Amfiteatri I Durresit

Amfiteatri i Durresit, me i madhi dhe me i rendesishmi, jo vetem ne Shqiperi, por edhe ne Ballkan, eshte ndertuar ne fillim te shek te I te e.s. Ai ka vlera te vecanta arkitekturore dhe artistike dhe mund te krahesohet me monumentet e kesaj periudhe te Pompeit dhe Kapuas ne Itali.Amfiteatri ka trajte elipsi me diameter 136 metra dhe lartesi rreth 20 m. rreshta tullash te lidhura me llac.



Rotonda Forumi bizantin eshte nje monument historik, ndertimi i te cilit daton shekullin 5.ai eshte zbuluar keto vitet e fundit dhe te dhenat rreth tij nuk jane ende te plota. Duke iu referuar te dhenave te deritanishme, rezulton se deri aty ka egzistuar shkolla e “grekut”, gjurmet e se ciles jane fshire pothuajse teresisht. Pershkrimi: te dhenat per kete monument nuk jane ende te perdunduara, pasi arkeologet jane duke punuar akoma “Trashigimia kulturore dhe arkiologjike ne Durres” (pamje nga disa qytete qe permenden per lashtesin shume vjecare) Shqiperia, vendi me I vogel I Ballkanit, zoteron nje pasuri te padiskutueshme monumentale, arkeologjike, historike e artistike, si rralle ne vende te tjera, qe I ka bazat e saj rreth 100 mije vjet me pare. Pjese e kesaj lashtesie dhe historie, eshte edhe qyteti yne Durresi. Durresi, qyteti me I lashte I qytetit tone, me nje pamje mahnitese, ndodhet jo shume larg nga kryeqyteti I Shqiperise Tirana. Durresi laget nga ujrat e detit Adriatik ne perendim, ku nje vend te rendesishem ze Porti I Durresit, porti me I madh e me kryesor qe eshte ura lidhese me e fuqishme me perendimin. Gjiri I Durresit, mbizoterohet nga kodra qe zbresin rrepiret mbi detin Adriatik, dhe qe shtrihen embelsisht deri ne drendesi, aty ku deri ne fillim te shekullit te xx shtrihej moçalishtja e kenetes. Durresi, mund te krahasohet me qytetet me te medhenj te Msdheut antik e mesjetar, me nje histori rreth 3000 vjeçare. Histori e cila fillon ketu, ne fund te shetitores Taulantia ne Muzeun Arkiologjik. Shekujve x – VII para krishtit I perkasin gjurmet me te hershme te gjetura ne territorin e Durresit, çekanet e sepatat prej guri te lemuar me nje vrime ne mes, I perkasin periudhes se meolitit e bronxit, qe ndodhet ne ate kohe sherben si nje mjet sherbimi ne mungese te monedhave. I njohur me emrin Epidamnus, ai u themelua nga kolonet qe erdhen nga Kointi I Korkyra. Burimet antike te Itrabionit, LIVIOS , APIANIT I artikuojne kolonise greke dy emra : Epidamnus dhe Dyrrachion qe mbeshtetet ne legjenden mitologjike. Sipas legjendes thuhet : Mbreti I barbareve te ketij vendi, Epidamni , ndertoi prane detit nje qytet , te cilit I vuri emrin e tij Epidamn. E bija Melisa paska patur nga perrendoria e detit Posedonin, nje femije qe e quajne Dyrrachios , I cili ndertoi prane qytetit nje liman dhe I dha emrin Dyrrah. Me Dyrrahun , ne luftrat e zhvilluara u bashkuan edhe Herakliu, duke vene si kusht zoterimin e nje pjese te tokes. Thuhet se ne keto beteja Herakliu vrau Dadeshuir te birin e Durrahut. Jonin dhe trupin e te vrarit e hodhi ne det, me qellim qe te behej eponim I ketij te fundit. Me themelimin e kolonise Helene ne Dyrrah ne vitet 627 para krishtit, u dendesuan mardheniet mes grekeve dhe “Ilireve Taulant” qe popullonin kete rajon me nje ekonomi qe sa vinte dhe zgjerohej. Gjetjet e Qeramikes “Ilirike” dhe prokoitmikr e vone, ne varret e nekrepoleve arkaike, te gjetur ne kodrat e Dautaj I perkasin dekatave te fundit te shekullit VII para lindjes se krishtit. Kolonizimi solli nje zhvillim te ri te jetes qytetare. Nga zhvillimet arkeologjike, ndertimet e artit arkaik I perkasin modelit grek, e pasqyruar kjo ne muze me amforat e restauruara te qe sherbenin per ruajtjen e vajit, veres, lengjeve te ndryshme si dhe stelet e varreve, ku I vdekuri paraqitet ne profil. Ne vitet 480 deri ne vitet 335 para krishtit, qyteti qeverisej nga institucione politike juridike. Deshmia e artit klasik jane keto stela varresh, qe paraqiten ne menyre me monumentale dhe artistike, ku pervec dekorimeve permbajne dhe emra me germa greke. Paportet e koloneve greke me Iliret, kane qene gjithmione normale ndermjet dy aristokracive. Madje dy popullsi perzihen natyrshem, e deshmuar qarte ne keto stela varresh qe permbajne dy emra, emrin e personit dhe fjalen Hajre qe do te thote Lamtumire ne germa greke dhe ilire, te gjetura ne Durres. Nekropolet e zbuluara ne veri e veri-perendim te qytetit zene nje vend te rendesishem ne periudhen elenistike Ianktuari I Aferdites, kane nje origjine shume te lashte. Hesiodi e tregon se ishte e lindur nga shkuma e detit. Si atube e perhershem kishte brezin e saj te cuditshem, me te cilen fshihej sekreti I bukurise. Tempulli eshte I mbushur me staueta prej balte te pjekur, qe hidheshin nga grate e sapo martuara. Gjysmes se dyte te shekullit te IV para krishtit I perket vepra me e shquar e artit Dyrrahas, mozaiku “Bukuroshja e Durresit” .Mozaiku per here te pare u permend nga arkeologu austriak Broshniker. Ai shkruan : “Durrahu eshte nje nga vendet me te lashta te mozaikeve …me vlera te medha artistike, te njohura deri me sote. U zbuluan ne mars 1918. ai njohu nje pjese te ketij mozaiku. Per nje periudhe 40-vjecare mozaiku humbi dhe u rizbulua nga arkeologu shqiptar Vangjel Toci ne lagjen Varosh. Siperfaqja e mozaikut ka trejten e Elipsit me diameter 5 m. Ne qender eshte nje figure e hishme gruaje me nje qendrim monumental, ku dallojme qarte dy dege qe e rrethojne te gjithe portretin. Mozaiku ka nje teknike te vecante perpunimi si I ndertuar me gure te vegjel zalli shumengjyresh, te vendosur mbi nje shtrese llaci. Bukuroshja e Durresit mbahet si mozaiku me I lashte I zbuluar ne evrope dhe sote ruhet ne muzeumin kombetare ne Tirane. Lidhje midis greqise, Ilirise dhe Italise e tregon Dyrrahu si nje qender te madhe tregatre, e pasqyruar nga keto anfora, ku format e tyre me maje e tregon qarte zhvillimin e trensportit ne kete periudhe. Mbreteresha Ilire, Teuta, Ben perpjekje per te vene nen kontroll Dyrrahun, qe po shkeputej nga varsia e shtetit ilir. Paqja e vitit 228 parakrishtit e shnderroi qytetin ne protektorat romak dhe me vone ne nje province me qender Dyrrahun. Vija Egantia, eshte rruga me e rendesishme qe lidhte bregdetin e Ilirise se jugut me lindje, si vazhdim I rruges Aia ne Itali, qe I perket viteve 146 – 120 para krishtit. U ndertua nen drejtimin e prokonsullit te Maqedonise Eganatius qe I vuri emrin e tij. Traseja miste nga Dyrrahu dhe Apollonia, perms lugines se lumit Shkumbin, ne brgjet e Ohrit, ne Thesaloniki dhe perfundonte ne Bizant. Deshmia e se ciles eshte ky gur miliar. Dyrrahu ka terhequr vemendjen e mjaft udhetareve, e Cicerovev, njeri prej te cileve ka shkruar: Rruga qe lidhte Romen me Lindjen u restaurua nen perandorine e trajanit, kur u ndertuan termat, ujsjellsi e anfiteatri. Permirsimi I jetes ne qytetet roman, solli si nevoje perhepjen e termave, sipas nje tradite shekullore te lindur ne Itali rreth shekullit te I-II pas krishtit. Termat perbehen nga komplekse sallash, dhe indiaktesh te ndryshme, dhomat e zhveshjes pishine e ftohte, dhe sale e ngrohte. Ne Durres termat jane zbuluar ne vitet 1960 dhe gjenden ne themelet e pallatit te kultures “Aleksander Moisiu”. Gjurmet paraqesin nje dysheme te thjeshte te shtruar me pllaka katrore bardhe e zi. Germimet e bera rreze mureve te keshtjelles, kane nxjerre ne drite rrenojat e nje anfiteatri te madh, I vetmi I ketij lloi ne shqiperi, nder me te medhnjte e botes antike. Amfiteatri I Durresit krahasohet me amfiteatrot e pompei, sirakuzes, polast e Nimas dhe eshte shfrytesuar per ndeshje gladiatoresh per afro II shekuj; me diameter 136 m, lartesi 20 m, me kapacitet 15000 – 20000 spektatore. Ka nje arkitekture te vecante: nje pjese e shkallarja eshte ndertuar ne koder dhe pjesa tjeter ne fushe. Galerite dhe shkallarja perbejne nje element te rendesishem ne drejtimin dhe funksionimin e anfiteatrit. Ku qendronin kafshet e egra para se te niste luftimi. Tek pika e ndertimit te anfiteatrit eshte nje perzierje e murit me gure, duke u alternuar me 5-7 rreshta tulla te lidhura me llac. Vende-vende dallohen pllaka guresh kuadrik, dhe ne galerite e brendshme, ka disa kauore ne dimensione te vogla, ku vendoseshin kandil vaji per te ndricuar. Ne shekullin e X pas krishtit u ndaluan ndeshjet e Gladiatoreve dhe anfiteatri nisi te brektisej. Ne mjediset e tij u ndertua nje kapele, kushtuar Martirit te pare Shen Stefanit. Karakteristike eshte mozaiku mural I kesj kapele I vetmi I ketij lloi ne Shqiperi I punuar me gure kubike polikron. Jane gjetur edhe keto objekte gjate germimeve ne anfiteater. Ky gur pjekje, I gjetur ne afersi te muzeut arkeologjik I perket shekullit te pare pas krishtit. Eshte I ndertuar prej qeramike, perdoret per pjekjen e anforave, qeramikes, I marre pjese – pjese I restauruar ne muze. Dyrrahu, duke qene porti me I madh I Adriatikut lindor, qender tregtare, vend qe terhiqte vemendjen e udhetareve, mori nje zhvillim te madh edhe ne shekullin e II pas krishtit. Keto podhime qelqi tregojne per nje nivel te larte jetese. Romaket kane qene te vecante ne menyren e paraqitjes se objekteve. Jane gjetur stela varresh me gure gelqerore, relieve qe paraqesin personazhe mitologjike, sarkofoge dhe skluptura ne paraqitje realiste. Shekullit te II – III pas krishtit I perkasin fitoret trofe te romakeve te paraqitura me ane te ketyre stelave. Statuja e perendorit me Kuarce I perket Neronit dhe ze nje vend te rendesishem ne muze. Vecanerisht e lulezuar eshte vleresuar periudha e sundimit te perandorit Anastasi I pare, ne kapercyell te shekujve te V – VI I cili kishte prejardhje Durresake. Ai e perforcoi qytetin e tij me mure mbrojtese shume te fuqishme te rindertuar me pas nga Justivi e Justiviani. Duke e transformuar ne nje nga fortifikatat me te fuqishme te ballkanit perendimor. Kronistja Ana Komnena shkruan : “muri I kalase se Durresit mbahet dhe mbeshtetet ne pirgje. Keto pirgje ngrihen rreth qytetit ne nje lartesi prej 11 kembesh dhe mbi te kalojne krah njeri tjeterit 4 kalores”. Muri rrethues eshte ndertuar me tulla te lidhura me llac te forte gelqereje. Karakteristike eshte sistemi I kullave te vendosura 60 – 65 m. larg njera-tjeters, me lartesi 18m, ne forme katerkendore 8-kendore e te rrumbullketa. Kullat kishin 3 kate te ndara me dysheme druri. Kati I pare sherbente si depo, kati I dyte I paisur me fragji dhe kati I trete me bedena, ku vepronin ushtaret hesgtar. Periudha e antikitetit te vone ishte koha e intensifikimit te lidhjeve tregtare me mjaft provinca e qytete te tjera te mesdheut. Forumi bizantin ose shesh-tregu eshte zbuluar ne vitin 1987 dhe I peket shekullit te IV – VII. Monumenti eshte kompozuar ne formen e nje portiku rrethor I shtruar me plllaka mermeri dhe I rrethuar me nje kolonade me diameter 40m. I paisur me mjedise tregtimi ku jane organizuar panaire dhe pazare. Ne kohen e perandorit Anstas qyteti mori tiaret e nje qyteti tipik bizantino-kristian. Bashkesia e pare kristiane eshte ngritur rreth viteve 58 pas krishtit. Sipas kronikaneve osmane kostandinopoja e dyte “Dyrrahu” u pushtua nga turqit ne vitin 1501. ketu filloi edhe perhapja e fese islame ne Durres. Ne 1502 u ndertua xhamia Fatih. Ne periudhen e pushtimit Italian u bene disa ndertime, sistemimi I portit, ndertimi I bankes, I bashkise, disa ndertesa banimi qe e lane gati te paprekur gjendjen dhe pamjen e qytetit te meparshem. Ne muzeun arkeologjik nje vend te rendesishemze dhe thesari I qytetit, I gjetur ne vitin 1941, nga greminat qe po benin disa ushtare italiane per ndertimin e nje traseje. U zbuluan 4000 monedha argjendi 3 anfora e bizhteri. Ne hollin qendror te muzeut ndodhet edhe zbulimi I fundit I bere ne qytetin tone ne vitin 2003 ne Kinama “Iliria” qe pasqyron perendeshen e tokes e cila mbron dy femije, te ulur ne prerin dhe fruta per te treguar miresine e tokes. Muzeu historic kombetar : Gjergj Kastrioti ne Kruje. Kruja, qyteti qe u be simboli I luftes kunder turqeve permendet per kalane me te lavdishme e me me ze te kombit shqipetar. Kalaja ngrihet ne nje koder shkembore ne te djethte te qytetit te krujes. E ngritur ne shekullin e V – IV para krishtit ka trajte eliptike me perimeter 800 m. Brenda kalase ka shume ndertime te vjetra si dhe muzeu I heroit tone kombetare Skenderbeut. Ne kembet e kalase ndodhet pazari I Krujes. Te gjithe keto e mbiemersuan Durresin, qutet te mrekullueshem, lulishte e Adriatikut, çeles te Ballkanit,m duke shprehur ne kete menyre jo nje pershtypje siperfaqesore euforike, por nje te vertete kulturore e historike, e cila prêt shume vizitore.

Shum bukur,po prandaj na bejn pak si kapo keta durrsaket ne forum(shaka