Historiku i gjuhës shqipe

Gjuha shqipe bën pjesë në familjen e gjuhëve indoevropiane, ku futen gjuhët indo-iranike, greqishtja, gjuhët romane, gjuhët sllave, gjuhët gjermane, etj. Ajo formon një degë të veçantë në këtë familje gjuhësore dhe nuk ka ndonjë lidhje prejardhjeje me asnjërën prej gjuhëve të sotme indoevropiane. Karakteri indoevropian i shqipes, përkatësia e saj në familjen gjuhësore indoevropiane, u arrit të përcaktohej e të vërtetohej që nga mesi i shekullit XIX, në sajë të studimeve të gjuhësisë historike krahasuese.
Ishte sidomos merita e njërit prej themeluesve kryesorë të këtij drejtimi gjuhësor, dijetarit të njohur gjerman Franz Bopp, që vërtetoi me metoda shkencore përkatësinë e gjuhës shqipe në familjen gjuhësore indoevropiane. F. Bopp i kushtoi këtij problemi një vepër të veçantë me titull “Ueber das Albanesische in scinen verwandtschaftlichen Bezichungen”, botuar në Berlin në vitin 1854.
Në ndarjen e gjuhëve indoevropiane në dy grupe: në gjuhë lindore ose satem dhe në gjuhë perëndimore ose kontum, shqipja shkon me gjuhët lindore (satem), bashkë me gjuhët indo-iranike, gjuhët balto-sllave dhe armenishten.

Origjina
Problemi i origjinës së gjuhës shqipe është një nga problemet shumë të debatuara të shkencës gjuhësore. Ajo e ka burimin, pa dyshim, prej njërës nga gjuhët e lashta të Gadishullit të Ballkanit, ilirishtes ose trakishtes. Në literaturën gjuhësore qarkullojnë dy teza themelore për origjinën e shqipes: teza e origjinës ilire dhe teza e origjinës trake. Teza ilire ka gjetur mbështetje më të gjerë historike dhe gjuhësore. Ajo është formuar që në shekullin XVIII në rrethet e historianëve.
Përpjekjen e parë shkencore për të shpjeguar origjinën e shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre, e bëri historiani suedez Hans Erich Thunmann në veprën e tij “Undersuchunger liber di Geschichte der Östlichen europäischen Völker” Leipzig 1774. Ai, duke u mbështetur në burime historike latine e bizantine dhe në të dhëna gjuhësore e onomastike, arriti në përfundimin se shqiptarët janë vazhduesit autoktonë të popullsisë së lashtë ilire, e cila nuk u romanizua siç ndodhi me popullsinë trako-dake, paraardhëse të rumunëve.
Teza e origjinës ilire te shqiptarëve është mbështetur nga albanologu i mirënjohur austriak Johannas Georges von Hahn në veprën e tij “Albanesische Stidien”, publikuar më 1854.
Që nga ajo kohë deri në ditët tona, një varg dijetarësh të shquar historianë, arkeologë e gjuhëtarë, kanë sjellë duke plotësuar njeri tjetrin, një sërë argumentesh historike dhe gjuhësore, që mbështesin tezën e origjinës dhe të shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Disa nga këto argumente themelore, janë:
1. Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar fise ilire; nga ana tjetër në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarëve nga vise të tjera për t’u vendosur në trojet e sotme.
2. Një pjesë e elementeve gjuhësore: emra sendesh, fisesh, emra njerëzish, glosa, etj., që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës shqipe.
3. Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes, d.m.th. kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie shqipfolëse.
4. Marrëdhëniet e shqipes me greqishten e vjetër dhe me latinishten, tregojnë se shqipja është formuar dhe është zhvilluar në fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit.
5. Të dhënat arkeologjike dhe ato të kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë te shqiptarët e sotëm.
Nga të gjithë këto argumente, të paraqitur në mënyrë të përmbledhur, rezulton se teza e origjinës ilire e gjuhës shqipe, është teza më e mbështetur nga ana historike dhe gjuhësore.
Fillimet e shkrimit të gjuhës shqipe
Shqipja është një nga gjuhët e lashta të Ballkanit, por e dokumentuar me shkrim mjaft vonë, në shekullin XV, ashtu si rumanishtja.
Dokumenti i parë i shkruar në gjuhën shqipe, është ai që quhet “Formula e pagëzimit”, e vitit 1462. Është një fjali e shkurtër në gjuhën shqipe “Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit”, që gjendet në një qarkore të shkruar në latinisht nga Kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli, bashkëpunëtor i ngushtë i Skënderbeut.
Pal Engjëlli, gjatë një vizite në Mat, vuri re çrregullime në punë të ushtrimit të fesë dhe me këtë rast, ai la me shkrim disa porosi dhe udhëzime për klerin katolik, ndër të cilat edhe formulën e mësipërme, të cilën mund ta përdornin prindërit për të pagëzuar fëmijët e tyre, në rastet kur nuk kishin mundësi t’i dërgonin në kishë, ose kur nuk kishte prift. Formula është shkruar me alfabetin latin dhe në dialektin e veriut (gegërisht).
“Formula e pagëzimit” është gjetur në Bibliotekën Laurentiana të Milanos nga historiani i njohur rumun Nikolla Jorga dhe është botuar prej tij në vitin 1915 në “Notes et extraits pour servir l’histoire des croisades au XV siecle IV, 1915”.
Më pas, një botim filologjik të këtij dokumenti, bashkë me riprodhimin fotografik të tij, e bëri filologu francez Mario Rognes në “Recherches sur les anciens textes albanais”, Paris 1932.
Dokumenti i dytë, i shkruar në gjuhën shqipe është Fjalorthi i Arnold von Harfit, i vitit 1496. Udhëtari gjerman Arnold von harf, nga fshati i Këlnit, në vjeshtë të vitit 1496, ndërmori një udhëtim pelegrinazhi për në “vendet e shenjta”. Gjatë udhëtimit kaloi edhe nëpër vendin tonë, gjatë bregdetit, duke u ndalur në Ulqin, Durrës e Sazan dhe për nevoja praktike të rrugës shënoi 26 fjalë, 8 shprehje dhe numërorët 1 deri më 10 dhe 100 e 1000, duke i shoqëruar me përkthimin gjermanisht. Ky Fjalorth u botua për herë të parë më 1860 në Këln, nga E.von Grote.
I fundit të shekullit XV ose i fillimit të shekullit XV është edhe një tekst tjetër i shkruar në gjuhën shqipe dhe i gjendur brenda një dorëshkrimi grek të shekullit XIV në Bibliotekën Ambrosiana të Milanos. Teksti përmban pjesë të përkthyera nga Ungjilli i Shën Mateut, etj. Ai është shkruar në dialektin e jugut dhe me alfabet grek. Ky tekst i shqipes i shkruar, njihet në literaturën shqiptare me emrin “Ungjilli i Pashkëve”.
Këto dokumente nuk kanë ndonjë vlerë letrare, por paraqesin interes për historinë e gjuhës së shkruar shqipe. Shqipja, që në fillimet e shkrimit të saj, dëshmohet e shkruar në të dy dialektet, në dialektin e veriut (gegërisht) dhe në alfabetin e jugut (toskërisht), si dhe me dy alfabete, me alfabetin latin dhe me alfabetin grek, gjë që tregon se kultura shqiptare ishte njëkohësisht nën ndikimin e kulturës latine dhe të kulturës greko-bizantine.
Libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe, që njohim deri më sot, është “Meshari” i Gjon Buzukut, i vitit 1555, i cili shënon edhe fillimin e letërsisë së vjetër shqiptare. Nga ky libër, na ka arritur vetëm një kopje, që ruhet në Bibliotekën e Vatikanit. Libri përmban 220 faqe, të shkruara në dy shtylla. “Meshari” i Gjon Buzukut është përkthimi në shqip i pjesëve kryesore të liturgjisë katolike, ai përmban meshet e të kremteve kryesore të vitit, komente të librit të lutjeve, copa nga Ungjilli dhe pjesë të ritualit dhe të katekizmit. Pra, ai përmban pjesët që i duheshin meshtarit në praktikën e përditshme të shërbimeve fetare. Duket qartë, se kemi të bëjmë me një nismë të autorit, me një përpjekje të tij, për të futur gjuhën shqipe në shërbimet fetare katolike. Pra, edhe për gjuhën shqipe, ashtu si për shumë gjuhë të tjera, periudha letrare e saj nis me përkthime tekstesh fetare.
Libri i parë në gjuhën shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut, u zbulua për herë të parë në Romë nga njeri prej shkrimtarëve të veriut, Gjon Nikollë Kazazi. Por libri humbi përsëri dhe u rizbulua më 1909 nga peshkopi Pal Skeroi, gjurmues dhe studiues i teksteve të vjetra. Në vitin 1930, studiuesi nga Shkodra Jystin rrota vajti në Romë, bëri tri fotokopje të librit dhe i solli në Shqipëri. Në vitin 1968 libri u botua i transliteruar dhe i transkriptuar, i pajisur me shënime kritike dhe me një studim të gjerë hyrës nga gjuhëtari i shquar, prof.E.Çabej. Në mënyrë të pavarur, tekstin e Buzukut, e pati transkriptuar edhe studiuesi N.Resuli.
"Meshari” i Gjon Buzukut është shkruar në gegërishten veriore (veriperëndimore), me alfabet latin, të plotësuar me disa shkronja të veçanta. Libri ka një fjalor relativisht të pasur dhe ortografi e forma gramatikore përgjithësisht të stabilizuara, çka dëshmon për ekzistencën e një tradite të mëparshme të të shkruarit të shqipes.
Prof. Eqrem Çabej, që ishte marrë gjerësisht me veprën e Gjon Buzukut, ka arritur në përfundimin, se gjuha e saj “nuk është një arë fare e papunuar”. “Duke e shkruar me një vështrim më objektiv këtë tekst – pohon ai – nga gjuha e rrjedhshme që e përshkon fund e majë atë dhe nga mënyra, me gjithë lëkundjet e shpeshta, mjaft konsekuente e shkrimit, arrin të bindet njeriu, se në Shqipëri ka qenë formuar që më parë, së paku që në mesjetën e vonë, një traditë letrare me shkrime liturgjike”. Kjo tezë, sipas autorit, gjen mbështetje edhe nga gjendja kulturore e Shqipërisë mesjetare; “shkalla e kulturës së popullit shqiptar në atë kohë nuk ka qenë ndryshe nga ajo e vendeve përreth, sidomos e atyre të brigjeve të Adriatikut”.
Për një traditë të shkrimit të shqipes para shekullit XV, flasin edhe disa dëshmi të tjera të tërthorta. Kleriku francez Gurllaume Adae (1270-1341), i cili shërbeu për shumë kohë (1324-1341), si Kryepeshkopi i Tivarit dhe pati mundësi t’i njihte mirë shqiptarët, në një relacion me titull “Directorium ad passagium faciendum ad terrom sanctam”, dërguar mbretit të Francës Filipit VI, Valua, studiuan ndër të tjera: “Sado që shqiptarët kanë një gjuhë të ndryshme nga latinishtja, prapëseprapë, ata kanë në përdorim dhe në të gjithë librat e tyre shkronjën latine”. Pra, ky autor flet për libra në gjuhën e shqiptarëve, duke dhënë kështu një dëshmi se shqipja ka qenë shkruar para shekullit XV.
Edhe humanisti i shquar Marin Barleti, në veprën e tij “De obsi dione scodrensi” (Mbi rrethimin shkodran), botuar në Venedik, më 1504, duke folur për qytetin e Shkodrës, bën fjalë për fragmente të shkruara in vernacula lingua, d.m.th. në gjuhën e vendit, të cilat flasin për rindërtimin e qytetit të Shkodrës.
Këto dëshmi të G.Adae dhe të M.Barletit, dy njohës të mirë të shqiptarëve dhe të vendit të tyre, janë në pajtim edhe me të dhënat historike për këtë periudhë, të cilat flasin për një nivel ekonomik e kulturor të zhvilluar të viseve shqiptare në shekullin XIV dhe në fillim të shekullit XV. Në atë periudhë, në veri dhe në jug të Shqipërisë, lulëzuan ekonomikisht Durrësi, Kruja, Berati, Vlora, të cilat u bënë qendra të rëndësishme tregtare, zejtare dhe kulturore.
Këto janë dëshmi që e bëjnë të besueshme ekzistencën e një tradite më të hershme shkrimi të shqipes, megjithatë, deri sa kërkimet të mos kenë nxjerre në dritë ndonjë libër tjetër, “Meshari” i Gjon Buzukut do të vijojë të mbetet libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe dhe vepra e parë e letërsisë shqiptare.
Në shekullin XVI i ka fillimet edhe letërsia në gjuhën shqipe te arbëreshët e Italisë. Vepra e parë e letërsisë arbëreshe në gjuhën shqipe dhe vepra e dytë për nga vjetërsia, pas asaj të Buzukut, është ajo e priftit arbëresh Lekë Matrenga “E mbesuame e krishterë….”, e botuar në vitin 1592. Është një libër i vogël me 28 faqe, përkthim i një katekizmi. Libri është shkruar në dialektin e jugut, me alfabet latin, plotësuar me disa shkronja të veçanta për të paraqitur ato tinguj të shqipes, që nuk i ka latinishtja.
Një zhvillim më të madh njohu lëvrimi i gjuhës shqipe në shekullin XVII, nën penën e një vargu autorësh, si Pjetër Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani, të cilët nuk bënë vetëm përkthime, por shkruan edhe vepra origjinale,
Frang Bardhi, në vitin 1635, hartoi të parin fjalor, “Fjalorin latinisht-shqip”, me të cilin mund të thuhet, se zë fill shkenca gjuhësore shqiptare. Gjatë Rilindjes Kombëtare, në shekullin XIX, në kushte të reja historike, lëvrimi dhe përparimi i gjuhës shqipe hyri në një etapë të re. Në këtë periudhë u bënë përpjekje të vetëdijshme për të ndërtuar një gjuhë letrare kombëtare, standardizimi i së cilës u arrit në shekullin XX.
Dialektet e gjuhës shqipe
Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore, dialektin e veriut ose gegërishten dhe dialektin e jugut ose toskërishten. Kufiri natyror që i ndan në vija të përgjithshme këto dialekte, është lumi i Shkumbinit, që kalon nëpër Elbasan, në Shqipërinë e mesme. Në anën e djathtë të Shkumbinit shtrihet dialekti verior (gegërishtja), në anën e majtë të tij, dialekti jugor (toskërishtja).
Dallimet midis dialekteve të shqipes nuk janë të mëdha, folësit e tyre kuptohen pa vështirësi njeri me tjetrin. Megjithatë, ekzistojnë disa dallime në sistemin fonetik dhe në strukturën gramatikore e në leksik, nga të cilët më kryesorët janë: dialekti i veriut ka zanore gojore dhe hundore, kurse dialekti i i jugut, vetëm zanore gojore; togut ua të toskërishtes, gegërishtja i përgjigjet me togun ue (grua ~ grue); togut nistor va të toskërishtes, gegërishtja i përgjigjet me vo (vatër ~ votër); â-së hundore të theksuar të gegërishtes, toskërishtja i përgjigjet me ë të theksuar (nânë ~ nënë).
Dialekti i jugut ka dukurinë e retacizmit (kthimin e n-së ndërzanore në r (ranë ~ rërë), që në gegërisht mungon; në toskërisht, grupet e bashkëtingëlloreve mb, nd, etj. Ruhen të plota, kurse në gegërisht, janë asimiluar ne m, n, (mbush ~ mush, vend ~ ven). Në sistemin morfologjik, dialekti i veriut ka formën e paskajores së tipit me punue, kurse toskërishtja në vend të saj, përdor lidhoren të punoj. Forma e pjesores në toskërisht, del me mbaresë, kurse në gegërisht, pa mbaresë (kapur ~ kapë), etj. Dialekti i jugut ka format e së ardhmes: do të punoj dhe kam për të punuar , ndërsa dialekti i veriut përveç formave të mësipërme ka formën kam me punue.
Shqipja standarde
Formimi i gjuhës letrare kombëtare të njësuar (gjuha standarde), si varianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar, ka qenë një proces i gjatë, që ka filluar që në shekujt XVI-XVIII, por përpunimi i saj hyri në një periudhë të re, në shekullin XIX, gjatë Rilindjes Kombëtare.
Ne vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punën për te krijuar alfabetin shqip dhe ne vitin 1844 dhe 1845 u botua “Evetar”-i. Vaqilharxhi ishte i pari qe shprehu qëllimet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare nëpërmjet traktatit të tij, parathënies së “Evetar”-it të parë dhe shumë shkrimeve të tjera.
Në programin e Rilindjes, mësimi dhe lëvrimi i gjuhës amtare, përpjekjet për pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalët e huaja dhe të panevojshme, zinin një vend qendror. Gjatë kësaj periudhe, u zhvillua një veprimtari e gjerë letrare, kulturore dhe gjuhësore.
Në vitin 1879, u krijua “Shoqata e të shtypurit shkronja shqip”, që i dha një shtysë të re kësaj veprimtarie. U hartuan gramatikat e para me synime normative dhe u bë hapi i parë për hartimin e një fjalori kombëtar i gjuhës shqipe, që është “Fjalori i Gjuhës Shqipe” i Kostandin Kristoforidhit, i botuar pas vdekjes së autorit, më 1904.
Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, u arrit të përvijoheshin dy variante letrare të kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti letrar verior. U bënë gjithashtu, përpjekje për afrimin e këtyre varianteve dhe për njësimin e gjuhës letrare. Detyra e parë që duhej zgjedhur, ishte njësimi i alfabetit. Deri atëherë, shqipja ishte shkruar në disa alfabete: alfabeti latin, alfabeti grek, alfabeti turko-arab dhe alfabete të veçanta. Këtë detyrë e zgjidhi Kongresi i Manastirit, i mbledhur më 14 deri më 22 Nëntor të vitit 1908, në qytetin e Manastirit, që sot ndodhet në Maqedoni. Ne këtë Kongres, pas shumë diskutimesh, u vendos që të përdorej një alfabet i ri, i mbështetur tërësisht në alfabetin latin, i plotësuar me nëntë digrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh), dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë), është alfabeti që ka edhe sot në përdorim gjuha shqipe. Kongresi e la të lirë edhe përdorimin e alfabetit të Stambollit, që kishte mjaft përhapje, por koha ja lëshoi vendin alfabetit të ri, që u paraqit në Kongres, pra alfabetit të sotëm.
Një hap tjetër për njësimin e gjuhës letrare shqipe, bëri “Komisioni letrar shqip”, që u mblodh në Shkodër në vitin 1916. Komisioni nënvizoi si detyrë themelore lëvrimin e gjuhës letrare shqipe dhe zhvillimin e letërsisë shqiptare. Ky komision gjuhëtarësh e shkrimtarësh, krijuar për të ndihmuar në formimin e një gjuhe letrare të përbashkët përmes afrimit të dy varianteve letrare në përdorim, vlerësoi variantin letrar të mesëm, si një urë në mes toskërishtes dhe gegërishtes dhe përcaktoi disa rregulla për drejtshkrimin e tij, të cilat ndikuan në njësimin e shqipes së shkruar.
Vendimet e Komisionit letrar shqip për gjuhën letrare e për drejtshkrimin e saj, u miratuan më vonë edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjës (1920) dhe vijuan te zbatoheshin deri në Luftën e Dytë Botërore.
Pas Luftës së dytë Botërore, puna për njësimin e gjuhës letrare kombëtare (gjuhës standarde) dhe të drejtshkrimit të saj, nisi te organizohet nga Instituti i Shkencave. U krijuan komisione të posaçme për hartimin e projekteve të drejtshkrimit. Kështu, u hartuan disa projekte në vitet 1948, 1951, 1953 e 1956. U organizuan gjithashtu, dy konferenca shkencore në vitin 1952, për të diskutuar për problemin e gjuhës letrare.
Me 1967, u botua nga Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, projekti i ri “Rregullat e drejtshkrimit të shqipes”. Ky projekt filloi të zbatohet në të gjithë hapësirën shqiptare, në Republikën e Shqipërisë, në Kosovë dhe në Mal të Zi. Ndërkohë, përpjekje për njësimin e gjuhës letrare dhe të drejtshkrimit të saj, bëheshin edhe në Kosove.
Në vitin 1968, u mblodh Konsulta Gjuhësore e Prishtinës, e cila, e udhëhequr nga parimi “një komb-një gjuhë letrare”, vendosi që projekti i ortografisë i vitit 1968, posa të miratohej e të merrte formën zyrtare në Republikën e Shqipërisë, do të zbatohej edhe në Kosovë. Vendimet e kësaj Konsulte kanë qenë me rëndësi të jashtëzakonshme për njësimin e gjuhës letrare kombëtare shqipe.
Projekti “Rregullat e drejtshkrimit të shqipes “ i vitit 1967, pas një diskutimi publik, ai u paraqit për diskutim në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes, qe u mblodh në Tiranë, në vitin 1972, i cili ka hyrë në historinë e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, si Kongresi i njësimit të gjuhës letrare kombëtare.
Kongresi i Drejtshkrimit të Shqipes, në të cilin morën pjesë delegatë nga të gjitha rrethet e Shqipërisë, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe nga arbëreshet e Italisë, pasi analizoi të gjithë punën e bërë deri atëherë për njësimin e gjuhës letrare, miratoi një rezolutë, në të cilën përveç të tjerash, pohohet se “populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare të njësuar”.
Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha standarde), mbështetej kryesisht në variantin letrar të jugut, sidomos në sistemin fonetik por në të janë integruar edhe elemente të variantit letrar të veriut.
Pas Kongresit të Drejtshkrimit, janë botuar një varg vepra të rëndësishme, që kodifikojnë normat e gjuhës standarde, siç janë “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” (1973), “Fjalori i gjuhës së sotme letrare (1980), Fjalori i shqipes së sotme (1984), Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976), Gramatika e gjuhës së sotme shqipe I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997).
Veçori tipologjike të shqipes së sotme standarde
Nga ana strukturore, paraqitet sot si një gjuhë sintetiko-analitike, me një mbizotërim të tipareve sintetike dhe me një prirje drejt analitizmit. Një pjesë e mirë e tipareve të saj fonetike dhe gramatikore, janë të trashëguara nga një periudhë e lashtë indoevropiane, një pjesë tjetër janë zhvillime te mëvonshme.
Shqipja ka sot një sistem fonologjik të vetin, që përbëhet nga shtatë fonema zanore dhe 29 fonema bashkëtingëllore. Shkruhet me alfabet latin të caktuar në vitin 1908 në Kongresin e Manastirit.
Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga të cilat 25 janë të thjeshta (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z), 9 janë bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe 2 me shkronja diakritike (ë, ç).
Shqipja ka theks intensiteti dhe përgjithësisht të palëvizshëm gjatë fleksionit. Në shumicën e rasteve, sidomos në sistemin emëror, theksi bie në rrokjen e parafundit.
Shqipja ka një sistem të zhvilluar (të pasur) formash gramatikore, ka një sistem lakimi binar: lakimin e shquar dhe të pashquar, ruan ende mirë format rasore (ka pesë rasa), sistemin prej tri gjinish (mashkullore, femërore dhe asnjanëse), kjo e fundit po shkon drejt zhdukjes, mbahet vetëm në një kategori të veçantë emrash foljorë, të tipit: të shkruarit, të menduarit, etj.
Sistemi emëror ka trajtë të shquar dhe të pashquar dhe për pasojë, edhe lakim të shquar e të pashquar; nyja shquese është e prapavendosur si në rumanisht dhe në bullgarisht; ka nyje të përparme te emrat në rasën gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshëm (i mirë, i vogël, etj)., te emrat asnjanës të tipit të folurit, etj. Përveç fleksionit me mbaresa të veçanta, shqipja njeh edhe fleksionin e brendshëm (dash ~ desh, marr ~ merr); ka dy tipe strukturorë mbiemrash të ngjashëm (i madh, i ndershëm) dhe të panyjshëm (trim, besnik). Te numërorët përdor kryesisht sistemin decimal (dhjetë, tridhjetë, pesëdhjetë), por ruan edhe sistemin vigezimal (njëzet, dyzet); numërorët e përberë nga 11-19, formohen duke vënë numrin e njësheve përpara, parafjalën mbë dhe pastaj dhjetëshet (njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë, etj) si në rumanisht dhe në gjuhët sllave.
Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishëm. Shqipja ka një sistem të pasur formash mënyrore dhe kohore, një pjesë të e cilave janë të trashëguara nga një periudhë e hershme, një pjesë janë kryer gjatë evolucionit të saj historik. Folja ka gjashtë mënyra; (dëftore, lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) dhe tri forma të pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe përcjellore). Koha e ardhshme ndërtohet në mënyrë analitike, me dy forma: me do (forma e foljes dua) + lidhore (do të punoj) dhe me foljen ndihmëse kam + paskajore (kam për të punuar).
Rendi i fjalëve në fjali është përgjithësisht i lirë, por më i zakonshëm është rendi subjekt+verb+objekt.
Leksiku i gjuhës shqipe përbëhet prej disa shtresash. Një shtresë të veçantë përbëjnë fjalët me burim vendas, të trashëguar nga një periudhë e lashtë indoevropiane (ditë, natë, dimër, motër, jani, etj.), ose të formuara më vonë, me mjete të shqipes (ditor, dimëror, i përnatshëm). Një shtresë tjetër, përbëjnë fjalët e huazuara nga gjuhë të tjera, si pasojë e kontakteve të popullit shqiptar me popuj të tjerë gjatë shekujve. Fjalët e huazuara kanë hyrë nga greqishtja, greqishtja e vjetër dh e re, nga latinishtja dhe gjuhët romane, nga sllavishtja dhe nga turqishtja. Shqipja, me gjithë huazimet e shumta, ka ruajtur origjinalitetin e saj, si gjuhë e veçantë indoevropiane.

Përhapja e gjuhës shqipe
Shqipja flitet sot nga më se gjashtë milionë vetë në Republikën e Shqipërisë, në Kosovë, në viset shqiptare të Maqedonisë, të Malit të Zi, të Serbisë jugore, si dhe në viset e Çamërisë në Greqi. Shqipja flitet gjithashtu, në ngulimet shqiptare në Itali, në Greqi, në Bullgari, në Ukrainë, si dhe në shqiptarë të mërguar në viset e ndryshme të botës para Luftës se Dytë Botërore dhe në këtë dhjetëvjeçarin e fundit.
Gjuha shqipe mësohet dhe studiohet në disa universitete dhe qendra albanologjike në botë, si në Paris, Romë, Napoli, Kozencë, Palermo, Leningrad, Pekin, München, Bukuresht, Selanik, Sofie etj.
Studimet për gjuhën shqipe
Gjuha dhe kultura e shqiptarëve, lashtësia dhe karakteri origjinal i tyre, kanë tërhequr prej kohësh vëmendjen e studiuesve të huaj dhe shqiptarë që në shekullin XVIII dhe më parë. Në mënyrë të veçantë, gjuha, historia dhe kultura e shqiptarëve, tërhoqi vëmendjen e botës gjermane. Me të u mor edhe një filozof i madh, siç ishte Gotfrid Vilhelm Lerbnitz, që punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare. Ai mendonte, se studimi krahasues i gjuhëve ishte themelor për të ndërtuar një histori universale të botës, për ta kuptuar dhe për ta shpjeguar atë. Në disa letra, qe ai i shkruante një bibliotekari të Bibliotekës Mbretërore të Berlinit, në fillim të shekullit XVIII, shprehet edhe për natyrën dhe prejardhjen e gjuhës shqipe dhe pas disa luhatjeve, arriti në përfundimin, se shqipja është gjuha e ilirëve të lashtë.
Megjithatë, studimet shkencore për gjuhën shqipe, si dhe për shumë gjuhë të tjera, nisën pas lindjes së gjuhësisë historike-krahasuese nga mesi i shekullit XIX. Një nga themeluesit e kësaj gjuhësie, dijetari gjerman Franz Bopp, arriti të provonte që në vitin 1854, se shqipja bënte pjesë në familjen e gjuhëve indoevropiane dhe se zinte një vend të veçantë në këtë familje gjuhësore. Pas tij, studiues të tjerë, si G.Meyer, H.Pedersen, N.Jokli, studiuan aspekte të ndryshme të leksikut dhe të strukturës gramatikore të gjuhës shqipe. G.Meyer do të hartonte që në vitin 1891 një Fjalor etimologjik të Gjuhës shqipe (Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg 1891), i pari fjalor i këtij lloji për shqipen. Përveç këtyre, një varg i madh gjuhëtarësh të huaj, si F.Miclosich, G.Weigand, C.Tagliavini, St.Man, E.Hamp, A.Desnickaja, H.Ölberg, H.Mihaescu, W.Fredler, O.Bucholtz, M.Huld, G.B.Pellegrini, etj. kanë dhënë kontribute të shënuara për studimin e historisë së gjuhës shqipe, të problemeve që lidhen me prejardhjen e saj, me etimologjinë, fonetikën dhe gramatikën historike, si edhe në studimin e gjendjes së sotme të shqipes.
Ndërkohë, krahas studimeve për gjuhën shqipe të albanologëve të huaj, lindi dhe u zhvillua edhe gjuhësia shqiptare. Ajo i ka fillimet e saj që në shekullin XVII, kur Frang Bardhi botoi të parin fjalor të gjuhës shqipe “Dictionarium Latino-Epiroticum” (1635). Gjatë Rilindjes Kombëtare u botuan disa gramatika të gjuhës shqipe. Kështu, në vitin 1864, Dhimitër Kamarda, një nga arbëreshët e Italisë, botoi veprën “Laggio della grammatica comparata sulla lingua albanese”, Livorno 1864, vëll.II “L’Apendice al saggio dalla gramatica comparata sulla lingua albanese”, Prato 1866. Më 1882, Kostandin
Kristoforidhi botoi “Gramatikën e gjuhës shqipe” dhe më 1806, Sami Frashëri botoi “Shkronjëtoren e gjuhës shqipe”, dy vepra gjuhësore të rëndësishme të shekullit XIX për gramatologjinë e gjuhës shqipe. Nga fundi i shekullit XIX, Kostandin Kristoforidhi përgatiti edhe një “Fjalor të gjuhës shqipe”, i cili u botua në vitin 1904 dhe përbën veprën më të rëndësishme të leksikografisë shqiptare, që u botua para Luftës se Dytë Botërore. Në vitin 1909, botohet Fjalori i shoqërisë “Bashkimi”.
Pas shpalljes së Pavarësisë, u botuan një varg gramatikash dhe fjalorë dygjuhësh, për të plotësuar nevojat e shkollës dhe të kulturës kombëtare. Në fushën e gramatikës u shqua sidomos Proff. Dr.Aleksandër Xhuvani.
Aleksandër Xhuvani (1880-1961)
Kreu studimet e larta në Universitetin e Athinës. Veprimtaria e tij për studimin e gjuhës shqipe dhe arsimin kombëtar, e nisi që gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare. Bëri një punë të madhe për pajisjen e shkollës sonë me tekste të gjuhës shqipe, të letërsisë, të pedagogjisë dhe të psikologjisë. Drejtoi e punoi për hartimin e udhëzuesve drejtshkrimorë në vitet 1949, 1951, 1954, 1956.
Pati një veprimtari të gjerë në fushën e pastërtisë së gjuhës shqipe e të pasurimit të saj dhe botoi veprën “Për pastërtinë e gjuhës shqipe” (1956). Bashkëpunoi me profesorin Eqrem Çabej, për hartimin e veprave “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe” (1962), trajtesa themelore në fushën e fjalëformimit të gjuhës shqipe. Botoi dhe një varg punimesh monografike për pjesoren, paskajoren dhe parafjalët e gjuhës shqipe.
Ai ishte njohës i mirë dhe mbledhës i pasionuar i visarit leksikor të gjuhës së popullit. Fjalët dhe shprehjet e mbledhura , u botuan pjesërisht pas vdekjes, në formën e një fjalori. Përgatiti një botim të dytë të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të Kristoforidhit (1961).
Vepra e plotë e tij, e projektuar në disa vëllime, ende nuk është botuar. Në vitin 1980 është botuar vëllimi i parë.
Një zhvillim më të madh njohu gjuhësia shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit XX, kur u krijuan edhe institucione shkencore të specializuara, si Universiteti i Tiranës, Universiteti i Prishtinës dhe Akademia e Shkencave, Universiteti i Shkodrës, më vonë, Universiteti i Elbasanit, Universiteti i Gjirokastrës, Universiteti i Vlorës, Universiteti i Tetovës, etj. Gjatë kësaj periudhe, u hartuan një varg veprash përgjithësuese nga fusha të ndryshme të gjuhësisë. Në fushën e leksikologjisë dhe të leksikografisë, përveç studime leksikologjike, u hartuan edhe një varg fjalorësh të gjuhës shqipe dhe fjalori dygjuhësh, nga të cilët, më kryesorët janë: “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954), “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (1980), “Fjalori i shqipes së sotme” (1984), “Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe” (1976), “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” (1973), etj. Kohët e fundit kanë dalë edhe “Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe” (2000) dhe “Fjalor frazeologjik ballkanik” (1999).
Në fushën e dialektologjisë është bërë përshkrimi e studimi i të gjithë të folurave të shqipes dhe është hartuar “Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe”, një vepër madhore që pritet të dalë së shpejti nga shtypi.
Është bërë gjithashtu, studimi i fonetikës dhe i strukturave gramatikore të gjuhës shqipe përmes studimeve të veçanta dhe përmes gramatikave të ndryshme, niveleve të ndryshme, nga të cilat, më e plota është “Gramatika e gjuhës shqipe” I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997), hartuar nga Akademia e Shkencave, në bashkëpunim me Universitetin e Tiranës, me kryeredaktor Mahir Domin.
Një vend të gjerë në studimet gjuhësore të këtij gjysmëshekulli, kanë zënë problemet e historisë së gjuhës shqipe, problemet e etnogjenezës së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, të etimologjisë, të fonetikës dhe të gramatikës historike, etj. Disa nga veprat themelore në këto fusha janë: "Studime etimologjike në fushë të shqipes” në 7 vëllime, nga E.Çabej; “Meshari” i Gjon Buzukut (E.Çabej); “Gramatika historike e gjuhës shqipe” (Sh.Demiraj); “Fonologjia historike e gjuhës shqipe” (Sh.Demiraj); “Gjuhësia ballkanike” (Sh.Demiraj), etj.
Eqrem Çabej (1908-1980)
Studiuesi më i shquar i historisë së gjuhës shqipe dhe një nga personalitetet më në zë të kulturës shqiptare. Pasi bëri studimet e para në vendlindje (Gjirokastër), studimet e larta i kreu në Austri, në fushën e gjuhësisë së krahasuar indoevropiane. Pas mbarimit të studimeve, kthehet në atdhe dhe fillon veprimtarinë shkencore e arsimore në vitet ’30 të këtij shekulli dhe punoi në këto fusha për një gjysmëshekulli, duke lënë një trashëgimi të pasur shkencore.
Eqrem Çabej solli dhe zbatoi në gjuhësinë shqiptare metodat dhe arritjet shkencore të gjuhësisë evropiane, duke kontribuar shumë në ngritjen e nivelit shkencor të studimeve gjuhësore shqiptare. Eqrem Çabej punoi shumë në disa fusha të dijes, por u shqua sidomos në fushën e historisë së gjuhës, në trajtimin e problemeve të origjinës së gjuhës shqipe, të autoktonisë së shqiptarëve e të etimologjisë dhe të filologjisë së teksteve të vjetra.
Veprat themelore të tij janë: “Studime etimologjike në fushë të shqipes”, në shtatë vëllime, I “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe”, II “Fonetikë historike” (1958), “Meshari i Gjon Buzukut” (1968), “Shqiptarët midis perëndimit dhe lindjes” (1944).
Ai është bashkautor edhe në një varg veprash në fushën e gjuhës së sotme, siç janë: “Fjalor i gjuhës shqipe” (1954), “Rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe” (1972), “Fjalori drejtshkrimor”.
Përveç veprave, ai ka botuar një varg studimesh në revista shkencore brenda e jashtë vendit dhe ka mbajtur dhjetëra referate e kumtesa në kongrese e konferenca kombëtare e ndërkombëtare, të cilat kanë bërë të njohura arritjet e gjuhësisë shqiptare në botë, duke rritur kështu prestigjin e saj.
Veprat e prof. Eqrem Çabej janë botuar në tetë vëllime, në Prishtinë, me titullin “Studime gjuhësore”.
Me veprimtarinë e shumanshme shkencore e me nivel të lartë, Eqrem Çabej ndriçoi shumë probleme të gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, duke argumentuar lashtësinë dhe origjinën ilire të saj, vitalitetin e saj ndër shekuj dhe marrëdhëniet me gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë.
Gjatë kësaj periudhe, gjuhësia shqiptare zgjidhi edhe problemin e gjuhës shqipe letrare kombëtare, të njësuar me çështjet teorike të së cilës është marrë veçanërisht prof.Androkli Kostallari. Në kuadrin e punës që është bërë në fushën e gjuhësisë normative dhe të kulturës së gjuhës, janë hartuar dhe një numër i madh fjalorësh terminologjikë për degë të ndryshme të shkencës e të teknikës.
Përveç veprave të shumta që janë botuar në fushën e gjuhësisë, veprimtaria e gjuhësisë studimore e studiuesve shqiptarë pasqyrohet në botimin e disa revistave shkencore, nga të cilat më kryesoret sot, janë: “Studime filologjike” (Tiranë); “Gjuha shqipe” (Prishtinë); “Studia albanica” (Tiranë); “Jehona” (Shkup); etj.
Studime te rëndësishme mbi gjuhën shqipe janë bërë nga gjuhëtarë në Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, ku janë botuar një numër i konsiderueshëm veprash mbi historinë e gjuhës shqipe, fonetikën, gramatikën, leksikun etj. Prof. Idriz Ajeti shquhet për kontributin e veçantë që ka dhënë në këtë fushë. Kontribut të veçantë për gjuhen shqipe kanë dhënë edhe shqiptaret e vendosur në Itali, të njohur si “Arbëresh”.
Disa nga figurat më të shquara të gjuhësisë shqiptare të këtyre dy shekujve të fundit, janë: Dhimitër Kamarda (arbëresh i Italisë), Kostandin Kristoforidhi, Sami Frashëri, Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej, Selman Riza, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari, Idriz Ajeti, etj.

Gjuha shqipe bën pjesë në familjen e
gjuhëve indoevropiane, ku futen gjuhët indoiranike,
greqishtja, gjuhët romane, gjuhët sllave,
gjuhët gjermane, etj. Ajo formon një degë
të veçantë në këtë familje
gjuhësore dhe nuk ka ndonjë lidhje prejardhjeje
me asnjerën prej gjuhëve të sotme indoevropiane.
Karakteri indoevropian i shqipes, përkatësia
e saj në familjen gjehësore indoevropiane,
u arrit të përcaktohej e të vërtetohej
që nga mesi i shekullit XIX, në sajë
të studimeve të gjuhësisë historike
krahasuese.
Ishte sidomos merita e njerit prej themeluesve kryesorë
të këtij drejtimi gjuhësor, dijetarit
të njohur gjerman Franz Bopp, që vërtetoi
me metoda shkencore përkatësinë e gjuhës
shqipe në familjen gjuhësore indoevropiane.
F Bopp i kushtoi këtij problemi një vepër
të veçantë me titull “Ueber das
Albanesische in scinen verwandtschaftlichen Bezichungen”,
botuar në vitin 1854.
Në ndarjen e gjuhëve indoevropiane në
dy grupe: në gjuhë lindore ose satem dhe në
gjujë perëndimore ose kontum, shqipja shkon
me gjuhët lindore (satem), bashkë me gjuhët
indoiranike, gjuhët balto-sllave dhe armenishten.

Origjina
Problemi i origjnës së gjuhës shqipe
është një nga problemet shumë të
debatuara të shkencës gjuhësore. Ajo
e ka burimin, pa dyshim, prej njerës nga gjuhët
e lashta të Gadishullit të Ballkanit, ilirishtes
ose trakishtes. Në literaturën gjuhësore
qarkullojnë dy teza themelore për origjinën
e shqipes: teza e origjinës ilire dhe teza e origjinës
traka. Teza ilire ka gjetur mbështetje më
të gjerë historike dhe ghuhësore. Ajo
është formuar që në shekullin XVIII
në rrethet e historianëve.
Përpjekjen e parë shkencore për të
shpjeguar origjinën e shqiptarëve dhe të
gjuhës së tyre, e bëri historiani suedez
Hans Erich Thunmann në veprën e tij “Undersuchunger
liber di Geschichte der Östlichen europäischen
Völker” Leipzig 1774. Ai, duke u mbështetur
në burime historike latine e bizantine dhe në
të dhëna gjuhësore e onomastike, arriti
në përfundimin se shqiptarët janë
vazhduesit autoktonë të popullsisë së
lashtë ilire, e cila nuk u romanizua siç
ndodhi me popullsinë trako-dake, paraardhëse
të rumunëve.
Tezea e origjinës ilire te shqipertarëve është
mbështetur nga albanolugu i mirënjohur austriak
Johannas Georges von Hahn në veprën e tij
Albanesische Stidien,publikuar më 1854
Që nga ajo kohë deri në ditët tona,
një varg dijetarësh të shquar historianë,
arkeologë e gjuhëtarë, kanë sjellë
duke plotësuar njeri tjetrin, një sërë
argumentesh historike dhe gjuhësore, që mbështesin
tezën e origjinës dhe të shqiptarëve
dhe të gjuhës së tyre. Disa nga keto
argumente themelore, jane:
1. Shqiptarët banojnë sot në një
pjesë të trojeve, ku në periudhën
antike kanë banuar fise ilire; nga ana tjetër
në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim
i shqiptarëve nga vise të tjera për t’u
vendosur në trojet e sotme.
2. Një pjesë e elementeve gjuhësore:
emra sendesh, fisesh, emra njerëzish, glosa, etj.,
që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim
me anë të gjuhës shqipe.
3. Format e toponimeve të lashta të trojeve
ilire shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse
të sotme, provojnë se ato jane zhvilluar sipas
rregullave të fonetikës historike të
shqipes, dmth kanë kaluar pa ndërprerje nëpër
gojën e një popullsie shqipfolëse.
4. Marrëdhëniet e shqipes me greqishtjen e
vjetër dhe me latinishten, tregojnë se shqipja
është formuar dhe ështe zhvilluar në
fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në
brigjet e Adriatikut dhe të Jonit.
5. Të dhënat arkeologjike dhe ato të
kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë
se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë
te shqiptarët e sotëm.
Nga të gjithë këto argumente, të
paraqitur në mënyrë të përmbledhur,
rezulton se teza e origjinës ilire e gjuhës
shqipe, është teza më e mbështetur
nga ana historike dhe gjuhësore.






Fillimet e shkrimit të gjuhës shqipe
Shqipja është një nga gjuhët e lashta
të Ballkanit, por e dokumentuar me shkrim mjaft
vonë, në shekullin XV, ashtu si rumanishtja.
Dokumenti i parë i shkruar në gjuhën
shqipe, është ajo që quhet “Formula
e pagëzimit”, e vitit 1462. Eshtë një
fjali e shkurtër në gjuhën shqipe “Unte
paghesont premenit Atit et birit et spertit senit”,
që gjendet në një qarkore të shkruar
në latinisht nga Kryepeshkopi i Durrësit Pal
Engjëlli, bashkëpunëtor i ngushtë
i Skënderbeut.
Pal Engjëlli, gjatë një vizite në
Mat, vuri re shrregullime në punë të
ushtrimit të fesë dhe me këtë rast,
ai la me shkrim disa porosi dhe udhëzime për
klerin katolik, ndër të cilat edhe formulën
e mësipërme, të cilën mund ta përdornin
prindërit për të pagëzuar fëmijtë
e tyre, në rastet kur nuk kishin mundësi t’i
dërgonin në kishë, ose kur nuk kishte
prift. Formula është shkruar me alfabetin
latin dhe në dialektin e veriut (gegërisht).
“Formula e pagëzimit” është
gjetur në Bibliotekën Laurentiana të
Milanos nga historiani i njohur rumun Nikolla Jorga
dhe është botuar prej tij në vitin 1915
në “Notes et extraits pour servir l’histoire
des croisades au XV siecle IV, 1915”.
Më pas, një botim filologjik të këtij
dokumenti, bashkë me riprodhimin fotografik të
tij, e bëri filologu francez Mario Rognes në
“Recherches sur les anciens textes albanais”,
Paris 1932.
Dokumenti i dytë, i shkruar në gjuhën
shqipe është Fjalorthi i Arnold von Harfit,
i vitit 1496. Udhëtari gjerman Arnold von harf,
nga fshati i Këlnit, në vjeshtë të
vitit 1496, ndërmori një udhëtim pelegrinazhi
për në “vendet e shenjta”. Gjatë
udhëtimit kaloi edhe nëpër vendin tonë,
gjatë bregdetit, duke u ndalur në Ulqin, Durrës
e Sazan dhe për nevoja praktike të rrugës
shënoi 26 fjalë, 8 shprehje dhe numërorët
1 deri më 10 dhe 100 e 1000, duke i shoqëruar
me përkthimin gjermanisht. Ky Fjalorth u botua
për herë të parë më 1860 në
Këln, nga E.von Grote.
I fundit të shekullit XV ose i fillimit të
shekullit XV është edhe një tekst tjetër
i shkruar në gjuhën shqipe dhe i gjendur brenda
një dorëshkrimi grek të shekullit XIV
në Bibliotekën Ambrosiana të Milanos.
Teksti përmban pjesë të përkthyera
nga Ungjilli i Shën Mateut, etj. Ai është
shkruar në dialektin e jugut dhe me alfabet grek.
Ky tekst i shqipes i shkruar , njihet në literaturën
shqiptare me emrin “Ungjilli i Pashkëve”.
Këto dokumente nuk kanë ndonjë vlerë
letrare, por paraqesin interes për historinë
e gjuhës së shkruar shqipe. Shqipja, që
në fillimet e shkrimit të saj, dëshmohet
e shkruar në të dy dialektet, në dialektin
e veriut (gegërisht) dhe në alfabetin e jugut
(toskërisht), si dhe me dy alfabete, me alfabetin
latin dhe me alfabetin grek, gjë që tregon
se kultura shqiptare ishte njëkohësisht nën
ndikimin e kulturës latine dhe të kulturës
greko-bizantine.
Libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe,
që njohim deri më sot, është “Meshari”
i Gjon Buzukut, i vitit 1555, i cili shënon edhe
fillimin e letërsisë së vjetër shqiptare.
Nga ky libër, na ka arritur vetëm një
kopje, që ruhet në Bibliotekën e Vatikanit.
Libri përmban 220 faqe, të shkruara në
dy shtylla. “Meshari” i Gjon Buzukut është
përkthimi në shqip i pjesëve kryesore
të liturgjisë katolike, ai përmban meshet
e të kremteve kryesore të vitit, komente të
librit të lutjeve, copa nga Ungjilli dhe pjesë
të ritualit dhe të katekizmit. Pra, ai përmban
pjesët që i duheshin meshtarit në praktikën
e përditëshme të shërbimeve fetare.
Duket qartë, se kemi të bëjmë me
një nismë të autorit, me një përpjekje
të tij, për të futur gjuhën shqipe
në shërbimet fetare katolike. Pra, edhe për
gjuhën shqipe, ashtu si për shumë gjuhë
të tjera, periudha letrare e saj nis me përkthime
tekstesh fetare.
Libri i parë në gjuhën shqipe, “Meshari”
i Gjon Buzukut, u zbulua për herë të
parë në Romë nga njeri prej shkrimtarëve
të veriut, Gjon Nikollë Kazazi. Por libri
humbi përsëri dhe u rizbulua më 1909
nga peshkopi Pal Skeroi, gjurmues dhe studiues i teksteve
të vjetra. Në vitin 1930, studiuesi nga Shkodra
Jystin rrota vajti në Romë, bëri tri
fotokopje të librit dhe i solli në Shqipëri.
Në vitin 1968 libri u botua i transliteruar dhe
i transkriptuar, i pajisur me shënime kritike dhe
me një studim të gjerë hyrës nga
gjuhëtari i shquar, prof.E.Çabej. Në
mënyrë të pavarur, tekstin e Buzukut,
e pati transkriptuar edhe studiuesi N.Resuli.
“Meshari” i Gjon Buzukut është
shkruar në gegërishten veriore (veriperëndimore),
me alfabet latin, të plotësuar me disa shkronja
të veçanta. Libri ka një fjalor relativisht
të pasur dhe ortografi e forma gramatikore përgjithësisht
të stabilizuara, çka dëshmon për
ekzistencën e një tradite të mëparshme
të të shkruarit të shqipes.
Prof.Eqerem Çabej, që ishte marrë gjerësisht
me veprën e Gjon Buzukut, ka arritur në përfundimin,
se gjuha e saj “nuk është një arë
fare e papunuar”. “Duke e shkruar me një
vështrim më objektiv këtë tekst
– pohon ai – nga gjuha e rrjedhëshme
që e përshkon fund e majë atë dhe
nga mënyra, me gjithë lëkundjet e shpeshta,
mjaft konseguente e shkrimit, arrin të bindet njeriu,
se në Shqipëri ka qenë formuar që
më parë, së paku që në mesjetën
e vonë, një traditë letrare me shkrime
liturgjike”. Kjo tezë, sipas autorit, gjen
mbështetje edhe nga gjendja kulturore e Shqipërisë
mesjetare; “shkalla e kulturës së popullit
shqiptar në atë kohë nuk ka qenë
ndryshe nga ajo e vendeve perreth, sidomos e atyre të
brigjeve të Adriatikut”.
Për nje traditë të shkrimit të shqipes
para shekullit XV, flasin edhe disa dëshmi të
tjera të tërthorta.
Kleriku francez Gurllaume Adae (1270-1341), i cili shërbeu
për shumë kohë (1324-1341), si Kryepeshkopi
i Tivarit dhe pati mundësi t’i njihte mirë
shqiptarët, në një relacion me titull
“Directorium ad passagium faciendum ad terrom
sanctam”, dërguar mbretit të Francës
Filipit VI, Valua, studiuan ndër të tjera:
“Sado që shqiptarët kanë një
gjuhë të ndryshme nga latinishtja, prapësëprapë,
ata kanë në perdorim dhe në të gjithë
librat e tyre shkronjën latine”. Pra, ky
autor flet për libra në gjuhën e shqiptarëve,
duke dhënë kështu një dëshmi
se shqipja ka qenë shkruar para shekullit XV.
Edhe humanisti i shquar Marin Barleti, në veprën
e tij “De obsi dione scodrensi” (Mbi rrethimin
shkodran), botuar në Venedik, më 1504, duke
folur për qytetin e Shkodrës, bën fjalë
për fragmente të shkruara in vernacula lingua,
dmth në gjuhën e vendit, të cilat flasin
për rindërtimin e qytetit të Shkodrës.
Këto dëshmi të G.Adae dhe të M.Barletit,
dy njohës të mirë të shqiptarëve
dhe të vendit të tyre, janë në pajtim
edhe me të dhënat historike për këtë
periudhë, të cilat flasin për një
nivel ekonomik e kulturor të zhvilluar të
viseve shqiptare në shekullin XIV dhe në fillim
të shekullit XV. Në atë periudhë,
në veri dhe në jug të Shqipërisë,
lulëzuan ekonomikisht Durrësi, Kruja, Berati,
Vlora, të cilat u bënë qendra të
rëndësishme tregtare, zejtare dhe kulturore.
Këto janë dëshmi që e bëjnë
të besueshme ekzistencën e një tradite
më të herëshme shkrimi të shqipes,
megjithatë, deri sa kërkimet të mos kenë
nxjerre në dritë ndonjë libër tjetër,
“Meshari” i Gjon Buzukut do të vijojë
të mbetet libri i parë i shkruar në gjuhën
shqipe dhe vepra e parë e letërsisë shqiptare.
Në shekullin XVI i ka fillimet edhe letërsia
në gjuhën shqipe te arbëreshët e
Italisë. Vepra e parë e letërsisë
arbëreshe në gjuhën shqipe dhe vepra
e dytë për nga vjetërsia, pas asaj të
Buzukut, është ajo e priftit arbëresh
Lekë Matrenga “E mbesuame e krishterë….”,
e botuar në vitin 1592. Eshtë një libër
i vogël me 28 faqe, përkthim i një katekizmi.
Libri është shkruar në dialektin e jugut,
me alfabet latin, plotësuar me disa shkronja të
veçanta për të paraqitur ato tinguj
të shqipes, që nuk i ka latinishtja.
Një zhvillim më të madh njohu lëvrimi
i gjuhës shqipe në shekullin XVII, nën
penën e një vargu autorësh, si Pjetër
Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani, të
cilët nuk bënë vetëm përkthime,
por shkruan edhe vepra origjinale,
Frang Bardhi, në vitin 1635, hartoi të parin
fjalor, “Fjalorin latinisht-shqip”, me të
cilin mund të thuhet, se zë fill shkenca gjuhësore
shqiptare. Gjatë Rilindjes Kombëtare, në
shekullin XIX, në kushte të reja historike,
lëvrimi dhe përparimi i gjuhës shqipe
hyri në një etapë të re. Në
këtë periudhë u bënë përpjekje
të vetëdishme për të ndërtuar
nje gjuhë letrare kombëtare, standartizimi
i së cilës u arrit në shekullin XX.

Dialektet e gjuhës shqipe
Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore, dialektin e veriut
ose gegërishten dhe dialektin e jugut ose toskërishten.
Kufiri natyror që i ndan në vija të përgjithëshme
këto dialekte, është lumi i Shkumbinit,
që kalon nëpër Elbasan, në Shqipërinë
e mesme. Në anën e djathtë të Shkumbinit
shtrihet dialekti verior (gegërishtja), në
anën e majtë të tij, dialekti jugor (toskërishtja).
Dallimet midis dialekteve të shqipes nuk janë
të mëdha, folësit e tyre kuptohen pa
vështirësi njeri me tjetrin. Megjithatë,
ekzistojnë disa dallime në sistemin fonetik
dhe në strukturën gramatikore e në leksik,
nga të cilët më kryesorët jane:
dialekti i veriut ka zanore gojore dhe hundore, kurse
dialekti i i jugut, vetëm zanore gojore; togut
ua të toskërishtes, gegërishtja i përgjigjet
me togun ue (grua ~ grue); togut nistor va të toskërishtes,
gegërishtja i përgjigjet me vo (vatër
~ votër); â-së hundore të theksuar
të gegërishtes, toskërishtja i përgjigjet
me ë të theksuar (nânë ~ nënë).
Dialekti i jugut ka dukurinë e retacizmit (kthimin
e n-së ndërzanore në r (ranë ~ rërë),
që në gegërisht mungon; në toskërisht,
grupet e bashkëtingëlloreve mb, nd, etj. Ruhen
të plota, kurse në gegërisht, janë
asimiluar ne m, n, (mbush ~ mush, vend ~ ven). Në
sistemin morfologjik, dialekti i veriut ka formën
e paskajores së tipit me punue, kurse toskërishtja
në vend të saj, përdor lidhoren të
punoj. Forma e pjesores në toskërisht, del
me mbaresë, kurse në gegërisht, pa mbaresë
(kapur ~ kapë), etj. Dialekti I jugut ka format
e së ardhmes: do të punoj dhe kam për
të punuar , ndërsa dialekti I veriut përveç
formave të mësipërme ka formën kam
me punue.

Shqipja standarte
Formimi i gjuhës letrare kombëtare të
njësuar (gjuha standarte), si varianti më
i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar,
ka qenë një proòes i gjatë, që
ka filluar që në shekujt XVI-XVIII, por përpunimi
i saj hyri në një periudhë të re,
në shekullin XIX, gjatë Rilindjes Kombëtare.
Ne vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punen per te krijuar
alfabetin shqip dhe ne vitin 1844 dhe 1845 u botua “Evetar”-i.
Vaqilharxhi ishte i pari qe shprehu qellimet e Rilindjes
Kombetare Shqipëtare nëpërmjet traktatit
të tij, parathënies së “Evetr”-it
të pare dhe shume shkrimeve të tjera.
Në programin e Rilindjes, mësimi dhe lëvrimi
i gjuhës amtare, përpjekjet për pasurimin
e saj dhe pastrimin nga fjalët e huaja dhe të
panevojëshme, zinin një vend qëndror.
Gjatë kësaj periudhe, u zhvillua një
veprimtari e gjerë letrare, kulturore dhe gjuhësore.
Në vitin 1879, u krijua “Shoqata e të
shtypurit shkronja shqip”, që i dha një
shtysë të re kësaj veprimtarie. U hartuan
gramatikat e para me synime normative dhe u bë
hapi i parë për hartimin e një fjalori
kombëtar i gjuhës shqipe, që është
“Fjalori i Gjuhës Shqipe” i Kostandin
Kristoforidhit, i botuar pas vdekjes së autorit,
më 1904.
Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare,
u arrit të përvijoheshin dy variante letrare
të kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti
letrar verior. U bënë gjithashtu, përpjekje
për afrimin e këtyre varianteve dhe për
njësimin e gjuhës letrare. Detyra e parë
që duhej zgjedhur, ishte njësimi i alfabetit.
Deri atëhere, shqipja ishte shkruar në disa
alfabete: alfabeti latin, alfabeti grek, alfabeti turko-arab
dhe alfabete të veçanta. Këtë
detyrë e zgjidhi Kongresi i Manastirit, i mbledhur
më 14 deri më 22 Nentor të vitit 1908,
në qytetin e Manastirit, që sot ndodhet në
Maqedoni. Ne këtë Kongres, pas shumë
diskutimesh, u vendos që të përdorej
një alfabet i ri, i mbështetur tërësisht
në alfabetin latin, i plotesuar me nëntë
digrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh), dhe me
dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë),
është alfabeti që ka edhe sot në
perdorim gjuha shqipe. Kongresi e la të lire edhe
përdorimin e alfabetit të Stambollit, që
kishte mjaft përhapje, por koha ja leshoi vendin
alfabetit të ri, që u paraqit në Kongres,
pra alfabetit të sotëm.
Një hap tjetër për njësimin e gjuhës
letrare shqipe, bëri “Komisioni letrar shqip”,
që u mblodh në Shkodër në vitin
1916. Komisioni nënvizoi si detyrë themelore
lëvrimin e gjuhës letrare shqipe dhe zhvillimin
e letërsisë shqiptare. Ky komision gjuhëtarësh
e shkrimtarësh, krijuar për të ndihmuar
në formimin e një gjuhe letrare të përbashkët
përmes afrimit të dy varianteve letrare në
përdorim, vlerësoi variantin letrar të
mesëm, si një urë në mes toskërishtes
dhe gegërishtes dhe përcaktoi disa rregulla
për drejtshkrimin e tij, të cilat ndikuan
në njësimin e shqipes së shkruar.
Vendimet e Komisionit letrar shqip për gjuhën
letrare e për drejtshkrimin e saj, u miratuan më
vonë edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjës
(1920) dhe vijuan te zbatoheshin deri në Luftën
e Dytë Botërore.
Pas Luftës së dytë Botërore, puna
për njesimin e gjuhës letrare kombëtare
(gjuhës standarte) dhe të drejtshkrimit të
saj, nisi te organizohet nga Instituti i Shkencave.
U krijuan komisione të posaçme për
hartimin e projekteve të drejtshkrimit. Kështu,
u hartuan disa projekte në vitet 1948, 1951, 1953
e 1956. U organizuan gjithashtu, dy konferenca shkencore
në vitin 1952, për të diskutuar për
problemin e gjuhës letrare.
Me 1967, u botua nga Instituti i Historisë dhe
i Gjuhësisë, projekti i ri “Rregullat
e drejtshkrimit të shqipes”. Ky projekt filloi
të zbatohet në të gjithë hapsiren
shqiptare, në Republikën e Shqipërisë,
në Kosovë dhe në Mal të Zi. Ndërkohë,
perpjekje për njesimin e gjuhes letrare dhe të
drejtshkrimit të saj, bëheshin edhe në
Kosove.
Në vitin 1968, u mblodh Konsulta Gjuhësore
e Prishtinës, e cila, e udhëhequr nga parimi
“një komb-një gjuhë letrare”,
vendosi që projekti i ortografisë i vitit
1968, posa të miratohej e të merrte formën
zyrtare në Republikën e Shqipërisë,
do të zbatohej edhe në Kosovë. Vendimet
e kësaj Konsulte kanë qenë me rëndësi
të jashtëzakonshme për njesimin e gjuhes
letrare kombëtare shqipe.
Projekti “Rregullat e drejtshkrimit të shqipes
“ i vitit 1967, pas një diskutimi publik,
ai u paraqit për diskutim në Kongresin e Drejtshkrimit
të Shqipes, qe u mblodh në Tiranë, në
vitin 1972, i cili ka hyrë në historinë
e gjuhes shqipe dhe të kulturës shqiptare,
si Kongresi i njësimit të gjuhës letrare
kombëtare.
Kongresi i Drejtshkrimit të Shqipes, në të
cilin morën pjesë delegatë nga të
gjitha rrethet e Shqipërisë, nga Kosova, nga
Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe nga arbëreshet
e Italisë, pasi analizoi të gjithë punën
e berë deri atëhere për njesimin e gjuhës
letrare, miratoi një rezolutë, në të
cilën përveç të tjerash, pohohet
se “populli shqiptar ka tashmë një gjuhë
letrare të njësuar”.
Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha standarte),
mbështetej kryesisht në variantin letrar të
jugut, sidomos në sistemin fonetik por në
të janë integruar edhe elemente të variantit
letrar të veriut.
Pas Kongresit të Drejtshkrimit, janë botuar
një varg vepra të rëndësishme, që
kodifikojnë normat e gjuhës standarte, sic
janë “Drejtshkrimi i gjuhes shqipe”
(1973), “Fjalori i gjuhës së sotme letrare
(1980), Fjalori i shqipes së sotme (1984), Fjalori
Drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976), Gramatika
e gjuhës së sotme shqipe I Morfologjia (1995),
II Sintaksa (1997).

Veçori tipologjike të shqipes së sotme
standarte.
Nga ana strukturore, paraqitet sot si një gjuhë
sintetiko-analitike, me një mbizotërim të
tipareve sintetike dhe me një prirje drejt analitizmit.
Një pjesë e mirë e tipareve të saj
fonetike dhe gramatikore, janë të trashëguara
nga një periudhë e lashtë indoevropiane,
një pjesë tjeter janë zhvillime te mëvonshme.
Shqipja ka sot një sistem fonologjik të vetin,
që përbëhet nga shtatë fonema zanore
dhe 29 fonema bashkëtingëllore. Shkruhet me
alfabet latin të caktuar në vitin 1908 në
Kongresin e Manastirit.
Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga të cilat
25 janë të thjeshta (a, b, c, d, e, f, g,
h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z),
9 janë bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh,
zh) dhe 2 me shkronja diakritike (ë, ç).
Shqipja ka theks intensiteti dhe përgjithësisht
të palëvizshëm gjate fleksionit. Në
shumicen e rasteve, sidomos në sistemin emëror,
theksi bie në rrokjen e parafundit.
Shqipja ka një sistem të zhvilluar (të
pasur) formash gramatikore, ka një sistem lakimi
binar: lakimin e shquar dhe të pashquar, ruan ende
mirë format rasore (ka pesë rasa), sistemin
prej tri gjinish (mashkullore, femërore dhe asnjanëse),
kjo e fundit po shkon drejt zhdukjes, mbahet vetëm
në një kategori të veçantë
emrash foljorë, të tipit: të shkruarit,
të menduarit, etj.
Sistemi emëror ka trajtë të shquar dhe
të pashquar dhe për pasojë, edhe lakim
të shquar e të pashquar; nyja shquese është
e prapavendosur si në rumanisht dhe në bullgarisht;
ka nyje të përparme te emrat në rasen
gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshëm
(i mirë, i vogël, etj)., te emrat asnjanës
të tipit të folurit, etj. Përvec fleksionit
me mbaresa të veçanta, shqipja njeh edhe
fleksionin e brendshëm (dash ~ desh, marr ~ merr);
ka dy tipe strukturorë mbiemrash të ngjashëm
(i madh, i ndershëm) dhe të panyjshem (trim,
besnik). Te numërorët përdor kryesisht
sistemin decimal (dhjetë, tridhjetë, pesëdhjetë),
por ruan edhe sistemin vigezimal (njëzet, dyzet);
numërorët e përberë nga 11-19, formohen
duke vënë numrin e njësheve përpara,
parafjalën mbë dhe pastaj dhjetshet (njëmbëdhjetë,
dymbëdhjetë, etj) si në rumanisht dhe
në gjuhët sllave.
Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishem. Shqipja
ka një sistem të pasur formash menyrore dhe
kohore, një pjesë të e cilave janë
të trashëguara nga një periudhë
e hershme, një pjesë janë kryer gjatë
evolucionit të saj historik. Folja ka gjashtë
menyra; (dëftore, lidhore, kushtore, habitore,
dëshirore, urdhërore) dhe tri forma të
pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe përcjellore).
Koha e ardhëshme ndërtohet në menyre
analitike, me dy forma: me do (forma e foljes dua) +
lidhore (do të punoj) dhe me foljen ndihmëse
kam + paskajore (kam për të punuar).
Rendi i fjalëve në fjali është përgjithësisht
i lirë, por më i zakonshem është
rendi subjekt+verb+objekt.
Leksiku i gjuhës shqipe përbëhet prej
disa shtresash. Një shtresë të veçantë
përbëjnë fjalët me burim vendas,
të trashëguar nga një periudhë e
lashtë indoevropiane (ditë, natë, dimër,
motër, jani, etj.), ose të formuara më
vonë, me mjete të shqipes (ditor, dimëror,
i përnatshëm).
Një shtresë tjetër, përbëjnë
fjalët e huazuara nga gjuhë të tjera,
si pasojë e kontakteve të popullit shqiptar
me popuj të tjerë gjatë shekujve. Fjalët
e huazuara kanë hyrë nga greqishtja, greqishtja
e vjetër dh e re, nga latinishtja dhe gjuhët
romane, nga sllavishtja dhe nga turqishtja.
Shqipja, me gjithë huazimet e shumta, ka ruajtur
origjinalitetin e saj, si gjuhë e veçantë
indoevropiane.
Përhapja e gjuhës shqipe
Shqipja flitet sot nga më se gjashtë milionë
vetë në Republikën e Shqipërisë,
në Kosovë, në viset shqiptare të
Maqedonisë, të Malit të Zi, të Serbisë
jugore, si dhe në viset e Çamerisë
në Greqi. Shqipja flitet gjithashtu, në ngulimet
shqiptare në Itali, në Greqi, në Bullgari,
në Ukrainë, si dhe në shqiptarë
të mërguar në viset e ndryshme të
botës para Luftës se Dytë Botërore
dhe në këtë dhjetëvjeçarin
e fundit.
Gjuha shqipe mësohet dhe sudjohet në disa
universitete dhe qëndra albanologjike në bote,
si në Paris, Romë, Napoli, Kozencë, Plermo,
Leningrad, Pekin, München, Bukuresht, Selanik,
Sofie etj.






Studimet për gjuhën shqipe
Gjuha dhe kultura e shqiptarëve, lashtësia
dhe karakteri origjinal i tyre, kanë tërhequr
prej kohësh vëmendjen e studjuesve të
huaj dhe shqiptarë që në shekullin XVIII
dhe më parë. Në mënyrë të
veçantë, gjuha, historia dhe kultura e shqiptarëve,
tërhoqi vëmendjen e botës gjermane. Me
të u mor edhe një filozof i madh, sic ishte
Gotfrid Vilhelm Lerbnitz, që punoi një shekull
para lindjes së gjuhësisë krahasimtare.
Ai mendonte, se studimi krahasues i gjuhëve ishte
themelor për të ndërtuar një histori
universale të botës, për ta kuptuar dhe
për ta shpjeguar atë. Në disa letra,
qe ai i shkruante një bibliotekari të Bibliotekës
Mbretërore të Berlinit, në fillim të
shekullit XVIII, shprehet edhe për natyrën
dhe prejardhjen e gjuhës shqipe dhe pas disa luhatjeve,
arriti në përfundimin, se shqipja është
gjuha e ilirëve të lashtë.
Megjithatë, studimet shkencore për gjuhën
shqipe, si dhe për shumë gjuhë të
tjera, nisën pas lindjes së gjuhësisë
historike-krahasuese nga mesi i shekullit XIX. Një
nga themeluesit e kësaj gjuhësie, dijetari
gjerman Franz Bopp, arriti të provonte që
në vitin 1854, se shqipja bënte pjesë
në familjen e gjuhëve indoevropiane dhe se
zinte një vend të veçantë në
këtë familje gjuhësore. Pas tij, studjues
të tjerë, si G.Meyer, H.Pedersen, N.Jokli,
studjuan aspekte të ndryshme të leksikut dhe
të strukturës gramatikore të gjuhës
shqipe. G.Meyer do të hartonte që në
vitin 1891 një Fjalor etimologjik të Gjuhës
shqipe (Etymologisches Wörterbuch der albanesischen
Sprache, Strasburg 1891), i pari fjalor i këtij
lloji për shqipen. Përveç këtyre,
një varg i madh gjuhëtarësh të huaj,
si F.Miclosich, G.Weigand, C.Tagliavini, St.Man, E.Hamp,
A.Desnickaja, H.Ölberg, H.Mihaescu, W.Fredler,
O.Bucholtz, M.Huld, G.B.Pellegrini, etj. kanë dhënë
kontribute të shënuara për studimin e
historisë së gjuhës shqipe, të problemeve
që lidhen me prejardhjen e saj, me etimologjinë,
fonetikën dhe gramatikën historike, si edhe
në studimin e gjendjes së sotme të shqipes.
Ndërkohë, krahas studimeve për gjuhën
shqipe të albanologëve të huaj, lindi
dhe u zhvillua edhe gjuhësia shqiptare. Ajo i ka
fillimet e saj që në shekullin XVII, kur Frang
Bardhi botoi të parin fjalor të gjuhës
shqipe “Dictionarium Latino-Epiroticum”
(1635). Gjatë Rilindjes Kombëtare u botuan
disa gramatika të gjuhës shqipe. Kështu,
në vitin 1864, Dhimitër Kamarda, një
nga arbëreshët e Italisë, botoi veprën
“Laggio della grammatica comparata sulla lingua
albanese”, Livorno 1864, vëll.II “L’Apendice
al saggio dalla gramatica comparata sulla lingua albanese”,
Prato 1866. Më 1882, Kostandin Kristoforidhi botoi
“Gramatikën e gjuhës shqipe” dhe
më 1806, Sami Frashëri botoi “Shkronjëtoren
e gjuhës shqipe”, dy vepra gjuhësore
të rëndësishme të shekullit XIX
për gramatologjinë e gjuhës shqipe. Nga
fundi i shekullit XIX, Kostandin Kristoforidhi përgatiti
edhe një “Fjalor të gjuhës shqipe”,
i cili u botua në vitin 1904 dhe përbën
veprën më të rëndësishme të
leksikografisë shqiptare, që u botua para
Luftës se Dytë Botërore. Në vitin
1909, botohet Fjalori i shoqërisë “Bashkimi”.
Pas shpalljes së Pavarësisë, u botuan
një varg gramatikash dhe fjalorë dygjuhësh,
për të plotësuar nevojat e shkollës
dhe të kulturës kombëtare. Në fushën
e gramatikës u shqua sidomos Proff. Dr.Aleksandër
Xhuvani.
Aleksandër Xhuvani (1880-1961)

Një zhvillim më të madh njohu gjuhësia shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit XX, kur u krijuan edhe institucione shkencore të specializuara, si Universiteti i Tiranës, Universiteti i Prishtinës dhe Akademia e Shkencave, Universiteti i Shkodrës, më vonë, Universiteti i Elbasanit, Universiteti i Gjirokastrës, Universiteti i Vlorës, Universiteti i Tetovës, etj. Gjatë kësaj periudhe, u hartuan një varg veprash përgjithësuese nga fusha të ndryshme të gjuhësisë. Në fushën e leksikologjisë dhe të leksikografisë, përveç studime leksikologjike, u hartuan edhe një varg fjalorësh të gjuhës shqipe dhe fjalori dygjuhësh, nga të cilët, më kryesorët janë: “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954), “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (1980), “Fjalori i shqipes së sotme” (1984), “Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe” (1976), “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” (1973), etj. Kohët e fundit kanë dalë edhe “Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe” (2000) dhe “Fjalor frazeologjik ballkanik” (1999). Në fushën e dialektologjisë është bërë përshkrimi e studimi i të gjithë të folurave të shqipes dhe është hartuar “Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe”, një vepër madhore që pritet të dalë së shpejti nga shtypi. Eshtë bërë gjithashtu, studimi i fonetikës dhe i strukturave gramatikore të gjuhës shqipe përmes studimeve të veçanta dhe përmes gramatikave të ndryshme, niveleve të ndryshme, nga të cilat, më e plota është “Gramatika e gjuhës shqipe” I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997), hartuar nga Akademia e Shkencave, në bashkëpunim me Universitetin e Tiranës, me kryeredaktor Mahir Domin. Një vend të gjerë në studimet gjuhësore të këtij gjysëmshekulli, kanë zënë problemet e historisë së gjuhës shqipe, problemet e etnogjenezës së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, të etimologjisë, të fonetikës dhe të gramatikës historike, etj. Disa nga veprat themelore në këto fusha janë: "Studime etimologjike në fushë të shqipes” në 7 vëllime, nga E.Çabej; “Meshari” i Gjon Buzukut (E.Çabej); “Gramatika historike e gjuhës shqipe” (Sh.Demiraj); “Fonologjia historike e gjuhës shqipe” (Sh.Demiraj); “Gjuhësia ballkanike” (Sh.Demiraj), etj. Eqerem Cabej (1908-1980). Studjuesi më i shquar i historisë së gjuhës shqipe dhe një nga personalitetet më në zë të kulturës shqiptare. Pasi bëri studimet e para në vendlindje (Gjirokastër), studimet e larta i kreu në Austri, në fushën e gjuhësisë së krahasuar indoevropiane. Pas mbarimit të studimeve, kthehet në atdhe dhe fillon veprimtarinë shkencore e arsimore në vitet ’30 të këtij shekulli dhe punoi në këto fusha për një gjysëm shekulli, duke lënë një trashëgimni të pasur shkencore. Eqerem Çabej solli dhe zbatoi në gjuhësinë shqiptare metodat dhe arritjet shkencore të gjuhësisë evropiane, duke kontribuar shumë në ngritjen e nivelit shkencor të studimeve gjuhësore shqiptare. Eqerem Cabej punoi shumë në disa fusha të dijes, por u shqua sidomos në fushën e historisë së gjuhës, në trajtimin e problemeve të origjinës së gjuhës shqipe, të autoktonisë së shqiptarëve e të etimologjisë dhe të filologjisë së teksteve të vjetra. Veprat themelore të tij janë: “Studime etimologjike në fushë të shqipes”, në shtatë vëllime, I “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe”, II “Fonetikë historike” (1958), “Meshari i Gjon Buzukut” (1968), “Shqiptarët midis perëndimit dhe lindjes” (1944). Ai është bashkëautor edhe në një varg veprash në fushën e gjuhës së sotme, siç janë: “Fjalor i gjuhës shqipe” (1954), “Rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe” (1972), “Fjalori drejtshkrimor”. Përveç veprave, ai ka botuar një varg studimesh në revista shkencore brenda e jashtë vendit dhe ka mbajtur dhjetra referate e kumtesa në kongrese e konferenca kombëtare e ndërkombëtare, të cilat kanë bërë të njohura arritjet e gjuhësisë shqiptare në botë, duke rritur kështu prestigjin e saj. Veprat e prof. Eqerem Cabej janë botuar në tetë vëllime, në Prishtinë, me titullin “Studime gjuhësore”. Me veprimtarinë e shumanëshme shkencore e me nivel të lartë, Eqerem Cabej ndriçoi shumë probleme të gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, duke argumentuar lashtësinë dhe origjinën ilire të saj, vitalitetin e saj ndër shekuj dhe marrëdhëniet me gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë. Gjatë kësaj periudhe, gjuhësia shqiptare zgjidhi edhe problemin e gjuhës shqipe letrare kombëtare, të njësuar me çështjet teorike të së cilës është marrë veçanërisht prof.Androkli Kostallari. Në kuadrin e punës që është bërë në fushën e gjuhësisë normative dhe të kulturës së gjuhës, janë hartuar dhe një numër i madh fjalorësh terminologjikë për degë të ndryshme të shkencës e të teknikës. Përveç veprave të shumta që janë botuar në fushën e gjuhësisë, veprimtaria e gjuhësisë studimore e studjuesve shqiptarë pasqyrohet në botimin e disa revistave shkencore, nga të cilat më kryesoret sot, janë: “Studime filologjike” (Tiranë); “Gjuha shqipe” (Prishtinë); “Studia albanica” (Tiranë); “Jehona” (Shkup); etj. Studime te rëndësishme mbi gjuhën shqipe janë bërë nga gjuhëtarë në Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, ku janë botuar një numër i konsidrueshëm veprash mbi historinë e gjuhës shqipe, fonetikën, gramatikën, leksikun etj. Prof. Idriz Ajeti shquhet për kontributin e veçantë që ka dhënë në këtë fushë Kontribut të veçantë për gjuhen shqipe kanë dhenë edhe shqiptaret e vendosur në Itali, të njohur si “Arbëresh” Disa nga figurat më të shquara të gjuhësisë shqiptare të këtyre dy shekujve të fundit, janë: Dhimitër Kamarda (arbëresh i Italisë), Kostandin Kristoforidhi, Sami Frashëri, Aleksandër Xhuvani, Eqerem Çabej, Selman Riza, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari, Idriz Ajeti, etj.