"Skeleti" i filozofisë!

Filozofia - është një pikpamje racionale logjikisht e shkoqitur, pak a shumë koherente dhe e sistematizuar, për botën dhe njeriun në përgjithësi si qenie që, së bashku me të tjerat jeton, punon, krijon dhe vlerëson.

Disiplinat e filozofisë janë:

1. Ontologji - është disiplinë e filozofisë e cila merret me studimin e çështjeve lidhur me qenien dhe të qenët në përgjithësi. Kjo shtron pyetjet: ç`është qenia? Si qenëson qenia? Cilat janë llojet e qenieve? Ku qëndron specifika e qenies njerëzore? Etj.

Drejtimet e ontologjisë janë:
Materializmi - qeniet kanë karakter material dhe objektiv
Idealizmi - qeniet kanë karakter shpirtëror, spiritual dhe ekzistojnë në mënyrë objektive dhe subjektive

Sipas nurmit të qenieve kemi:
Monizëm - sipas të cilit ekziston vetëm një qenie e vetme materiale ose spirituale.
Dualizmi - sipas të cilit në themelin e çdo ekzistence gjenden dy qenie - materia dhe vetëdija apo ideja
Pluralizmi - sipas të cilit bota përbëhet jo nga një apo dy qenie, por nga një shumësi qeniesh.

2. Gnoseologjia - është disiplinë filozofike e cila merret me studimin e mudësisë, vëllimit, të vërtetësisë dhe të kriterëve të njohjes së botës dhe të gjësendeve e dukurive të ndryshme.

Drejtimet e gnoseologjisë janë:
Empirizmi - sipas të cilit burim i njohjes është pikërisht përvoja.
Sensualizmi - njohja është me anë të shqisave.
Racionalizmi - sipas të cilit burim kryesor I njohjes së botës është arsyeja apo mendja.
Iracionalizmi - e kundërta e racionalizmit. Sipas saj njohja arrihet jo me arsye por me emocione, ndjenja et,
Kriticizmi - sipas së cilës njohja mund të arrihet vetëm me anë të një bashkpunimi mes shqisave dhe të mendjes e të arsyes.
Intuitivizmi - sipas së cilit njohja është e njëmendtë dhe është e mundur vetëm në bazë të intuitës si aftësi irracionale.

Lidhur me përmasën e mundësisë së njohjes së botës ekzistojnë dy pikëpamje:
Dogmatizmi - sipas së cilës njohja është ose e vërtetë ose nuk është e vërtetë. Sipas dogmatizmit njohja e vërtetë ose ajo që konsiderohet se e vërtetë është një akt e jo një proces që ndryshon sipas kohës, vendit dhe kushteve.
Skepticizmi - sipas të cilit njeriu nuk mund ta njohë njëmendësinë ngase çdo gjë është relative. Fjala kryesore e skepticizmit është ›ndoshta".

3. Logjika - disiplinë filozofike e cila merret me studimin e normave, të ligjeve dhe të kushteve të të menduarit të drejtë ose njëmndtë të vërtetë.

4. Etika - disiplinë filozofike që merret me studimin e moralit si njëra ndër rregullatorët kryesor të sjelljeve, të qëndrimeve e të veprimëve të njeriut. Kemi dy pikëpamje për burimin e moralit:
Heteronome - sipas së cilës burimi I moralit gjendet diku jashtë njeriut.
Autonome - sipas së cilës burimi i moralit gjendet në vetë njeriun.

Sipas qëllimit të moralit dallojmë:
Etika Hedoniste - sipas së cilës qëllimi I moralit është kënaqësia të cilën e shkaktojnë sjelljet morale. Sipas hedonizmit e mira më e lartë është kënaqësia sensuale.
Etika Eidaimoniste - sipas së cilës qëllimi I moralit dhe I sjelljes morale është lumturia.
Etika Utilitariste - sipas së cilës qëllimi I moralit dhe I sjelljes morale është dobia.

Kemi disa lloj etikash:
Etika evolucioniste
Etika e detyrës ose dentologjia
Etika e mjekësisë
Etika e gazetarisë
Etika ekzistenciale
Etika emocionaliste
Etika relativiste etj.

5. Estetika - disiplinë filozofike e cila merret me studimin e së bukurës në art dhe natyrë, pastaj të madherishmës, tragjikës, komikës, të shijës estetike etj. kemi dy lloj pikëpamjesh për estetikën:
Estetika objektiviste - sipas së cilës e bukura ekziston në mënyrë të pavarur nga njeriu dhe jasht njeriut si një harmoni, simetri, vlerë, cilësi, ide, thelb etj.
Estetika subjektiviste - sipas së cilës e bukura ekziston në mënyrë subjektive, e varur nga njeriu. Pavarsisht dhe jashtë njeriut nuk ekziston as e bukura e as arti.

6. Aksiologjia - është disiplinë e filozofisë që merret me studimin e vlerave njerëzore në përgjithësi; ajo ka për detyrë të tregoj se ç`është vlera, cilat janë llojet e vlerave, në ç`mënyrë ekziston ajo etj.

7. Antropologjia - është disiplinë e filozofisë që studion njeriun në përgjithësi, statusin dhe pozitën e tij të posaqëm në kozmos.

Qe ne lashtesi Eshte krijuar perfytyrimi per filozofine si dije per gjithcka.Ky kuptim lidhet me etimologjine e

fjales filo - sofia = pro diturise, pra te duash diturine.Per me teper, ne lashtesi filozofet ishin edhe njerezit me te

ditur.Ata ishin dijetare te shumanshem: matematikane,mjeke,gjeometra,biologe,astronome,ast rologe,oratore etj.

Filozofia mendohej si pema e madhe e diturise, qe perfshinte te gjitha
deget e njohjes njerezore, ose si shkenca e shkencave.Aristoteli e
shikonte filozofine si shkencen e shkaqeve dhe te parimeve te para.
Ideali i te diturit nenkuptonte nje zoterim te plote te sjelljes ne saje
te nje mendimi racional. Meqenese filozofia studionte gjithcka, ajo
duhej t'i jepte njeriut "fuqine magjike" per te zoteruar pasionet e
erreta qe vlonin brenda qenies njerezore, deshirat e shumellojshme, si
dhe te jepte zgjidhje per problemet e shumta qe njeriu haste ne jete.
Filozofia duhet te ishte fuqia per ta bere njeriun te lumtur. Por jeta
tregonte se as vete filozofet nuk ishin njerez me te lumtur, se ,
megjithese ata mund te parashikonin eklipset diellore me saktesi te
jashtezakonshme ( psh. Talesi, nje nga themeluesit e shkolles se para
filozofike te miletit, parashikoi eklipsin e diellit), ata nuk mund te
jepnin receta te gatshme per te zgjidhur cdo veshtiresi ne jeten e
njeriut Kuptimin per filozofine si nje fuqi e jashtezakonshme arriti
kulmin ne perpjekjet e alkimisteve per te gjetur gurin filozofik, i cili
do te thyente kufijte qe natyra kishte vene ne jeten e njeriut, do ti
jepte njeriut fuqi, rini dhe bukuris te perhershme. Keto perfytyrime u
kapercyen me Rilindjen Evropiane, kurse ideja per perputhjen e mendimit
me veprimin, sundimin e arsyes ndaj cdo akti te sjelljes njerezore
vazhdoi te mbetej ideali qendror per filozofine deri ne shek. XIX. Sot
ky pretendime nuk pranohet shume .

Filozofet nuk jane te vetmit miq te diturise dhe , per me teper, nuk
pretendojne te jene njerzit me te ditur. Zhvillimi i jashtezakonshem i
shkences, teknikes, teknologjise i ka zgjeruar se tepermi horizontet e
dijes njerezore, fuqite e njeriut dhe i ka siguruar mjete per te
ndryshuar natyren e per te rritur pa nderprerje nivelin e jeteses. Cili
eshte roli i filozofise, me se merret ajo? Mos valle ajo eshte e
panevojshme, meqe sot cdo aspekt i realitetit studiohet nga shkencat e
vecanta, qe perfshijne dhjetera disiplina teper te specializuara?
Filozofia vazhdon te qendroje me vizionin e saj per boten, pa perseritur
shkencat dhe pa u shkrire me shkencat e ndryshme. Filozifia eshte
refleksioni qe synon diturine, mencurine.

Refleksioni eshte metoda, rruga per te dituria dhe mencuria apo dituria
eshte qellimi? Jo cdo lloj mendimi meriton emrin e refleksionit. Ne
shpesh veprojne pa pasur ndonje ide te qarte se ku duam te aarijme, dhe
pa i njohur mire mjetet qe do te perdorim. Ne fillojme te veprojme dhe
me pas ai nenshtrojme analizes motivet tona te veprimit. Refleksioni
filozofik ka per objekt vete aktin e te menduarit. Ai eshte mendimi i
kthyer ndaj vetvetes. Kjo e ben filozofine te veshtire dhe komplekse.
Ajo ve ne diskutim cdo gje, madje edhe ato dije qe duken te thjeshta e
te verteta perfundimtare. Dekarti do te pyeste:" A ekzistoj une ? Mua me
duket se po. Po sikur kjo te mos jete e vertete? Sikur une te jem ne
enderr...?

Keshtu refleksioni filozofik behet nje kritike e ideve te pranuara.
Kritika dhe fryma jokonformiste jane elementet thelbesore te
refleksionit filozofik. Qe ne agimin e filozofise shfaqet fryma
jokonformiste e filozofise. Ne vepren e Hesiodit gjejne kete keshille te
Prometeut per vellane e vet Epimetin. "Prometeu: Cila eshte lumturia me
e madhe ne syte e njerezve? Epitemi: Nje grua dhe shume para".Atehere
Prometeu deklaron: "Mos i prano dhuratat e zeusit Olimpik, refuzoi
ato".Keshtu, Prometeu i meson vellait te vet qe te mos i pranoje
dhuratat, permes ndergjegjesimit filozofik dhe kundershtues. Ne kete
menyre njeriut clirohet nga gjithcka qe nuk e ka bere ai vete, nga
gjithcka per te cilen nuk eshte ai vete pergjigjes.

Motivimin e kundershtimit prometejan e gjejme edhe te Sartri ne vepren
"Mizat", ku Oresti pohon para Zotit lirine e tij dhe i kundershton
pushtetin e tij. Tere mendimi filozofik eshte karakterizuar nga protesta
dhe revolta per formimin e njeriut nga vetvetja, per kundershtimin e
gjithckaje qe e shtyp dhe e ndrydh. Prandaj Prometeu e ben simbol i
njeriut te pavarur dhe te lire, i cili e shikon ekzistencen e tij si nje
fillim krejt te ri dhe unik. Kjo do te thote se libri i botes duhej te
lexohej ne menre aktive dhe njeriu nuk duhej te humbiste ne spekulime
boshe dhe te padobishme. Mendimi filozofik lind per t'iu pergjigjur nje
pyetjeje, pra nje shqetesimi. Shqetesimi intelektuali eshte elementi
nxites, levizes i refleksionit filozofik. Per Sokratin, te zgjosh nje
shpirt drejt filozofise, do te thote t'i mesosh atij tronditjen.

Permes tronditjes fillon refleksioni. Qe te linde shqetesimi, tronditja
duhet te kete dicka, pra te kene lindur probleme, e per rrjedhojete jete
nje nivel i caktuar zhvillimi. Pikerisht ne castin kur njeriu kapercen
pragun e nevojave te domosdoshme per mbijetese, ai eshte perpjekur qe te
kape permes mendimit vete aktin e mendimit. Primum vivere, deinde philosophari, thote fjala latine. Ne fillim duhet plotesuar nevojat materiale, pastaj te mendosh per gjerat ne pergjithesi.
Per kete arsye, megjithese mendimet filozofike kane shqetesuar cdo
qyteterim, qe nga ai kinez, indian, babilonas, egjiptian, vetem ne shek.
6 - 5 p.l.k. filozofia lindi si profesion dhe u krijuan shkollat e para
filozofike ne azine e vogel, ne kryqezimin e rrugeve ne lashtesi, ne
greqi. Filozofia kerkon nje nivel te caktuar te zhvillimit te shoqerise
njerezore."Zogu i minerves e nis fluturimin pasi ka rene nata",- thoshte
Hegeli, duke paralelizuar me shfaqjen e filozofise.

Filozofia, duke qendruar krahas shkencave ne studimin e natyres,
shoqerise dhe mendimit njerezor, ndryshon prej tyre. Ajo nuk mbeshtetet
tek eksperimenti dhe vezhgimi, por vetem te mendimi. Ndryshe nga
matematika, ajo nuk ka as metoda formale te te provuarit. Filozofia
fillon me shtrimin e ceshtjeve, kalon permes argumentimit, paraqitjes se
ideve por dhe kunder dhe perpunon e zhvillon konceptet. Filozofia nuk
inponon mendimin e vet. Ajo synon te zhvilloje metoden reflektive te
kushedo, ne menyre qe secili te perpiqet