28 Nandor 1912

në rast se Turkija sulmohej nga nji fuqi e
madhe. Po të paraqitej rasti për ndarje
tokash, Sërbija do të merrte të gjitha viset
në veri dhe perëndim të Vargmalit Sharr,
kurse pjesa e Bullgaris do të përbahej nga
tokat në lindje të Maleve Rodop dhe të
lumit Struma. Kusuri i Maqedonis do të
përbante nji krahinë autonome. Në rast se
nji zgjidhje e tillë bahej e pamundun,
atëhere Maqedonija duhej të ndahej në tri
pjesë; kufijt e Bullgaris të shtriheshin deri
në brigjet perëndimore të liqenit të Ohrit,
Serbija të merrte edhe nji copë të Shqipnis
deri në qytetin Strugë. Carit të Rusis i lihej
barra me caktue fatin e tokave rreth
Shkupit dhe Dibrës.

Dy muej mbas aleances serbo-bullgare
u nënshkrue nji marreveshtje e njillojtë në
mes të Bullgaris dhe Greqis. 1 vetmi
ndryshim asht se, në ket traktat të fundit,
nuk bahej fjalë për ndarje mirazi, domethanë
se kush do të përvetësonte krahina, mbasi të
shëmbej Perandorija Otomane.

Përcipe, aleanca balkanike u paraqitë si
nji masa difensive, domethanë se caktonte
mënyrën e veprimit në rast të nji lufte
shkaktue nga të tjerët. Kurse bisedimet e
mësheftë në mes të shtatmadhnorivë të
shteteve firmuese treguen se qëllimi i
vërtetë ishte nji luftë agresive kundër
Turkis. U hartuen plane për nji ofensivë të
koordinueme të ushtërive sërbe, bullgare
dhe greke; u caktue numri i divizioneve qi
seicili shtet do të vinte në veprim për të
realizue qëllimet e aleancës.
Lufta e Balkanit u shpejtue nga triumfi i
kryengritjes shqiptare. Sikur e thekson
historiani anglez I. Marriott: "Greqija dhe
Sërbija u alarmuen nga suksesi i
Shqiptarve, të cilët kërkojshim tash haptazi
vilajetet e Manastirit dhe të Shkupit. Me 8
tetor 1912, Kral Nikolla i Malit të Zi muer

1. J. Marriott - The Eastem Question
faqe 13.
Faqe 222

inciativën me fillue luftën kundër Turkis.
Pjestarët e tjerë të aleancës balkanike i
dërguen nji ultimatum qeveris turke tue
kërkue zbatimin e reformave në
Maqedoni. Qeverija e Stambollit u
përgjegj tue u shpallë luftë shteteve të
Balkanit. Mbrenda pak ditve u duk se
ushtërija turke nuk ishte ma arma e
dikurshme. Entuziasmi që kishte ngjallë
kryengritja e "Xhonturqve" ishte kthye në
dishpërim dhe urrejtje kundër regjimit të ri.
Kryengritja shqiptare e kishte shpejtue kët
proces demoralizimi në mes të rekrutve të
rij. Vetëm njësit e përbame nga ushtarë
profesional luftuen me zotësin dhe trimnin
e zakonshme, por qindresa e tyne, sado
heroike, nuk mjaftoi par të ndalue hovin e
ushtërive të aleancës balkanike. Europa u
habit dhe u trondit nga disfatat qi pësoi
regjimi i "Xhonturqve", i cili kishte ngjallë
shum shpresa për të rimëkambë
Perandorin Otomane.

Pak dit mbasi u shpall lufta, ushtërija
serbe fitoi betejën e Kumanovës dhe
marshoi kundër Shqipnis. Në nji
proklamatë drejtue trupave, mbreti Pjetër i
Sërbis shpalli se qëllimi i qeveris së tij ishte
me i prue "liri, barazi dhe vllaznim"
Serbve dhe Shqiptarve pa dallim feje, qi
vuejshin nden zgjedhën otomane. Pak
kohë ma parë aggjentët e organizatës
terroriste serbe "Dora e Zeze" kishin hye
ne kontakt me Isa Buletinin dhe i kishin
propozue bashkëpunim, tue i dhanë
premtimin solemn se të drejtat kombëtare
të Shqiptarve do të respektoheshin me
shum kujdes. Natyrisht ky premtim nuk
ishte i sinqertë mbasi nji mot ma parë
kryeministri sërb Milovanoviç i kishte
deklarue ministrit të jashtëm austriak
Kontit Achrenthal, se Shqiptarët nuk ishin
të zotët me qeveris vetvehten dhe prandaj
duhej të pësonin fatin e Myslimanve të
Algjeris. Me fjalë të tjera, në rast të

likuidimit të Perandoris Otomane në
Europë, tokat shqiptare duhej të
ndaheshin në mes të Serbis dhe Greqis.
Mbasi mungonte nji fuqi e organizueme
për të mbrojtë tokat shqiptare në veri, në
lindje dhe në jugë, Isa Buletini bani
detyrën patriotike me ata pak njerës qi i
shkojshin mrapa.

Tue mbetë pa nji drejtim të
përgjithshem në kët orë vendimtare
Shqiptarët vepruen ndën influencën e
rrethanave krahinore dhe ndën drejtimin e
krenve lokal. Në nji vënd, ushtërija sërbe ti
lejue të kalonte pa asnji pengesë, në nji
vënd tjetër atdhetarët luftuen deri në pikën
e fundit për të pengue avancatën e
anmikut. Natyrisht, kjo rezistencë e
kufizueme në numur dhe në siperfaqe nuk
mund të ndryshonte rrymën e
përgjithëshmë të operacioneve ushtarake,
ose të zevendesonte pazotësin e ushtëris
turke me i ba ballë situatës. Kështu qi,
para mbarimit të nandorit 1912, ushtërija
sërbe kishte dalë në Llesh. Sukseset e
ushtëris sërbe nuk i pëlqyen Knjazit të
Malit të Zi, i cili ushqente ambicjen me
zaptue i pari Prizrenin dhe me proklamue
vehten Car të Shkjeve të Balkanit. Për me
dalë në Prizren, duhej kalue nëpër Shkodër
dhe Kral Nikollës i ishte mbushë mendja
se do të shtinte në dorë kryeqytetin e Ilirve
gati pa shkrefë asnji pushkë. Kurse
Shkodra shkruejti nji tjetër faqe të
shkëlqyeshme në historin e Shqyptaris,
sikur kishte me e thanë Patër Fishta.
Komandanti i garnizonit prej 14.000
vetësh, Hysein Riza Pasha, kishte ndërtue
fortifikata të improvizueme për të mbrojtë
qytetin, tue i kushtue nji vërejtje të veçantë
Malit Tarabosh. Ushtërija Malazeze, e
përforcueme nga 20.000 Serbë, rrethoi
Shkodrën dhe filloi nji varg sulmesh të

1. J. Guetchoff - L'Alliance Balkanique, faqe 24
Faqe 223

furishme. Tue pa planet e tij në rrezik nga
kjo rezistencë e papritun, Kral Nikolla
urdhnoi bombardimin e qytetit për të
terrorizue popullatën civile, tue vra gra,
pleq dhe fëmijë. Nervat e mbrojtësve të
metropolës shqiptare të veriut nuk u
tronditën dhe rrethimi i Shkodrës vazhdoi
me muej.
Ndërkaq, në Shqipnin e jugut, krahu i
majtë i ushtëris greke ndën komandën e
Princit Kostandin po gatitej me sulmue
ushtërin turke prej 15.000 vetësh qi ishte
tërheqë nga Manastiri në Korçë. Çetat e
patriotëve shqiptar, të armatosun mirë dhe
plot zell për të mbrojtë atdheun, luftuen
krahpërkrah me ushtërin turke. Por
vetmohimi dhe heroizma individuale nuk
mjaftuen me ndalë ofensivën e nji ushtërije
të stërvitun dhe ma të madhe në numur.
Korça u pushtue dhe ushtërija greke
vazhdoi sulmin drejt Janinës. Tue ndjekë
shembullin e Shkodrës, Janina e Ali Pashë
Tepelenës, qëndroi trimnisht dhe ra në
duert e anmikut mbas nji rrethimi të ggjatë
dhe të kushtueshem. Për të pasë nji ide
mbi rreptësin me të cilën u shvillue lufta
për Janinën mjafton me thanë se, në dy ditë
vetëm, ushturija greke hudhi 25.000 gjyle
topi kundër fortifikatave të qytetit. Ditën qi
u ba dorzimi, numri i viktimave nga ana e
mbrojtjes arrinte 7500 vet.

Shpallja e Pamvarësis

Mbas përfundimit me sukses të
negociatave për krijimin e nji Shqipnije të
vetqeverisun në suazën e Perandoris
Otomane, Ismail Qemali u nis nga Vlona
për në Stamboll me qëllim qi me nxitë
qeverin turke të zbatonte përpiknisht
kushtet e marrëveshtjes. Gjatë udhëtimit ai
u takue në Porto-Rose, afër Triestit, me të
birin e Kral Nikollës, Princin Mirko.
Pazarllëku ishte qi Mali i Zi të përkrahte

Ismail Qemalin me u ba sundimtari i
Shqipnis së jugut, tue i lanë dorë të lirë në
Shqipnin e veriut. Babaj i Kombit, fare me
të drejtë, e refuzoi kët ofertë poshtnuese
dhe shpalli se, në luften në mes të Turkis
dhe Shteteve të Balkanit, Shqiptarët do të
qindrojshin neutral. Nji politikë e tillë
mund të ishte deri diku e arësyeshme,
sikur të dy palët luftuese ta respektojshin
kët neutralitet, gja qi nuk mund të pritej,
mbasi lufta bahej pikërisht për tokat qi do
të përbanin Shqipnin autonome në suazën
e Perandoris Otomane. Gati në minutën e
fundit udhëheqësit e nacionalizmit
shqiptar e kuptuen se po të mos vepronin
menjiherë dhe në mënyrë drastike,
Shqipnija do të mbaronte, ndoshta
përgjithmonë.

Porsa mërrijti në Stamboll, Ismail
Qemali e pa situatën e pashpresë dhe
refuzoi të merrte pjesë në kabinetin e Qamil
Pashës. Ai vendosi me u kthye në Vlonë
dhe me shpallë pamvarësin, tue u çkëputë
njiherë e mirë nga Perandorija Otomane.
Tue pasë kët qëllim përpara sysh, Ismail
Qemali u telegrafoi klubeve shqiptarë të
dërgojnë delegatë në Vlonë për të marrë
pjesë në nji kongres kombëtar. Prej
Stambollit Ismail Qemali shkoi ma së pari
në Bukuresht dhe mblodhi krenët e kolonis
shqiptare, të cilët emeruen 15 delegatë me
shoqnue Ismail Qemalin në Vlonë. Tue
ndie nevojën e përkrahjes së nji fuqije të
medha në ato rrethana plot rreziqe, Babaj i
Kombit u ndal të Budapest për të bisedue
me pjestarët e qeveris austriake kontët
Andrassy dhe Berchtold. Qeverija
austriake e aprovoi planin e nacionalistëve
shqiptar dhe vuni nje anije në dispozicion
të tyne për me shkue në Shqipni. Mbasi
Vlona ishte blokue prej flotës greke anija u
ndal në Durrës dhe Ismail Qemali thirri
klubet shqiptare të përfaqësohen. Në
Durrës mbretnonte konfuzioni, mbasi
Faqe 224

ushtërija sërbe po afrohej dhe propagandat
e ndryshme kishin ngatërrue krejt mendjen
e popullit. Por çetat e patriotve e kuptuen
randësin historike të iniciativës së Ismail
Qemalit dhe u nisën me grupin e krenve
nacionalistë për në Vlonë. Atje kishin
mërrijtë 83 delegatë nga të gjitha krahinat
shqiptare tue kapëreye vështirsi të shumta
nga shkaku i luftës qi zjente në të katër
anët. Në mes të nji entuziasmi të
papërshkrueshëm Ismail Qemali ngriti në
balkonin e Bashkis flamurin e Skënderbeut
qi kishte qendisë me dorën e vet nji zonjë
shqiptare. Dokumenti i shpalljes së
pamvarësis, që u botue ma vonë nga Lef
Nosi, asht nji pasqyrë patetike e gradës së
shvillimit politik dhe kulturor të
Shqiptarve në at kohë. Teksti shqip
përbahet vetëm prej katër rreshtave dhe
asht formulue kësisoj: "Pas fjalëvet që tha
Z. Kryetari Ismail Kemal Beu, me të cilat
tregoi rrezikun e math në të cilin ndodhet
sot Shqipëria, të gj'ith delegatet me nji za
venduan që Shqipria me sot të bahet më
vehte, e lirë e e mosvarme."

Mandej vijnë dy rreshta të shkruejtun
me alfabetin e turkishtjes së vjetër. Ma në
fund, nënshkrimet e delegatve, ose të atyne
qi dijshin me shkruejtë shqip. Bile duket se
njani e ka vue firmën me germa turqishte.
Gjithashtu edhe data e dokumentit asht
karakteristike e kohës kur asht hartue
mbasi përbahet nga dy shifra: 1912 të
kalendarit gregorian dhe 1328 të
kalendarit arab.
Plot 445 vjet mbas shkeljes së Shqipnis
nga ordhit otomane u formue e para qeveri
e Shqipnis së pamvarun me Ismali
Qemalin si kryetari, Nikoll Kaçorrin si
Nënkryetar dhe kta ministra: Myfit
Libohova, i Punve të Jashtme; Mehmet
Pashë Derralla, i Luftës; Petër Poga, i
Drejtësis; Luigj Gurakuqi, i Arësimit; Abdi
Toptani i Financave; Pandeli Cale i

Shkodrën kët herë. Argumenti i Kral
Nikollës ishte se ne Shkodër qenë varrosë
paraardhësit e tij. Kjo ishte nji rrenë me
bisht mbasi dihet mirfillit se familja
Petroviç kishte ardhë prej Herzegovine.
Serbët nuk ishin të kënaqun me marrë
Kosovën, por dojshin me u shtrie deri në
Durrës për me pasë nji skelë detare. Mbasi
Durrësi nuk mund të futej në kallëpin e
Serbis së Vjetër (Stara Serbia), qeverija e
Belgradit vuni përpara argumenta
ekonomike, tue thanë se kishte nevojë me
eksportue derrat përmes detit për të
shpëtue nga monopoli tregëtar i Austro-
Hungaris.
Greqis iu shtue oreksi mbas suksesit të
ushtëris së saj. Prandaj kët herë, tue mos
mjaftue me Shqipnin e Jugut, ose Epirin e
Veriut, sikur u pagëzue prej propagandës
greke, qeveria e Athinës kërkoi me i shtue
edhe Vlonën tokave të saj. Për të justikikue
kët ambicje të re toksore, qeveria e Athinës
e ndau Epirin në dy pjesë, prej juge në veri.
Tokat në mes të kufinit të Greqis dhe lumit
Kalamas, qi u banë objekt i pazarllëkeve
diplomatike në Kongresin e Berlinit, u
proklamuem si Epir i jugut, ndërsa
Shqipnija e jugut deri në Vlonë muer
emnin Epir i Veriut në gjuhën e diplomacis
greke.
Qendrimi i fuqive të mëdha ishte pak a
shum ai qi dijmë. Rusija cariste ishte si
gjithmonë gati me përkrahë Sllavet e
Balkanit deri në pikën e fundit, por jo sa
me shkaktue nji luftë të përgjithshme.
Franca përkrahte Greqin, por jo me shum
zell kët herë. Austro-Hungarija dhe Italija
ishin për nji Shqipni të pamvarun si mjeti
ma i mirë për të sigurue lundrimin e lirë
nëpër Detin Adriatik. Britanija e Madhe
ishte neutrale, mbasi Shqipnija ndodhej
jashta zonës së interesave britanike. "Roli
i jem, - shkruen ministri i jashtem britanik,
Sir Edward Grey, në kujtimet e tij, - ishte

Faqe 226

me shërbye si ndërmjetës i paanëshëm dhe
i durueshëm, sidomos për të zbutë
acarimet në mes të Austris dhe Rusis, të dy
fuqit e mëdha ma shum të interesueme në
Balkan."
Mbasi pushuen veprimet luftarake në
sheshet e betejës, perfaqësuesit e shteteve të
Balkanit, qi fituen luftën kundër Turkis, u
mblodhën në Londër për të nda tokat e

zaptueme. Përparimi i ushterive nuk kishte
ndjekë pikpërpik vijat e caktueme në
tekstin e aleancës balkanike, prandaj duhej
me rifillue pazarllëket. Bullgarija kërkoi
aneksimin e Edernës, ortakët e saj e
refuzuen kët kërkesë. Bisedimet dështuen
dhe plasi lufta e dytë balkanike. Bullgarija
zaptoi Edernën; Rumanija i shpalli luftë
1. Sir Edward Grey, ma vone Lord Grey of Fallodon -"Memoirs", faqe 272.

Bullgaris dhe pushtoi Dobruxhen.
Urrejtjet raciale, qi ishin vue në gjumë deri
sa ishte nevoja me mundë Turkin,
flakernen përsëri dhe Sërbija me Greqin
kthyen armët kundër Bullgaris. Turkija
perfitoi nga kto rrethana për me dëbue
ushtërin bullgare prej Edernës. Për me i
dhanë fund luftës së dytë balkanike u
mblodhë konferenca e Bukureshtit ku

ISMAIL QEMAL VLORA

Bullgarija e pagoi shtrejtë orvatjen e saj nne
veprue më krye të vet, Ajo u trajtue si nji
shtet qi kishte humbë luftën dhe iu mohue
e drejta e nji shkelje në Detin Egje; Sërbija
dhe Greqija ndanë në mes të tyne pjesën e
Bullgaris.

Grindjet në mes të shteteve të Balkanit
persa i përket ndarjes së tokave të
Maqedhonis dhe të Thraqes kishin nji
karakter lokal dhe nuk shqetsonin fuqit e
mëdha, derisa nuk ishte në rrezik

Faqe 227

posedimi i Stambollit dhe kontrolli i Ngushticave. Përkundrazi, çashtja
shqiptare ishte lidhë ngushtë me interesat
vitale të Rusis dhe Austro-Hungaris, prandaj ishte nevoja qi ky problem të çkëpute] nga duert e aleatve balkanik dhe të zgjidhej me anë të negociatave në mes të fuqive të mëdha. Tue veprue si "ndërmjetës i paanëshëm dhe i
durueshëm", Ministri i Jashtenn britanik
Sir Edward Grey muer iniciativën me
mbledhë konferencën e ambasadorve në
Londër të t'gjashtë fuqive europiane.
Konferenca filloi veprimet me 17 dhetuer
1912. Mbas tri dit bisedimesh mrapa
dyerve të mbylluna, domethanë me 20
dhetuer 1912, Konferenca e Ambasadorve
të Londrës shpalli se ishte pranue njizanit
kjo rezolutë:

"Shqipnija të krijohet si nji principatë
autonome dhe sovrane ndën nji princ të
huej, i cili do të zgjidhet nga të gjashtë fuqit
e mëdha; çdo lloj sypranije të Turkis mbi
Shqipnin duhet të marrë fund; neutraliteti i
Shqipnis asht garantue nga fuqit e mëdha;
nji Komision Ndërkombëtar i përbamë nga
delegatët e të gjashtë fuqive të mëdha dhe
të Shqipnis do të kontrollojë admmistratën
civile dhe financat e shqipnis; gjindarmërija e Shqipnis do t'organizohet nga oficerë hollandez, të cilët do t'i drejtojnë veprimet e saj; kryetari i Shtetit shqiptar do t'emnohet mbrenda nji afati prej gjashtë muejsh."
Ktu asht nevoja me konstatue, me
indinjatë ose keqardhje, se fati i Shqipnis u
caktue në Londër pa marrë parasysh faktin
se nji qeveri kombëtare ishte formue në
Vlonë. Flota greke, qi bllokonte skelën,
kishte pre edhe kabllon telegrafike, tue
izolue krejt qeverin shqiptare nga bota e
jashtme. Delegacioni shqiptar në Londër, i
kryesuem nga Mehmet Konitza, ishte pa
udhëzune nga qeverija dhe nuk u pranue

përsërit në lidhje me kufijt e Shqipnis së
jugut. Kët herë Franca duel përpara si
çempioni i lakmive greke në dam të
Shqipnis. Italija muer anën tonë dhe
siguroi ma së pari qi Greqija të hiqte dorë
nga pretendimi me aneksue Vlonën.
Mandej, qeverija e Romës porositi
ambasadorin e saj në Londër të ngulte
kambë qi zgjanimi i Greqis të kufizohej me
lumin Kalamas dhe qytetin Prevezë në
Çamëri, tue marrë si bazë kërkesat qi vet
qeverija e Athinës kishte parashtrue në
Kongresin e Berlinit. Për fat të mirë,
qeverija britanike u bind se Greqija e kishte
teprue zullumin dhe Sir Edward Grey, tue
lane pozitën e paanësis indiferente
(mospërfillëse), muer anën e Shqipnis. U
pranue qi, persa i përket Shqipnis së Jugut,
të zbatohej parimi kombësis dhe të
respektohej dëshiri i shumicës së
popullsis. Kësijoj, Konferenca e
Ambasadorve vendosi qi Kaza (Prefektura)
Otomane e Korçës t'i jepej Shqipnis bashkë
me tokat në jugë dhe në lindje të Liqenit të
Ohrit. Mjerisht, marrëvesttja nuk u
përfundue mbi hartën persa i përket pjesës
perëndimore të kufinit shqiptaro-grek.
Konferenca e Ambasadorve emnoi nji
Komision Nderkombëtar për të caktue
kufinin në vënd. Kdmisioni u porosit të
fillontë veprimet me 1 shtatuer 1913 dhe të
kryente detyrën mbrenda tre muejve.
Konferenca vendosi gjithashtu qi
Komisioni të bazohej mbi faktorët ethnik
dhe gjeografik. "Për të caktue kombësin e
popullatës, - thotë vendimi i Konferencës
së Ambasadorve, - duhet zbulue gjuha qi
Hitet në familjet... Komisioni nuk duhet të
marri parasysh orvatjet nne krye nji
plebishit ose çdo manifestim tjetër politik".
Pika ma me randësi e këtij vendimi ishte
kjo: "Nji muej mbas përfundimit të
punimeve të komisionit ndërkombëtar të
kufijve, ushtërija greke duhet të zbrazi

Faqe 229

tokat qi do të jenë pjesë të Shqipnis së
pamvarun."
Kufijt e Shqipnis qi u caktuen nga
Konferenca e Ambasadorve të Londrës
ishin mohim i çdo parimi njerzor,
kombëtar dhe ekonomik. Pjesa e
ndriçueme e opinionit britanik u trondit
nga kjo padrejtësi e madhe q'i bahej nji
kombi të vogël dhe ministrit të jashtëm iu
banë pyetje në Dhomën e Komuneve. Sir
Edvvard Grey u mundue t'i justifikonte
vendimet e Ambasadorve tue thanë:

"Marrëveshtja rreth kufijve verior të
Shqipnis u përfundue mbas nji orvatjeje të
ggjatë dhe plot pengesa. U vendos qi
bregdeti dhe qyteti i Shkodrës t'i mbeten
Shqipnis, ndërsa Peja, Prizreni, Dibra, dhe
(mbas shum fjalësh) Jakova të lihen jashta
kufijve të Shqipnis. Jam i bindun se kur te
dihen të gjithë faktet, ky vendim do të
kritikohet me shum të drejtë nga ata qi e
njofin vëndin dhe qi kanë dijeni mbi
aspiratat e popullatës lokale. Por duhet të
kemi parasysh se, ndërsa bisedohej çashtja
e kufijve të Shqipnis, duhej evitue me çdo
mënyrë nji konflikt i hapët në mes të fuqive
të mëdha. Pra, në qoftë se marrëveshtja
rreth Shqipnis u sigurue pa prishë
harmonin në mes të fuqive të mëdha,
atëhere mund të themi se ky ka qend nji
sukses i vërtetë nga pikpamja e interesit
jetik të paqes në Europë."

Lufta e Shkodrës

Megjith qi Konferenca e Ambasadorve
vendosi qi Shkodra t'i mbetet Shqipnis,
Kral Nikolla nuk ndigjoi me u përulë.
Kambëngulja e tij kapërcente kufijt e
arësyes mbasi edhe Cari i Rusis nuk e
përkrahte ma. Nji komunikatë zyrtare e
Ministris së Jashtme të Petersburgut i bante
të njoftun publikut rus kompromisin qi u
përfundue me Austro-Hungarin përsa i

përket Prizrenit, Pejës, Dibrës. "Me gjith •qi
të banuem nga Shqiptarë, thoshte
komunikata, kta qytete kanë qenë ma parë
sllave dhe prandaj iu dhanë Serbis. Rusija
pranoi qi Shkodra t'i mbetet Shqipnis
mbasi asht nji qytet thjesht shqiptar dhe
selija e nji keyepeshkopate katolike.
Raportet e Konsullit rus në Shkodër
tregojnë qartë se Mali i Zi nuk ka qenë në
gjendje me asimilue disa mijë Shqiptarë,
Katohke dhe Muslimanë, qi banojnë
mbrenda kufijte të tij tash 35 vjet."
Kral Nikolla, i pikëlluem, i dërgoi Carit
të Rusis nji mesazh personal ku i thoshte:
"Zemra e madhe sllave e Madhnis Tuej do
të jet krenue me triumfet e ushtarve të mij,
por duket se Madhnija e juej duhet të marri
vendime, të cilët janë kundër interesave ma
të shenjta të vëndit tem. Madhnija e juej ka
nënshkrue nji marrëveshtje qi len
Shkodrën mbrenda kufijve të Shqipnis."1
Kral Nikolla ishte aq ma tepër i
pangushëllueshëm mbasi kishte bindje të
plotë qi Shkodra do t'i dorzohej ushtëris
malazeze. Objektivisht, kjo shpresë ishte e
pathemeltë. Mizorit sllave në tokat e
pushtueme, tue vra, tue pre e tue plaçkite
pa dallim feje, kishin bashkue Shqiptarët
sikur ndodhë githmonë kur gjinden
përballë rrezikut të huej. Shpallja e
pamvarësis në Vlonë kishte ndezë flagën e
atdhedashtunis, ndër malësorë e qytetarë,
tue i nxitë me u bashkue me
bashkatdhetarët e lirë. Mbrojtja ushtarake
e Shkodrës ishte sigurue mirë, mbasi
garnizonit të komanduem nga Husein
Riza Pasha i ishte shtue nji divizion
rezervistësh nga Shqipnia e Mesme.
Divizioni kishte në krye Esad Toptanin, i
dli kishte qenë komandant ushtërije ndën
regjunin e "Zhonturqve". Ushtarë dhe

Tue folë në Dhomën e Komuneve,
ministri i jashtem britanik, Sir Edward
Grey tha: "Po të jet se rrethinni i Shkodrës
do të vazhdojë edhe mbasi fuqit e mëdha të
ken marrë në dorë fatin e atij qyteti, po tëjet
se gjakderdhja e shkaktueme nga ky
rrethim nuk do të pushojë, njerës të
pafajshëm do të bijen viktima të kësaj
sjelljes kriminale dhe shteti përgjegjës për


ANDON ZAKO ÇAJUPI (1866-1930)

kto mizorina dhe vuejtje do të bjerrë çdo
simpathi në .vëndin tonë."

As deklaratat zyrtare, as notat
diplomatike nuk patën efekt mbi Kral
Nikollën, i cili kishte vendos me zaptue
Shkodrën edhe sikur të shuhej e tanë
popullata e qytetit. Qeverija austriake u
bind se kishte ardhë koha me veprue për të
prue në vënd vendimin e fuqive te medha.
Vjena bani demarshe pranë kryeqyteteve të
Europës për nji ndërhyije kolektive/ me
qëllim qi me detyrue Sërb e Malazes me

nga ballkoni i bashkis. N'at kohë ndodhi
nji ngjarje tragjike, qi asht nJ'i njollë e zezë
në historin tonë kombëtare. Nji mbrama,
tue u kthye në shtëpi, mbasi kishte qenë i
ftuemi për darkë i Esad Toptanit, Husein
Riza Pasha u vra në mes të rrugës. Vrasësi
ishte Osman Bali, nJeriu besnik i Esad
Toptanit. Me sa di vet, nuk asht ba nji gjyq
ose anketë zyrtare për të zbulue të vërtetën
rreth kësaj vrasje tradhtare, pikërisht kur
Europa mundohej me na ardhë në ndihmë.
Por opinioni publik shqiptar dënoi
moralisht Esad Toptanin dhe ngjarjet e
mavonëshme e konfirmojnë kët dënim.
Besohej se Esadi ishte marrë vesht tinez me
Shkjaun për me i dorzue Shkodrën, tue
sigurue përkrahjen e tij qi të bahej ai vet
sundimtar i Shqipnis së Mesme. E vërteta
asht se pak dit mbas vrasjes së Husein
Riza Pashës, pikërisht me 21 prill 1913,
Esad Toptani i dërgoi haber komandantit
të Kral Nikollës se donte "me dorzue
Shkodrën mbasi mungonte çdo gja".
Marrëveshtja u nënshkrue po at dit afër
mesnate. Prind Danilo hyni në Shkodër
në krye të ushtëris malazeze me 24 prill,
tue marrë çelsat e qytetit nga dora e Esad
Pashës. Esad Toptani, jo vetem qi nuk u
zue rob, por u lej'ue të largohej me nderime
ushtarake në krye të divizionit të tij,
ushtarë të rezervës ose "redif'. Ndërkaq,
në Shkodër agj'entët e Kral Nikollës filluen
me terrorizue civilat për me i detyrue të
nënshkrueJ'në lutje drejtue fuqive të mëdha,
tue kërkue qi të jetojnë ndën pushtetin e
Shkjaut. Ata u gjetën përballë nji refuzurd
unanim si nji mur kalaje.
Autoritetet Austro-Hungare u
pezmatuen dhe u merziten fort nga
dorzimi i Shkodrës, pikërisht kur inidativa
e tyne pritej rne përfundue me sukses. Por
fakti i kryem i shkeljes së Shkodrës nga
ushtërija malazeze nuk i ndihmoi Kral
Nikollës, mbasi Europa i kishte kuptue

Faqe 232

dhelpnit e tij dhe nuk e merrte ma seriozisht.
Viktimat dhe rrënimet e shkaktueme
nga rrethimi, qi vazhdoi mase gjashtë
muej, ishin me të vërtet të
papërshkrueshme. Miss Durham, e dla
hyni në Shkodër mbas ngritjes së rrethimit
shkruen: "Shtëpijat e rrarshueme dhe
dvilat e plagosun konfirmojnë protestimet
e Konsujve dhe të Arqipeshkvit, se
bombardimet e artileris malazeze
synojshin me shfarue popullatën dvile.
Gjylet e topave kishin ra mbi shkollat,
kishat, spitalet dhe konsullatat, në vënd qi
me u dreJ'tue kundër kalas dhe kazermave.
Katedrales nuk i kishte mbetë asnji grimë
prej shkëlqimit të maparshëm ... Në
shtëpijat ma të vorfna banorët ishin shtrie
përtokë, në pikën e fundit të mizenes. Të
rrethuemit nuk kishin lanë gja të gjallë pa
hangër: breshka, bretkoca, kërmij, uriqe ...
Disa kishin hangër edhe barishte pak a
shum helmuese, ose kishin dashtë me
gatue bukë me farë lini... Pashë nji burrë qi
u rrëzue në rrugë dhe vdiq sakaq; më takoi
me i dhanë ushqim nji fëmije qi dukej si
skelet."*
Kjo gjendje do të kishte vazhdue derisa
të mos mbetej njeri g)allë në Shkodër, sikur
okupadoni i ushtëris malazeze të mos
kishte marrë fund mbrenda pak ditve. Për
fat të mirë, fuqit e mëdha ngulën kambë kët
herë, qi vendimi i tyne të zbatohej pa u
impresionue nga "triumfi i armëve
malazeze". Fletorja Times propozoi qi
Shkodra të okupohej nga nji kontingjent i
flotës ndërkombëtare, garumbullue në
urnat e Adriatikut. Përballë qëndrimit
unanim të fuqive europiane, Kral Nikollës
nuk i mbetej rrugë tjetër veçse me u përulë.
Komandant i forcës ndërkombëtare Vice-
Admirali britanik Burney muer Shkodrën 1. Miss Edith Durham - The Struggle for