Rreth udhës së alfabetit të gjuhës shqipe

Sivjet (2008), të paktën siç thonë përfundimet e historiografisë zyrtare të shqipes, mbushet plotësisht një shekull nga koha kur u hartua dhe u vu në zbatim alfabeti latin, me tridhjetë e gjashtë shkronja. Ky alfabet i shkrimit të gjuhës sonë është në funksionim edhe sot e gjithë ditën. Historiografia zyrtare e gjuhës shqipe, edhe pse ka rënë sistemi diktatorial që e rrudhi dhe ngushtoi ndjeshëm atë, edhe pse kanë dalë në dritë fakte të tjera për historinë, kulturën dhe gjuhën, letraren dhe jo letraren, shkrimoren dhe gojoren, edhe pse në kushtet e sistemit demokratik prania e alternativave të ndryshme në lëmin e gjuhës dhe të historisë së shkrimit të saj, si dhe të alfabeteve të shumtë, është dhe përgjithësisht vështrohet si pasuri dhe vlerë, mbi ekzistencën e alfabetit dhe të historisë së shkrimit të gjuhës shqipe, gjithnjë të prangosur nga filozofia e vitit zero, nga filozofia e shkatërrimit të gjithçkaje të mëparshme, që e pranon botën me ardhjen e fitimtarëve, të cilët e kanë fshirë dhe e fshijnë me një të rënë të lapsit të gjithë ekzistencën e shkrimit të gjuhës shqipe.

Pjesë e kësaj atmosfere të përjashtimit, të çuditshëm dhe mjeran, të këndshikimeve të ndryshme të paraqitura janë edhe dy prirjet kryesore, vepruese në mënyrën e trajtimit të historisë së shkrimit të gjuhës shqipe:
Alfabeti i hartuar në Manastir
A- Alfabeti i hartuar në Manastir, me përpjekje të pashembullta patriotike, qëmtime dhe sendërtime të gjetura, sprova dhe eksperimente, përbën vërtet kulmin e shkrimit të gjuhës shqipe, me shkronja latine. Madje, po t’i kundrosh dhe interpretosh pak më vëmendshëm konkluzionet dhe përfundimet e historiografisë shqipe të botëkuptimit monist përshpejtues në shprishjen e normalitetit organik dhe natyral të mbigjallimit të shqipes, të cilat, si pa të keq dhe me përdhuni, e emërtojnë këtë fakt edhe si të vetmin kulm të historisë së alfabetit të shqipes, njëherit edhe si një cak që fshin nga faqja e dheut gjurmët e jo pak alfabeteve të mëhershme të gjuhës tonë.

Pra, nga sa vihet re, kemi të bëjmë me përfundime shkencore të mangëta, madje shpesh edhe joshkencore, natyrisht në kuadër të botëperceptimit të shkencës gjuhësore moderne, në qasjen e problematikave të mprehta të gjuhës dhe literaturës së shqipes dhe në mënyrat e trajtimit të tyre. Përkundrazi, më tepër ato konkluzione shkencore, të shpallura si të këtilla, përfaqësojnë mentalitetin e përzënies dhe të përjashtimit të mënyrave të tjera të verifikimit të kësaj çështje nga më fondamentalet në historinë dhe fatin e gjuhës dhe të letërsisë shqipe. Çudia më e madhe e kësaj prirje gjysmake dhe të zyrtarshme, e cila ilustron vijimësinë e ekzistencës dhe të funksionimit të botëkuptimit të vitit zero, pra të krijimit të shkretëtirës letrare dhe gjuhësore, para dhe pas dukjes së fitimtarëve të ideologjisë komuniste, në trajtimin edhe të këtij alfabeti, vetëkuptohet të kulmit të alfabetit të shkrimit të shqipes, një shenjë e merituar e rrugëtimit të bërë prej shkrimit të shqipes, është fakti kokëfortë dhe domethënës se ata, “fanatikët” e thekur të të vetmit alfabet me vlera në të gjithë historinë e shkrimit të gjuhës shqipe, natyrisht pa sjellë asnjë argument në pranimin e kësaj hipoteze, të parrahur shkencërisht, edhe për arsye të “fakteve” dhe faktorëve politikë të kundërshtimit dhe mospranimit të asaj që u është dukur si armiqësore, gjithnjë po sipas vetë atyre orientuesve të kësaj mënyre të shikimit të historisë së alfabetit dhe të çdo shenje tjetër historike të popullit dhe kombit shqiptar, Në Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1972, një veprimtari e gërshetuar politike dhe gjuhësore, ku edhe ndodhën përmbysjet e mëdha në lëmin e gjuhës dhe të letërsisë e çuan nëpër mend, por edhe u tërhoqën nga sipërmarrja çmendurake për të goditur dhe shkallmuar dyshkronjëshat e alfabetit të shqipes, përkatësisht (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh), pra nëntë prej shkronjave, të shpallura dhe përcaktuara edhe në Manastir, si shenja dhe shenjëzime të domosdoshme të alfabetit të gjuhës shqipe, me idenë se gjuha shqipe duhej reformuar dhe modifikuar në kushtet e reja.
Alfabetet e hershme
B- Teza tjetër, e përkundërtë me të parën, është teza se kemi me dhjetëra alfabete më të moçme të gjuhës shqipe, që e kanë mbajtur të ndezur “kandilen” e shqipes, të cilat e mbrrijnë zenitin e vetë, si funksionim dhe në unitet me alfabetin e njësuar të shqipes në Manastir, në vitin 1908. Tendenca e pranimit dhe mospranimit të kësaj prirje, gjithsesi shkencore si tezë dhe hipotezë, si faktologji e bazuar në jo pak dokumenta, mbase e kundërshtimit pa asnjë argument dhe vëmendje, nuk mundet që të përjashtojë prej interpretimit dhe trajtimit të çështjes edhe këtë alternativë, vetëm duke e etiketuar atë si një tezë “armiqësore” dhe si prishëse e kombit dhe unitetit kombëtar të shqiptarëve, si argumentime të natyrës jashtëgjuhësore, me synimin e vetëm që të mbetet në skenë, udhërrëfyes dhe sundimtar, mediokriteti i ndritshëm i historiografisë zyrtare të diktaturës, që përpos tjerash me anë të projektimit të alfabetit të Manastirit edhe si kulm, edhe si i vetmi alfabet i gjuhës shqipe, realizoi prekshëm përjashtimin e dy varianteve të hershëm të shqipes, përkatësisht variantin e arbërishtes dhe gegënishtes, nga historia e shkrimit të shqipes. Nëpërmjet këtij akti, të habitshëm dhe përjashtues, në raport me gjuhën shqipe, padyshim me dy prej pjesëve thelbësore të saj, së paku janë goditur dhe shkatërruar dy nga parimet kryesore të krijimit të gjuhës letrare:
- Është goditur parimi historik i shkrimit të gjuhës shqipe. Me dokumenta, më saktë ende, me libra, shkrimi i shqipes zë fill me “Mesharin” e Gjon Buzukut, botuar në vitin 1555, që i përket variantit të gegënishtes. Pas tij, vijon me librin “E mbasme e kërshtenë” të Luk Matrangës, botuar në vitin 1592, që i përket fillimit të dialektit të toskërishtes, sipas Çabejt. Po të nisesh nga struktura e tekstit, si poezia dhe pjesa më e madhe në prozë, shenja gjuhësore dhe letrare të prekshme, me vlera të qarta didaktike dhe diturake, që të dyja format e shprehjes, e po ashtu edhe nga veta deklarimet e autorit, në parathënien e librit, dëshmohet se pikërisht me këtë tekst e ka zanafillën edhe shkollimi në gjuhën shqipe, natyrisht shkollimi fetar, pra jolaik, sepse shkollimi laik dhe me programime të tilla nisin më 7 mars 1887, që është shpallur me pa të drejtë edhe si shkolla e parë shqipe, sepse nga gjurmët e zbuluara gjer më tani shkollimi në gjuhën shqipe zë fill me L. Matrangën dhe librin e tij, shkruar enkas për shkollimin dhe përhapjen e dijes së gjuhës shqipe, natyrisht një shkollim fetar, siç epërmend vetë autori në parathënien e librit “E mbasme e Kërshtenë”. Teksti i këtij libri është shkruar në toskërishten e hershme, që përkon me një arbërishte të moçme, një traditë e pasur letrare dhe gjuhësore, me vlera të njohura në shekujt e mëvonshëm, që arrin majën e vetë veçmas me veprën letrare dhe studimore të Jeronim De Radës dhe Zef Skiroit, dy prej penave më të shquara të degës së arbërishtes:
- Është goditur dhe shkallmuar njëherë e për gjithmonë parimi fonetik, i shqiptimit dhe shkrimit të njëjtë ose të përafruar të një gjuhe, ashtu siç ka ngjarë dhe ngjet edhe sot e gjithë ditën me shumicën e gjuhëve të botës, aq sa shpesh ke ndjesinë e pavërtetë, se gjuha shqipe ndryshe flitet, e ndryshe shkruhet. Prishja e këtyre ekulibreve të natyrshëm gjuhësorë, të cilat burojnë prej parimësisë fonetike, pra shqiptimore, që në gjuhën shqipe, të folur dhe të shkruar, ka qenë dhe ka mbetur e larmishme, natyrisht si prani e diversitetit (ndryshueshmërisë) të pranishëm gjuhësor dhe kulturor, enkas shqiptimor, përbën njërin prej visareve më të çmuara të ekzistencës dhe funksionimit të gjuhës shqipe, si institucioni i vetëm i pakontestueshëm i autoktonisë dhe vijimësisë së ekzistencës në këto troje. Kjo mospërputhje, artificiale dhe sipërfaqësore, shkatërruese dhe në shumicën e vetë, e krijuar posaçërisht, tashmë është kthyer në një çështje sociolinguistike, që ka çuar në ndarjen e qytetarëve shqiptarë në të kultivuar dhe të pa kultivuar, përparimtarë dhe të prapambetur, vetëm sepse pjesa më e madhe e shqiptarëve, brenda dhe jashtë kufijve shtetëror, nuk kanë mundur që të përthithin edhe mbas kaq vitesh të prangosjes së shqipes prej kthetrave të politikës dhe shërbyesve të saj, gjuhëtarë dhe shkrimtarë, përmbysjet e panatyrshme që ndodhën në kohën e diktaturës, me nxitjen e byroistëve dhe sidomos të vetë diktatorit, për të ndërfutur luftën e klasave, me të gjithë arsenalin e vetë shkatërrimtar, të ndarjes krahinore dhe fetare, të ndarjes në vegjëli dhe bejlerë dhe agallarë, edhe në problemet e gjuhës dhe të historisë e shkrimit të saj. Në kuptimin letrar, zbatimi dhe moszbatimi i alfabetit të Manastirit, ka qenë ose më qartë është përdorur si kufiri ndarës dhe paragjykues për të larguar nga verifikim dhe përcaktimi i vlerave letrare, pothuajse gjithë prodhimin letërsishkrimor të periudhës së parë të letrave shqipe, pra të shenjave dhe shenjëzimeve të prekshme, tashmë të faktuara edhe prej shkencës letrare shqipe dhe të përbotshme, të krijimtarisë së Buzukut, Matrangës, Budit, Bardhit, Bogdanit, Varibobës, Kazazit etj., pra të teksteve të tyre, që i përkasin letërsisë së hershme shqipe të shekujve të XVI-XVII.
Doktorët dhe profesorët e Akademisë së Shkencave
Ngrehina gjuhësore dhe letrare, gjysmake dhe e përçudnuar, në kuptimin e mungesës së një pjese të vlertë të materisë gjuhësore dhe letrare, përjashtuese e alternativave të mëhershme dhe bashkëkohore, vijon që të mbahet në këmbë prej doktorëve dhe profesorëve të Akademisë së Shkencave, me mangësi në pikëpamje të kërkimit shkencor. Mbahet në këmbë prej titujmbajtësve të Institutit të Gjuhës dhe Letërsisë dhe të Fakultetit të Histori-Filologjisë, dega gjuhë-letërsi, të cilët kanë hyrë në histori dhe do të mbeten aty vetëm e vetëm për zellin e treguar në shërbesë të sistemit diktatorial. Ata, në shumicën e vetë kanë shërbyer me devotshmëri ndaj kohës së përçudnuar si fasada e tij për të kryer shkatërrimin e vlerave letrare dhe gjuhësore, gjithkohore dhe gjithhapësinore, të cilat sendërtojnë fytyrën e kulturës së materializuar në gjuhën shqipe. Secili prej tyre apo të gjithë së bashku le të paraqesin titujt e artikujve dhe të librave shkencor, që kanë botuar pas përmbysjes së viteve 90’, dhe mandej le të flasim rreth vlerësisë dhe pavlerësisë së teksteve studimore, vetëshpallur si të tilla po prej vetë atyre, realizuar dhe botuar me yshtjen e nevojave ideologjike të sistemit të kaluar, nën nxitjen e valëve revolucionare të periudhës së monizmit. Për të depërtuar, sadopak, prapa territ dhe mjegullës së pranishme, endur në lëmin e gjuhës dhe letërsisë, thurur dhe kapërthurur institucionalisht fill mbas viteve 1944, të shekullit të kaluar, është i nevojshëm dhe krejt i pashmangshëm shqyrtimi dhe interpretimi i fenomenologjisë, gjuhësore dhe letrare të shqipes, të pesë shekujve të dokumentuar gjer më tani, e pandarazi me të edhe i ekzistencës dhe funksionimit të alfabeteve të shqipes së shkruar shumë më përpara vitit 1908, kohë kur mbahet Kongresi i Manastirit. Gjithnjë në gjurmim të historiografisë së gjuhës shqipe, shkrimi i saj si fakt gjuhësor, prej vetë shqiptarëve, zë fill me 8 nëntor të vitit 1462, një dëshmi e thirrur ndryshe “Formula e Pagëzimit”, e cila pati për autor Pal Engjëllin, arqipeshkvin e Durrësit, këshilltarin dhe bashkëpunëtorin e Skënderbeu. Megjithatë, kjo shenjë e vlertë në historinë shkrimit të shqipes, gjithsesi nuk jep dorë për ta vendosur vlerësinë e saj në ligjëratë, sa i përket çështjes së alfabetit të shqipes. Nga ana tjetër, krejt ndryshe paraqitet situata me “Mesharin” e Gjon Buzukut, të vitit 1555. Rreth këtij libri dhe problemit të alfabetit tek teksti akademik “Histori e Letërsisë Shqiptare”, botimi i vitit 1983, ndër të tjera shkruhet “…”Meshari” është me alfabetin latin të tipit gjysëm gotik”, duke qartësuar shumëçka përmbi historinë e zanafillës së shkrimit të alfabetit të shqipes. Po aty, tashmë mbi letërsinë e hershme shqipe (jo letërsi e vjetër, siç ua kanda dhe dëshira ta thërrasin atë periudhë akademikët dhe mbajtësit e titujve të shërbesës ideologjike.), posaçërisht “…nga Pjetër Budi me ndryshime të vogla, kanë përdorur të njëjtin alfabet, i cili e ruajti traditën e tij në veri gjer në mbarim të shek XIX”. Kuptohet se me letërsinë e hershme, sidomos me tekstet e shkruar prej L. Matrangës, P. Budit, F. Bardhit, P. Bogdanit etj, puna është edhe më e ndërlikuar në pikëpamje të interpretimit të kësaj dukurie letrare, që historiografia zyrtare e ka kundruar dhe përcaktuar për shumë kohë. Mjerisht edhe tani në disa hapësira shqipfolëse vijon po ajo praktikë, vetëm si fakt gjuhësor dhe historik. Duke përdorur logjikën e atyre, që në mënyrë absurde gati e mohojnë praninë e alfabeteve, por nga ana tjetër po këta studiuesë pohojnë:
- Se shkrimi i librave prej atyre priftërinjve është fakt historik. Një fakt historik, siç janë librat e botuar, prej atyre autorëve, e pikërisht kjo rrethanë e mbigjallimit të shqipes, së paku e shtron për diskutim ekzistencën e një alfabeti shkrimi të gjuhës shqipe.
- Se prania si një fakt gjuhësor, pra që përbëhet nga shkronja, nga shenja grafike (shkrimore), nga një leksik i konsiderueshëm, si dhe zbatimi i disa rregullave morfologjiko-sintaksore, dhe heshtja mbi shenjat e alfabetit, i vë në dyshim përfundimet e anshme të historiografisë zyrtare të kohës së diktaturës.
Sipas përfundimeve përjashtuese, të shkencës letrare rakitike, si dhe të shkencës gjuhësore të botëkuptimit m-l, letërsia e mirëfilltë nis udhën me Jeronim De Radën, gjithnjë sipas atyre dhe kulmohet me krijimtarinë poetike të Naim Frashërit. Për këta autorë dhe mjaft të tjerë të shekullit të XIX, sqarohet se këto vepra përbëjnë fakt letrar, historik dhe gjuhësor. Megjithatë, tiparin e fundit, pra vlerat e pentagramit gjuhësor, ku bënë pjesë edhe alfabeti i shkrimit të këtyre shkrimtarëve, të cilët kanë shkruar shumë më përpara se sa të mbahej Kongresi i alfabetit në Manastir, as që e marrin mundimin ta shtrojnë për diskutim dhe debat shkencor.
Disa pyetje
Me çfarë alfabeti kanë shkruar Jeronim De Rada, Naim Frashëri, Andon Z. Çajupi, Zef Skiroi etj? Është një pyetje të cilës shkenca linguistike nuk ka arsye të mjafta t’i shmanget, përkundrazi ajo me seriozitetin më të madh do të duhet ta shtrojë për gjykim, në mënyrë që të sillen argumenta të mjaftueshme, që e mbajnë në shqyrtim ose që e nxjerrin jashtë lojë këtë hipotezë të cilës megjithatë nuk i mungojnë faktet dhe dokumentat. Me mjaft interes në historinë e shkrimit të shqipes me alfabet të ndryshme është paraqitja e fakteve gjuhësore, sipas periudhave dhe autorëve që kanë shkruar tekste gjuhësore, që përmbajnë dhe ngërthejnë edhe shenja letrare. Paraqitja e një panorame të shkurtuar të këtij fakti do të ndihmonte jo pak për të prekur dhe kuptuar se çfarë ka ndodhur realisht me historinë e alfabetit të gjuhës shqipe:
Së pari: Sipas Eqerem Çabejt, njohësit dhe transliteruesit të “Mesharit” të Gjon Buzukut, autorit të monumentit të historisë së shkrimit të shqipes, i cili në parathënien e librit të transkriptuar prej tij, fill pasi bën paraqitjen e grafisë së përdorur, nënvizon: “Sikundër shihet dhe nga kjo pasqyrë, alfabeti i veprës është kryesisht një alfabet latin.”{1968:49}, pra duke folur qartësisht për një alfabet që mundësoi edhe botimin e librit të “Mesharit”.
Së dyti: Nga dokumentat historike, sidomos sipas “Kalendarit Kombiar”, vërtetohet qartësisht se alfabeti i Budit, poetit dhe prozatorit të parë të letrave shqipe, jo vetëm e thelloi natyrën latine të alfabetit të shkrimit të shqipes, por ky alfabet ka shërbyer edhe si gjuhë e tregëtisë dhe administratës së kohës, gjithnjë sipas tekstit të revistës “Dituria”. Pra, Pjetër Budi i shkroi me alfabetin e tij të katër librat, ku edhe nis udhën ligjërimi i poezisë dhe prozës në gjuhën shqipe në letrat shqipe. Alfabeti i Budit, ngasa e dëshmojnë dokumentat shkrimore ka shërbyer edhe në dokumentat e tregtisë dhe të administratës së kohës për rreth tre shekuj me radhë, pra afërsisht deri në fillim të shekullit të XX.
Së treti: Edhe një njeri i zakonshëm, jo më studiues i gjuhës dhe letërsisë, ka dëgjuar dhe e di që Jeronim De Rada dhe Zef Skiroi, i realizuan veprat, krijimtarinë në poezi dhe prozë, në studimin e gjuhës dhe të letrares, me alfabetet e tyre, të mëvetësishëm. Nëse me autorin e dytë, pra me Skiroin, për shkak të biografisë, ndodhi shmangia e veprës letrare nga hartografia e shqipes, tani është e mundur të rindërtohet alfabeti i tij, që të mundësojë edhe pasurinë letrare autoriale. Nga ana tjetër, për De Radën, nëse nuk përdoren tekstet autentike, pra ato tekste që janë shkruar tipikisht me alfabetin e tij, me alfabetin e konceptuar dhe të stampuar në shkronjat, ku spikaten veprat madhore të njohura prej gjithsekujt, De Rada është tek ajo situatë shkrimore, jo tek botimet e mëvonshme të cilat janë shoqëruar me “përkthimin” e veprës së tij, që gati e pamundëson shansin dhe gjasën që të preket dhe shijohet alfabeti i shkrimtarit, e sidomos shenjat autentike estetike të këti autori, nga më të rëndësishmit në historinë e letrave shqipe.
Së katërti: Prania e disa alfabeteve të shkrimit të shqipes, nga të cilat po përmendim; alfabetin e Grigor Durrësit, për të cilin në tekstin “Historia e Letërsisë Shqipe”, ndër të tjera thuhet “ fakti që ai shkroi gjuhën me një alfabet origjinal dhe që vuri shqip tekstet kishtare, e rreshton Grigorin ndër ata që i kundërviheshin kulturës dhe kishës greke të asaj kohe”.
Po ashtu për Dhaskal Todhrin, po aty nënvizohet “Alfabeti origjinal që përdori Dhaskal Todhri, përbëhet nga 53 shkronja. Në ndërtimin e tij është vënë re ndikimi i glagolitikut, por edhe ai i alfabetit grek e më pak i atij latin”{1983:54}. Një fakt tjetër domethënës në historinë e alfabeteve të shqipes është edhe prania e Vangjel Meksit, për të cilin në historinë akademike thuhet: “Teksti i Dhjatës, me alfabetin grek, u botua më 1824 dhe më 1827 në Korfuz”.
Dihet nga të gjithë ndihmesa e dhënë prej Veqilharxhit, njërit prej ideologëve të Rilindjes Kombëtare, në hartimin e alfabetarit të shqipes, të cilin e përmend G. Petrota, teksa shprehet” Naum Veqilharxhi i Vithkuqit, në Shqipërinë e poshtme, në vitet 1844-45 botoi një alfabet të tijin që nuk gjen pikëtakim me të tjerët më parë apo më pas të përdorur për shqipen dhe që pikërisht prej vështirësisë së tij nuk pati përhapje përveçse të kufizuar dhe kohë të shkurtër në Korçë dhe rrethina”.
Alfabetarja e Stambollit
Në vitin 1979 botohet “Alfabetarja “ e Stambollit, një punë e madhe që pati mbështetjen e Jani Vretos, Sami Frashërit, Pashko Vasës etj. Nga kjo panoramë e shkurtër e shkrimit të gjuhës shqipe me alfabetet të ndryshme, mund të hiqen disa paralele rreth kësaj çështje. Kështu, nga sa prekëm më sipër, pa frikë mund të pohojmë se numri i alfabeteve të përdoruara për shkrimin e shqipes është mjaft i gjerë, madje që ilustron rrugët e shumta të krijimit të alfabetit të shqipes. Gjithashtu, prania e kaq shumë alfabeteve të gjuhës shqipe, të dokumentuara deri më tani, ka shërbyer si udha dhe vatra e argasjes, përpunimit dhe përsosjes së alfabetit të gjuhës shqipe, i cili për hir të së vërtetës shkencore, e mbërriti kulmin e vetë pikërisht në vitin 1908, në Kongresin e Manastirit. Nisur prej kësaj situate, përmbi fatin e alfabeteve të gjuhës shqipe, si dhe të historisë së shkrimeve të tij, Petrotta nënvizon “Siç është parë përgjatë këtij punimi, alfabetet e përdorura në kohëra të ndryshme nga shkrimtarët shqiptarë janë ose grekë ose latinë me grupe shkronjash apo shenjash konvencionale për tingujt e veçantë të gjuhës shqipe.”, pa harruar këtu se ngandonjëherë janë shfaqur edhe alfabete sllav dhe arab, natyrisht jo me atë shtrirje dhe peshë që kanë pasur alfabetet latinë dhe grekë. Pra, Kongresi i Manastirit nuk është fillimi i historisë së shkrimit të gjuhës shqipe, me alfabet latinë, përkundrazi shënjon çastin më kulmor të një debati shkencor dhe të larmisë së mendimit për rreth fatit të njësimit të alfabetit të shkrimit për mbarë shqiptarët. Për të ardhur tek ky takim jetik për fatin e shqipes, të unifikimit të saj si mënyrë shkrimi thelbësore me alfabetin latinë, është dashur një periudhë e gjatë e mbushur me përpjekje dhe sakrifica të panumërta të dhjetëra rilindasve, patriotëve të pushkës dhe penës, është dashur një rrugë e gjatë, ku mund të përmenden edhe disa kuvende të tjera, siç na i bën me dije G. Petrotta, teksa shprehet “ Për historinë e alfabetit shqip duhet të sillen ndërmend dy Kongreset gjuhësore shqiptarë të mbajtur: I pari nën kryesinë e De Radës nga 1 deri 3 tetor 1895 në Koriliano Kalabro në të cilën qe themeluar Shoqëria Kombëtare Shqiptare që në Statutin e saj vendoste se duhet të merreshin masa ekskluzivisht për ngulësimin e një alfabeti të vetëm; I dyti i mbajtur në Lungro në vitin 1897 me të njëjtin program gjuhësor. Përveç shoqërive letrare të larmishme, u morën me alfabetin shqip të gjithë shkrimtarët ose në shkrimet e tyre, ose në gazeta dhe revista apo në kuvende dhe kongrese, mes të cilëve ka mbetur në kujtesë Kongresi i Manastirit.”, duke e zbardhur dhe sqaruar njëherë e mirë historikun e alfabetit të shqipes.