Mevlana, poeti i dashurisë

Mevlana ishte dijetar i lartë, u shndërrua në poet, prej poetit kaloi në shkallën e të sprovuarit, u deh për mos me u çdehë nga vera e kulluar të burimit të Dashurisë...Menduh Bamja

Rrugëtimi i vërtetë shpirtëror i Mevlanës do të fillojë pas takimit me shejhun enigmatik Shemsi nga Tabrizi (ekzistojnë mendime se Shemsi në realitet nuk ka ekzistuar, por është një krijesë e Mevlanës si ispirim mbinatyror). Në këtë kohë do të shpalosë një oqean të fshehur të dijes sekrete. Takimi i parë me Shemsin nga Tabrizi do të ndodhë në vitin 1244 në Konjë dhe ky takim do të jetë pikë kthese në jetën e Mevlanës. Shejh Shemsi do të luaj atë rol në jetën e Mevlanës, si Hidri në jetën e Musait (a.s.) si udhërëfyes dhe udhëheqës në dijet e përjetimet më të larta e më thella sufite[1]: “… Dhe unë i thashë: ‘Shems i Tabrizit, po ti kush je?’ Ai më thosh: Unë jam ti, nuk më njeh?”[2]. Shejh Shemsi do të ketë rolin që në pamjen e jashtme të librit (zahir) të zbulojë kuptimin e përhershëm të vërtetit (batin), përcjellësin e përhershëm të shpalljeve profetike, si dhe inicion (bejat ur-ridun) dëlirsimin e shqiprit tazkije un-nefs.

Shoqërimi me shejh Shemsin do të zgjasë 16 muaj, prej tyre 40 ditë në vetmi totale shpirtërore (halwa) dhe do të ketë ndikim vendimtar në mbëltimin e sferave të reja të njohurive sufite. Ashtu si kishte hyrë në jetën e Rumiut, në mënyrë sekrete dhe papritur, shejh Shemsi, papritmas edhe largohet në drejtim të Shamit (Damaskut), për mos u paraqitur më asnjëherë në formën fizike, përkundër dy përpjekjeve të Rumiut për ta gjetur atë. Dhimbja e madhe për shkak të humbjes të shejh Shemsit (“Isha dëborë dhe rrezet e tua më shkrin/, Toka më thithi dhe si avull u drejtova kah Dielli” – Shems - Dielli)[3], do të detyrojë Mevlanën, që për shkak të dhimbjes së madhe[4] “të krijojë” vallëzimin dhe koncertin shpirtëror, sama - shprehjen tokësore të harmonisë të përhershme të gjithësisë. Mevlana në realitet ka pasur dhimbjen e papërballueshme për të arritur tek i dashuri dhe dhimbja e ka çuar këtë në shijimin e kënaqësive në praninë e cilësive të Krijuesit.[5] Mevlana kishte shijuar pemës e dhimbjes (bala), e cila në të vërtetë ishte pema e dashurisë (wala). Të gjitha cilësitë e larta dhe përsosmëria, janë mbëltuar te Ademi metahistorik, cilësitë themelore të cilit i posedon çdo njeri dhe lulëzimi i tyre mund të bëhet vetëm me pastrimin shpirtëror.

Dashuria hyjnore nënkupton dashurinë dyanësore: dashurinë e Perëndisë ndaj njeriut[6] dhe të njeriut ndaj Tij[7] (“Ai – Zoti i dashuron edhe ata e dashurojnë”). Afërsi dhe gjithëprania (imanenca) e Zotit ndaj robit dëshmohet në Kur’an[8]. Mevlana thotë: “Dashuria është veti e Zotit, prandaj s’ka mangësi – hija që hedh mbi tjetër gjë, nuk duhet marr’ për dashuri. Të tjerët bukurin’ e kanë si të bukurës inxhi: Nga jashtë shkëndija rrezaton, po brenda ka veç tym e hi”[9]. Brenda dashuria e Perëndisë ndaj njeriut, në literaturën sufiste shprehet me simbolin e verës. Dashuria dyanësore është krijuar para krijimit të ekzistencës, në gjendjen e parakontratës (mitaq). Tërë gjinia njerëzore, dashurinë e vet ndaj Perëndisë e ka dëshmuar me adhurim të pakushtëzuar dhe të pakufizuar. Perëndia nga ijet e Ademit (a.s.) – antroposit hyjnor – e nxjerr tërë gjininë e pasardhësve të tij për të pyetur: “A nuk jam unë Zoti juaj?”. Tërë njerëzimi me një zë përgjigjet: – “Po”[10]. Pra, të gjithë njerëzit individualisht pranojnë obligimin se do të besojnë në një Zot dhe përveç një Zoti, asnjë zot tjetër nuk ekziston.

Një dashuri e këtillë, dyanësore, ndërmjet Perëndisë (mashuk)[11] dhe njeriut (ashik), ka një natyrë të përbashkët, ajo është dritë që ndriçon gjithkund dhe gjithmonë, ajo paraqet dritën e sinqertë të ekzistencës dhe të ftesës për ekzistencë në realitet[12].

Si manifestim i parakontratës ndërmjet Perëndisë dhe njeriut (tërë gjinisë njerëzore) është sama, vallja rituale e dervishëve që sillen (mevlevive-dervishët fluturues). Vallja rituale e përcjellë me muzikën është mjet i të njohurit frymëzues, i cili e ringjall shpirtin dhe anulon (tejkalon) kohën aktuale, përkatësisht paraqet vdekjen para vdekjes fizike. Ekstaza mistike e riaktualizon parakontratën me flakjen e gjendjes ëndërruese dhe botën e epsheve[13] në të cilën është i mbytur besimtari me natyrën e vet trupore, përkatësisht gjindet në gjendjen e shpërfilljes (gafle). Çdo ton i fyellit (ney)[14] paraqet zërin dhe thirrjen e parë hyjnore për ribashkim esencial, përkatësisht çdo vrimë në fyell paraqet rrugëtimin prej qenies (ajn) së shpaluar historike e materiale, drejt qenies së ndriçuar reale që në mënyrë latente pret rrugëtimin drejt Krijuesit të vetë.[15] Dervishi i përvidhet (hyn) valles ekstatike me të vetmin qëllim që sërish të arrijë gjendjen e vet parakrijuese dhe të kënaqet në praninë e bukurisë hyjnore. Krejt kjo paraqet vizionin për shenjtërinë dhe dritësinë e krijimit. Vetë rikujtimi i parakontratës e shtie dervishin në lëvizje harmonike, përkatësisht vazhdimin e ngazëllimit të asaj gjendjeje në botën e krijesave. Vetë vallja mistike nuk është mjet ritual i jashtëm dhe artificial për ngacmimin e ekstazës, por është ritual i cili mundëson riaktualizimin e gjendjes, e cila i ka paraprirë kohës (krijimit). Në këtë valle mistike, thirrja arrinë vetëm deri te dervishi i cili digjet nga dashuria për të parë reflektimin e pamjes së të Dashurit ( Mahbub). Kjo gjendje paraqet arritshmerinë e natyrës së vërtetë të njeriut (fitra), riaktualizimin shpirtëror të gjendjes nga parajsa e humbur[16]. Qëllimi i vetëm dhe më i lartë (himma) është arritja e dashurisë të Zotit të gjitha botërave. Pra, vallja dhe muzika janë mbi artin dhe teknikën e thjeshtë artistike, ajo ka për qëllim shndërrimin e njeriut në instrument muzikor, i cili dëshmon besimin e njëninë e Krijuesit.

Tamkin-i, paraqet vendqëndrimin e të përkushtuarve shpirtërorë në banesën e përsosshmërisë (e të përsosurve), në shkallën më të lartë, në pallatin e rrënjëve të sekretit. Ata të cilët gjenden më maqam mund të lëshohen drejt shkallëve më të larta, por është e pamundur të udhëtohet (kalohet) mbi shkallën tamkin, ngase maqam-i është shkalla e fillestarit, kurse tamkin është pushim në vendin e ndritur. Kjo shkallë paraqet rikujtimin dhe ringjalljen e kuptimeve të brendshme të emrave të bukur të Zotit (esma ul-hysna). Udhëtimi fillon prej sheriatit, kalon nëpër tarikat, ku edhe bëhet rilindja shpirtërore e sufiut, kurse më vonë në gjendjen marifet-ma’rifa - njohja direkte të vetës “beli-l-insanu’ala nafsihi basiarah, lav alka ma’azirah” – ”Njeriu është dëshmitar i vetvetes, edhe nëse paraqet arsyetimet e veta”[17] dhe të Zotit, e cila e mbush lirshëm zemrën e pastruar[18], për të arritur në gjendjen e hakikatit pastaj të velejatit duke u zhutur në gjendjen e thelbit (esencës) së sheriatit, duke u shkrirë në gjendjen e thelbit të qenies universale, në gjendjen e dritës së pa ngjyrë-dritës së pastërtë, ku edhe ndodhë shkrirja-vdekja shpirtërore e sufiut-asgjësim (fana), dhe mbetja në ekzistencë (beka)[19], kur edhe shuhet tërë vetëdija për vetveten (mahw). Kjo paraqet realizimin e plotësinë e ekzitencës së njeriut, me rikthmin në natyrën hyjnore të tij. “Njerëzit e zemrës mund të perceptojnë çdo gjë – të folurit e ujit e të pemës, si dhe të baltës zesë”[20]. Pas pastrimit të shpirtit të sufiut, veprat e tij fitojnë ngjyrën e ihlasit (sinqeritetit), përkatësisht veprat e tyre zbukurohen me ngjyrat e Allahut (sebgatullah). Për të ilustruar këtë gjendje Mevlana e përmend deklaratën e shehidit[21] të madh sufit Hysein ibn Mensur Hallaxhit “En el-Hak” – “Unë jam i vërteti”[22], i cili kish ardhur t’i sillte ringjallje të vdekurve shpirtërisht dhe çmimi i kësaj ishte vuajtja. Kjo është rruga e kaluar nga asgjë dhe e përfunduar në asgjë, sepse vetëm Zoti është absolut. Kjo është rruga që mendohet vetëm për dashurinë e Zotit, që i bënë të përballojnë të gjitha vështirësitë. “I varfër nuk jam se diç’ më mungon,/ po se përveç Zotit tjetër nuk ekziston”[23]. Kjo është të njohurit më të lartë, e cila manistohet në gjendjen esëll, pas dehjes me dashurinë hyjnore.

Sufitët këtë valle mistike e shprehin me fjalorin, që ka burimin në psikologji dhe në muzikë, ku në mënyrë komplementare shprehet harmonia e qenies (në kuptim ontologjik) dhe e zhvillimit të toneve muzikore. Tërë instrumetariumi ka për qëllim paraqitjen plastike të zhvillimit (të ecurisë) së qenies. Vallja dhe muzika instrumentale kanë për qëllim t’i ndihmojnë jetës shpirtërore në rrugën drejt Perëndisë, t’i ndihmojnë besimtarit të ringjallet në dëshminë e besimit, në realitetin e vetëm.

Gjendja parakrijuese ka qenë gjendje ideale në krahasim me gjendjen e qenësimit, të cilën njerëzit e kanë fituar me aktin e krijimit. Larmia e formave të krijimit, perceptohet si vet zbulim hyjnor. Mistiku me vallen mistike (sama) do të gjejë dhe të sendërtojë gjendjen e vet parakrijuese, duke u liruar nga natyra njerëzore, duke jetuar jetën hyjnore. “Sapo fillon dikush një valle,/botët harron të dyja fare./Se vallja hidhet në një botë/që i la prapa qiell e tokë”[24]. Të gjitha këto sufiu mund t’i realizojë nën udhëheqjen e udhërrëfyesit të vet dhe me anë të dijës së dijeve.

Mevlana ishte dijetar i lartë, u shndërrua në poet, prej poetit kaloi në shkallën e të sprovuarit, u deh për mos me u çdehë nga vera e kulluar të burimit të Dashurisë[25], në fund ishte shpirt i ndritur, i cili u tretë në verën e Dritës, për të ndriçuar rrugëtimin e dashuruarëve. Duke u falënderuar fuqisë transfigurative të dashurisë, çdo krijesë në vete e bart dëshirën e papërmbajtur, që tërë qenien e vet të shkrijë në burimin prej nga edhe ka fillin[26], kur i dashuri dhe i dashuruari kanë qenë një. Çfarë domethënie kishte për Mevlanën shejh Shemsi (pasqyra shpirtërore në të cilën do të reflektohet fuqia transfigurative unifikuese të dashurisë shpirtërore, vendin e të cilit më vonë do të marrë Salahuddin Faridun Zarkuba, argjentar nga Konja) tek Rumiu, na dëshmon jo vetëm përmbledhja e madhe lirike të poezisë sufite, të bukurisë së jashtëzakonshme, Divan-e Shams-i Tabrizi, kushtuar këtij, por edhe në Masnavinën. Për Mevlanën, si edhe për sufitët e tjerë, poezia ishte mënyra dhe mjeti më i përshtatshëm për shprehjen e njohjes së drejtpërdrejtë, të dashurisë ndaj Zotit dhe dashurisë së Tij ndaj robit.

Marrëdhëniet shpirtërore ndërmjet këtyre të dyve ka qenë, si marrëdhënia ndërmjet ekzoterisë dhe ezoterisë. Shejh Shemsi për Mevlanën ka qenë simbol i thellësisë të pafund të ezoterisë shpirtërore personale. A ka mundur Rumiu të veprojë ndryshe, ndaj njeriut që dehjen e vet shpalosi në format e mundësisë individuale të përjetimit nga burimi i përhershëm të Dashurisë? Çfarë ka qenë dhurata e burimit të përhershëm të Dashurisë, do të dëshmojë gjendja) e përjetshme të haxhit shpirtëror të Rumit në këtë jetë. Muhamedi (s. a.) ka thënë: “Të njohurit mistik është fshetësia ime” (“Al-ma’rifa sirri”) dhe: “Besimi është të njohësh me zemër, të shprehesh me gjuhë e të veprosh me gjymtyrë”. Aq shumë ka dashur të kthehet tek gjendja parakrijuese, sa ka me qenë personaliteti i vetëm në botë, dita e vdekjes festohet dhe të cilën e përcjellin shumë të dashuar anë e mbanë planetit tonë. Tërë ligjërimi i Mevlanës është bërë në gjendjen e dehjes[27], në dallim me deklarat ekstatike të Hysein Mensur Hallaxhit, gjendje në të cilën Mevlana e përjetoi nga fillet krijimit të ekzistencës dhe gjendjen e saj deri tek e njeriu[28].

Pas një jete relativisht të gjatë dhe jashtëzakonisht të frytshme në fushën e profilimit edukativ të nxënësve të vet, e mbi të gjitha pas një opusi shumë të begatshëm të veprave të shkruara në prozë dhe poezi, Mevlana më 17.12.1273 kalon në amshim, e cila në tërë botën njihet si Shebi Arus-Nata e Martesës.

Vepra themelore e Mevlanës është poema e patejkalueshme, e mistikëve të gjitha kohërave Masnai-ima’nawi ose Masnavija nga kuptimi i brendshëm, të cilin e ka shkruajtur me sugjerimin e shejh Shemsit, Salahuddinit dhe Hysamedin Çelebiut.[29] Si vëpër Masnavija përbëhet nga anekdotat, apologjitë, sureve të Kur’anit, haditheve të Muhamedit (s.a.), legjendave, temave folklorike, rrëfimeve të përjetuara mistike. Në të bëhet fjalë gati për të gjitha temat dhe perspektivat shpirtërore të gjeniut mysliman. Për shkak të bukurisë së jashtëzakonshme, të frymëzimit (ilham)[30] të lartë Masnavija, është cilësuar si Kur’an i shkruar në gjuhën persiane, kurse vetë Mevlana, si njeri që nuk është profet por ka libër, përkatësisht vepra e Mevlanës paraqet tefsirin poetik të Kur’anit.

Si vepër tjetër me rëndësi është Diwan-i Kebir, i paraprin Mesnevisë dhe paraqet veprën në të cilën përshkruhet në hollësi transformimi i Mevlanës, prej ulemasë - dijetarit – në poet i dehur nga dashuria, i cili në tërësi është përkushtuar shejhit Shemsit nga Tabrizi. Në fund të çdo poeme Mevlana e cek emrin e vet dhe emrin e iniciuesit shejh Shemsit, në kuptimin e alter egos së vetë.

Në të gjitha këto vepra, Mevlana ofron mbështetjen e fortë se sufizmi, si dëshmitar i aspektit mistik në kuadër të islamit, paraqet fenomenin shpirtëror me vlerë të lartë. Tërë opusi i Mevlanës dhe jeta e tij duhet të intepretohet në suaza të Kur’anit dhe të hadithit. Për Mevlanën, për të arritur në njohjen e drejtprëdrjtë duhet flakur, përkufishmerinë e arsyes[31]. Pra, sufizmi i Mevlanës, rrënjët e veta i ka në Kur’an dhe hadithin, profetik të Muhamedit (s. a.) në pikëpamje të mësimeve dhe të praktikës religjioze e shoqërore. Rumi bashkë me bashkëkohësin e tij më të vjetër Ibn Arabiun, do të shënojnë pikat kulminante të sufizmit dhe do të jenë frymëzues për të gjithë ata që do të shkruajnë për dashurinë njerëzore e hyjnore./TRT/

do e zevendesoj un ket poet;me poezite qe shkruaj une.