetet në lidhjen e disa anëve të jashtme të kulturës së kohës së mesme të bronzit në Gjermaninë e Qendrore me ato të kulturës së kohës së bronzit të territorit të mëvonshëm ilir dhe të Ballkanit. Konkretisht, ata marrin si bazë faktin që në të dy krahinat paraqitet i njëjti zakon i varrimit në tumë, fakt që është i përhapur në tërë Evropën dhe në Azinë e afërme. Por bartësit e një zakon i tillë u takojnë komplekseve kulturore të ndryshme. Edhe emrat gjeografikë që sjellin si argumenta, gjenden edhe në vise të tjera shumë larg. Bile sipas këtij varianti shkohet aq larg saqë thuhet se themelonjësit e Bizantit kanë qenë ilirët (Kretschmer,P. 1935,217).
Sipas pikëpamjes së një linguisti tjetër H.Krahe, ilirët kanë banuar në tokat alpine, në Panoni e Çeki e ka shumë të ngjarë në një zonë të gjërë të Gjermanisë Perëndimore dhe se ilirët kanë patur rëndësi të madhe në popullimin e Evropës parahistorike (Krahe,H. 1954,93-101). Në këtë mënyrë kjo pikëpamje bashkohet me përkrahësit e teorisë së nordizmit, e cila u pasua nga shumë shkencëtarë gjermanë.
Në veprat e shumë linguistëve gjuha ilire dhe grupëzimet etnike ilire, karakteri indoevropian ose jo i tyre, djepi i formimit dhe shtresëzimet etnike e gjuhësore kanë zënë një vend qëndror në shqyrtimin e prehistorisë Evropiane. Studiuesit duke u nisur nga krahasimet gjuhësore vënë në dukje se kultura e bronzit e mijëvjeçarit II p.e.sonë në Poloninë Perëndimore, Silezi, Saksoni, në krahinat e Sudetëve dhe në Austrinë e Poshtme, e ashtuquajtura kultura Aunjetic si edhe kultura e vjetër e Fushave me Urna e pasuar nga kultura Lauzic, u përkasin ilirëve (Mayer,A. 1957,3).
Në tekstin e “Historisë së Bullgarisë” për origjinën ilire thuhet se në fund të mijëvjeçarit II p.e.sonë në territorin e Gadishullit Ballkanik depërtuan fise ilire që banonin deri në atë kohë në rrjedhën e sipërme të Danubit (“Istoria Bollgarii”,1954,I,21). Edhe në një pjesë të literaturës greke përsëritet kjo tezë e njohur e origjinës veriore. Ilirët, sipas tyre, janë një popullsi e afërt me trakasit dhe grekët, të cilët të shtrënguar edhe këta nga popuj të tjerë më veriorë, braktisën fushat e Hungarisë, ku ishin vendosur deri atëherë, dhe aty nga mbarimi i shekullit XII p.e.sonë, jo më vonë, zbritën në drejtim të jugut në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, e cila banohej prej trakëve (Kanaculi,D. 1958,5-18).
Për problemin e identifikimit të etnosit ilir, të bazës etnokulturore dhe të kohës së formimit të tij është shprehur në disa studime të tij edhe B.Gavela. Sipas pikëpamjet së tij të viteve gjashtëdhjetë, kultura panonike ka patur një karakter të theksuar ilir; gjithashtu e tërë krahina halshtatjane karakterizohej nga një popullsi mbizotëronjëse ilire. Kultura e Lauzicës dhe e ashtuquajtura qeramikë panonike, e cila lidhet me grupin e Vuçedolit, sipas tij, janë elementet kryesorë të kulturës materiale në truallin evropian (Gavela,B. 1961,325-327). Ai mendon se ilirët kanë përbërë një nga grupimet më të mëdha indoevropiane në Europë, pra kanë patur një shtrirje mjaft të gjërë. Edhe identifikimin e kompleksit ilir ai e çon shumë herët. Në vitet shtatëdhjetë të shekullit të kaluar në një studim më të ri, po ky autor, ka shfaqur një pikëpamje tjetër, që shkon shumë larg nga mendimi i tij i parë, identifikimin e etnosit ilir e çon shumë vonë, nga fundi i epokës halshtatiane, d.m.th. rreth shek.VI-V p.e.sonë (Benac,A. 1973,93-96).
Në vitet 50-60 të shekullit XX u shprehën mendime, pro tezës së vjetër të panilirizmit. Sipas tyre ilirët kishin populluar hapësira të gjëra tokash buke në Evropë dhe në epokën prehistorike ishin shtrirë në pjesën më të madhe të Evropës, por fati i ilirëve mori fund gjatë katastrofës së madhe që ndodhi në pragun e kalimit nga mijëvjeçari II në mijëvjeçarin e I p.e.sonë (Hehn,F. 1962,87-88). Sipas një varianti tjetër lëvizja e ilirëve prej fushave hungareze, në drejtim të jugut e juglindjes që ka ndodhur jo më vonë se shek. XIII p.e.sonë, ka qenë shkaku kryesor i të gjithë lëvizjeve që prekën Azinë Perëndimore, Greqinë dhe Italinë dhe që shkatërruan dominimin aheas në Peloponez. Ilirët zbuan trakët nga pjesa perëndimore e Ballkanit dhe kjo pjesë u quajt më vonë me emrin Iliri (Nilcken,U. 1960, 52). Gjithashtu ata kanë marrë pjesë aktive në diasporën që u krijua në botën mikene (Caratelli,G.P. 1961, 143).
Ka edhe linguistë të cilët të nisur nga teza se indoevropianizimi i Ballkanit lidhet me ardhjen e indoevropianëve nga veriu i kontinentit, vazhdojnë të mbrojnë tezën e origjinës veriore të ilirëve. “Sipas kësaj pikëpamjeje emigrimi i popullsive që flisnin ilirisht përfaqëson lëvizjen e fundit etniko-demografike më të shënuar në epokën pre dhe protohistorike nga veriu ose veri-lindja (mbase nga territoret e Polonisë së sotme) drejt bregut Adriatik. Si popullsi indoevropiane, e ardhur nga veriu, ilirët në përgjithësi ishin me shtat të gjatë, të fortë, të hedhur, me ngjyrën e lëkurës dhe të flokut bjond, njësoj si trakët, sllavët, gjermanët, keltët (Russu,J.I. 1969,30-31) Me këto përfundime autori është plotësisht në një mendje me e teorinë që e kërkon origjinën e ilirëve tek rraca gjermanike.
Në fillim të shek. XX u shfaqën mendimet e para për përkatësinë racore të ilirëve. Sipas këtyre pikëpamjeve ilirët, e ardhur
në Evropën Juglindore, i përkasin racës nordike. Ata gjetën në këtë trevë një popullsi e cila në pjesën më të madhe ishte e racës mesdhetare. Nga përzierja e dy popullsive, sipas tyre, u formua një lidhje e re antropologjike, nordiko-mesdhetare. Një nga përfaqësuesit e kësaj pikëpamjeje, antropologu O.Reche shkruan se ilirët ishin fise me pamje nordike (homo europeus) tip ky që konstatohet veçanërisht në bregdetin e Adriatikut. Këtë tip me tipare nordike e gjen shpesh edhe sot në Shqipëri (Reche,O. 1926, 48-50). Ekziston edhe një hipotezë tjetër, sipas së cilës ilirët do të kenë pasur në përbërjen e tyre elementë dinarikë qysh përpara se të arrinin në gadishullin Ballkanik. Por edhe këta antropologë origjinën e tipit dinarik e shohin në Evropën Qendrore, duke qëndruar kështu në pozitat e origjinës veriore të ilirëve (Dhima,A. 1976.5,35).
Siç shihet nga pikëpamjet e rreth 30 studjuesve të ndryshëm që parashtruam, megjithëse ata trajtojnë të njëjtin problem, të nisur nga burime të ndryshme, e për më tepër nga koncepte e parime metodologjike të ndryshme, rrjedhimisht kanë arritur në përfundime shumë herë mjaft larg me njëri – tjetri. Ato i bashkon vetëm fakti që i bëjnë ilirët të ardhur në trevën kur ata njihen nga burimet historike; kurse, përsa i takon vatrës më të hershëm se nga erdhën ilirët, ashtu
edhe kohës së ardhjes së tyre, mendimet e parashtruara për këtë tezë ndahen njëra me tjetrën ose shumë pak afrojnë midis tyre.
Ndër tezat e shumta, ajo e origjinës veriore dhe e panilirizmit, e paraqitur në njërin ose tjetrin variant, ka mbizotëruar për një kohë të gjatë. E meta themelore e saj qëndron në faktin se shumica e përfaqësuesve të kësaj teze, të cilët duan të spjegojnë formimin e kulturës ilire nga kultura e Lauzicës, kultura e Fushave me Urna, nga kultura Aunietic, apo Kordelore nisen nga disa shfaqje e dukuri të jashtme të kulturave prehistorike periferike, ku ata konstatojnë disa elementë të përbashkët dhe nuk analizojnë e nuk mbështeten tek tiparet e qënësishme të kulturave që vijnë nga territori i mirëfilltë. Të kërkosh sot, pas gjithë këtyre përfundimeve dhe arritjeve të kërkimeve arkeologjike në fushën e kulturave prehistorike të Ballkanit dhe të Evropës, origjinën e kulturës ilire në kulturën e Lauzicës, në kulturën Kordolore apo qoftë edhe në kulturën e Fushave me Urna, është një kthim shumë mbrapa, sepse zbulimet dhe studimet arkeologjike tashmë e kanë zgjidhur dhe e kanë përcaktuar qartë përkatësinë etnike të këtyre kulturave.
Zgjidhja e drejtë e problemit të etnogjenezës ilire, deri në mesin e shek. XX, është ndërlikuar për shkak të një farë mbizotërimi të pikëpamjeve gjermane në fushën e linguistikës dhe të arkeologjisë, të cilat janë ndjerë shumë gjatë njëqindvjetëve të kaluara.
Edhe një varg linguistësh, të cilët cituam më lart, në zgjidhjen e problemit që po shqyrtojmë, kanë qenë nisur nga të dhëna gjuhësore pak të njohura e jo shumë të sigurta, që vijnë nga territore jo të mirëfillta ilire. Gjithashtu ato janë mbështetur në tezën sipas të cilit zona skandinave ka qenë jo vetëm atdheu i protoindoevropianëve, por edhe djepi i qytetërimit ballkano-anatolik. Pikërisht këtu qëndron një e metë tjetër e prehistorianëve dhe e linguistëve që, siç pohon me të drejtë M.Budimir, -në studimin e prehistorisë evropiane ata nisen nga mjegulla skandinave pa monumente të shkruara, e jo nga dielli ballkano-anatolik dhe shkrimi i hershëm i tij (Budimir, M. 1953,28-29).
Idetë që parashtruam nxjerrin në sheh disa nga mangësitë thelbësore të teorisë për prejardhien veriore të ilirëve, të cilat, sipas mendimit tonë, cënojnë dhe përfundimet e arritura prej tyre. Ndaj e quajtëm të panevojshme e të tepërt të hynim në hollësirat e këtyre tezave. Ne do të ndjekim një rrugë tjetër që na duket më bindëse, do të parashtrojmë tezën për autoktoninë e ilirëve dhe me fakte e argumente do të provojmë pikëpamjen tonë e të studiuesve të tjerë shqiptar.
Pikëpamjet kryesore për autoktoninë e ilirëve
a)Pikëpamjet e studjuesve të huaj
J.G.Hahn, një shekull e gjysmë (1854) më parë është i pari që ka parashtruar tezën e tij se shqiptarët janë paraardhës të ilirëve dhe këta të fundit janë pasardhës të pellazgëve (Hahn,J.G. 213). Sipas tij ilirishtja është një gjuhë pellazgjike, në një kuptim më të gjërë Illyrian-pellazge. Në tezën e tij Hahni përfshin tek ilirët edhe Epirotët e Maqedonët; të gjithë këta popuj ai i bën të ardhur prej pellazgëve. Kjo tezë shpreh karakterin autokton të formimit të popullsisë ilire nga një popullsi më e lashtë mesdhetare, të cilën e quan pellazge. Njëqind vjet më vonë, më 1952, linguisti M.Budimir, duke analizuar të dhënat gjuhësore për ilirët dhe parailirët, midis të tjerash arrin në përfundimin se indoevropianët më të vjetër të zonës së pellgut të Mesdheut kanë qenë të ashtuquajturit pelastë, të cilët kanë banuar në truallin e Ballkanit dhe të Italisë, shumë kohë më parë se të vinin këtu indoevropianët klasikë, fiset greke e italike. Sipas tij, pelastëve u përkasin edhe ilirët që kanë lënë mjaft gjurmë linguistike (Budimir,M. 1952,10).
Në rrafshin arkeologjik çështja e origjinës së ilirëve u shtrua nga M.Garasanin në vitin 1955. Duke bërë përgjithësimin dhe interpretimin historik të materialit arkeologjik për kulturat prehistorike të Evropës Juglindore, ai arrin në përfundime të rëndësishme për karakterin autokton të formimit të kulturës ilire. Sipas tij, si bazë themelore e formimit të ilirëve dhe të pellasgëve duhet të merren në konsideratë bartësit e kulturës së mëvonshme neolitike në qarkun pellazgjik: Ballkan dhe Azi e Vogël. Këtë kulturë ai e quan kompleksi ballkano-anatolik i neolitit të ri, duke dalluar në të disa grupe kulturore. Këto grupe të kompleksit ballkano-anatolik të kohës së hershme të bronzit janë përhapur në territorin e pellazgëve të vjetër në kohën paragreke. Si rrjedhim, gjithnjë sipas tij, origjinën e pellazgëve duhet ta lidhim me kompleksin ballkano-anatolik të kohës së hershme të bronzit, në të cilën duhet të kërkojmë medoemos edhe origjinën e ilirëve dhe të trakëve të vjetër, të lidhur ngushtë me pellazgët. Nga kjo bashkësi fisesh të ndryshme, të lidhura me kulturë dhe gjuhë të ngjashme, më vonë, pa kurrëfarë ndërprerje gjatë zhvillimit historik ilirët ndahen në perëndim, kurse trakasit në lindje të Moravës (Garasanin,M. 1956,323-332).
Sqarimi i tezës së autoktonisë së ilirëve mori një formë më të plotë në trajtesën që i bën këtij problemi A.Benac në vitin 1964. Duke u mbështetur në të dhënat arkeologjike të fituara nga zbulimet dhe studimet shumëvjeçare të kulturës pre e protohistorike ilire të territorit të ish Jugosllavisë, autori arrin në këto përfundime:
Gjatë periudhës së kalimit nga epoka e neolitit në atë të bronzit në Ballkanin Veriperëndimor u krijua substrati kryesor për etnogjenezën e mëvonshme të fiseve ilire në këtë zonë. Në këtë periudhë nuk mund të flitet për kurrfarë ilirësh. Të gjitha këto grupime popullsish të Ballkanit Veriperëndimor, janë parailire të cilat u zhvilluan mbi një bazë autoktone gjatë periudhës së hershme, të mesme dhe një pjesë të madhe të periudhës së vonë të bronzit. Autori i quan ato grupe protoilire dhe, megjithëse nuk kemi akoma një element të vetëm etnik, prapëseprapë këto janë ato grupe që gjatë lëvizjeve të mëtejshme, të brendëshme e të jashtme, do të shpien përfundimisht në krijimin e trungut etnik protoilir dhe ilir. Në përfundim ai sqaron se nuk ka kurrfarë baze për supozimin se në këtë periudhë ilirët erdhën në vendbanimet e tyre të mëvonshme dhe se këta i dhanë fund të ashtuquajturit misionit të tyre “historiko-botëror”. Përkundrazi, unë mendoj se sot është më e qartë se në këtë truall ata u shtuan dhe erdhën gradualisht deri në pikën ku mund t’i konsiderojmë si bashkësi më të gjëra ilire (Benac,A. 1964,70).
Alberti- Legjendë
- Postime : 41743 Gjinia : Anëtarësuar : 23/11/2009 Mosha : 35 Hobi : Tenisi
Similar topics» Iliret....................
» Shthurja e bashkësisë primitive - Ilirët
» Histori / Histori e popullit shqiptarë / Ilirët
» Shthurja e bashkësisë primitive - Ilirët
» Histori / Histori e popullit shqiptarë / Ilirët
Faqja 1 e 1
Drejtat e ktij Forumit:
Ju nuk mund ti përgjigjeni temave të këtij forumi|
|
|