UJËVARAT E METAFORAVE-NDUE UKAJ

Ndue Ukaj (1977) u lind në Stubëll të Epërme të Komunës së Vitisë,
ku ka mbaruar gjimnazin e përgjithshëm, në drejtimin shoqëror- gjuhësor
në vitin 1996.

Në vitin 1996/ 97 ka filluar studimet për letërsi dhe gjuhë shqipe pranë Fakultetit Filologjik të Universitetit të Prishtinës.

Gjatë kohës së studimeve, ka qenë i angazhuar në Unionin e Pavarur të Studenteve dhe në redaksinë e revistës letrare “Fryma”.

Gjatë vitit 2002-2004 ka ndjekur studimet i magjistraturës pranë Fakultetit Filologjik.

Ka qenë editor i revistës për art, kulturë, e shoqëri “Identiteti” (2001-2002) që është botuar në Prishtinë.

Ka qenë sekretar i manifestimit kulturor mbarëkombëtar “Takimet e dom Mikel Tarabulluzit”.

Ka bashkëpunuar dhe bashkëpunon aktivisht me revista, gazeta, agjenci
lajmesh nga gjitha hapësirat shqiptare. Tekstet e tij letrare,
eseistike, publicistike janë botuar në Shqipëri, Kosovë, Mal të Zi,
Maqedoni, Suedi, Angli, ShBA dhe më gjerë. Ka botuar tekste në
suedisht, analiza politike lidhur me proceset politike ne Kosovë dhe
tekste kulturore. Gjithashtu, shumë tekste të natyrës së diskursit
politik janë përkthyer e komentuar në media ndërkombëtare.

Është autor i qindra artikujve për çështje të ndryshme nacionale, ndërkombëtare, kulturore, etj.

Gjatë kohës së okupimit serb dhe pas luftës në Kosovë, Ukaj ka qenë aktiv në jetën politike të Kosovë.

Është dekoruar me mirënjohje nga Partia Liberale e Kosovës për
zhvillimin dhe promovimin e demokracisë liberale ne Kosovë në vitin 2000

Nga viti 2005 e gjerë në fund të vitit 2008 ka jetuar në Suedi, ku ka
ndjekur disa kurse të gjuhës suedeze, si dhe një kurs për shkencat
sociale.

Është i përfshirë në disa libra me poezi dhe antologji të poezisë shqipe.

Po ashtu, është përfshirë në antologjinë shqip-rumanisht, shtatë poet
shqiptar dhe shtatë rumun, “Bukuria e bukurive” “Frumusetea
frumusetilor “, Bukuresht (2008).

Ukaj është autor i dhjetëra studimeve letrare për autorë shqiptar e të huaj, të botuara në gjithë periodikun shqiptar.

Ka bashkepunuar me shumicen e revistave letrare shqiptare.

Ndue Ukaj shkruan poezi, prozë, eseistikë, kritikë letrare dhe publicistikë .

Më 2004 ka botuar librin “Diskursi biblik në letërsinë shqipe”, AIKD, Prishtinë.

Në Vitin 2008 ka botuar librin me poezi “Ujëvarat e metaforave” , Botimet M&B, Tiranë.

Ka disa libra në dorëshkrim.

Ndue Ukaj

KUJTIM I MERMERTË



Vjen dita jote poezi e mbytur nga pika e zezë në horizont,

I mermertë shtrihet kujtimi për kohën e Komedisë Hyjnore,

Prapa hapave të molisur nëpër barrikada të panumërta

Rri hije shpirti im i etur për mijëra të fshehta

E shembur koha e pasioneve lakuriqe që fluturon si korb

Endet tamam si ylber mbi kokat tona të topitura nga betonet e gjithfarshme

Të përgjumur dehemi në universin e mendimeve shpërthyese

Ka me ardhur prapë dita jote poez

Rri e qetë në hijen e magjisë

Dhe mos e zhvesh imunitetin e trashëguar nga Zoti.

Zeus s’ka mbi tokë, fli e qetë dhe përkunde kohën e hallakatur

Njeriun e përhumbur nëpër reklama çoroditëse

Dhe epokën e dokrrave, e zhurmës së gjithfarshme

S’ka vend për art, sa trishtueshëm, s’ka kohë për poezi

Digjen merimanga digjen fjalë e zemra bashkë

Në horizontin e pritjes prehet një metaforë në fyt,

I është zënë fryma, qan pa iu kuptuar dhembja,

E ledhatoj e në buzët e kallura të saj qetësohem

Kalendari im po tretet

Nga djersët verore që të djegin ballin,

Më duhet ta puth vargun e etshëm,

Sot nuk këndohet shpirti im,

Në vend të këngëve dëgjojmë zhurmë çmendurake

Rropatje kotas për të prodhuar hamendësimet e panumërta:

Herdo kurdo çdo gjë zë vendin e vet

E natyrisht, edhe poezia do jetë në fatin e saj të lumë

UDHËTIM I VARGUT



Sot do marr rrugën e gjatë, që fund as fillim s’ka,

Më tha vargu sapo përqafova diellin pranveror

Ndërkaq Expresso ime ishte ftohur nga shikimi i thartë

Qielli s’mund të mblidhet në shuplakë,

Me grushta të mbushur plot pasione

Ngase fitorja është ndjenjë e budallenjve

Dhe është një mister që ndërkaq nuk hesht

Ndjenjat e lidhura lak i shpartallon poezia

Vargu ec, ec edhe nëpër gjak

Stuhive përmbysëse

Varreve djegëse

Vargu im peng jete

Zhytet në pellgun e harrimit

E mbyt trishtimin

PËRLESHJE



Nganjëherë i kafshoj dhëmbët furishëm

Më mbetet gjuha në dhëmbë nganjëherë,

Me gjilpërë më duhet ta qep atë,

Engjëllushka ime, jo pse dua, nganjëherë

Çuditem edhe me veten si i kafshoj ëndrrat.

Hahem me to deri në përgjakje

I kafshoj dhe përleshem me realitetin,

Nëpër net me ëndrra vjeshtore

Dhe pranvera me buzëqeshje dashurore

Hamendja për fitore mbyt trishtimin

I kafshoj ditët, edhe netët i kafshoj,

Të zeza si futa, netët e paperënduara,

Përgjakem krejt nganjëherë,

Me dhëmbët e mi të rëndë, të rëndë,

Sa shkëmbinjtë e Bjeshkëve të Nemuna,

Nganjëherë botën e zë gjumi n’mes të ditës,

Dhe aty përulet miti i fuqisë së qëndresës

Trulloset bota krejt e humbur përkundet,

Harron përuljen e gjurit bota nganjëherë

Bie në gjumë nëpër ninulla ledhatuese

Papritur tretet nga thartira që të qet zorrët

Tëhuajësohet mendja dhe humb imazhin në pasqyrë

Pema e Jetës zë rrugën në mëngjesin me vesë diellore

E unë, nganjëherë i vetmuar përleshem me botën

Dhe përhumbem në lakuriqësinë e poezisë

KOHA SHUMËNGJYRËSHE



Me kërkue është art si me puthë diellin,

Me lundrue nëpër natën e braktisur, oh

Nga hëna bythprapë e ngjyrat e errëta

O natë e vetmuar me sy gjysmëqorre,

O kohë shumëngjyrëshe e trashur n’vete,

Lak e bërë mbi kokën time vallëzon

Kryelartë i shndrisin sytë e Ciklopit i ka

E sheh si i lëvizin këmbët e shpejta...

Akil s’është por fluturon si në beteja antike

Herë në Amerikë, e zë trishtimin në ëndërr,

Herë në Europë, e kap ankthi në shtrat,

Herë në Azi, e zë makthi në rrugë,

Herë zgjohet me kujtimet për kalin,

Bën dashuri në barkun e kobshëm

Dhe i ngatërrohen rrugët para këmbëve

Koha e pangjyrë, e paemër e pakënduar

E pashkruar, me muzikë të harlisur vallëzon

E çmendur përdridhet si vajzë në take t’larta

Cunam që s’i duron metaforat as ironitë

Me struktura të deformuara deri në përjashtim,

Endet me shikimin e tretur në asfaltet moderne

Dhe s’gjen pandehëm krahasimi nga modernistët

As nga progresistët e posmodernistet

Nga injorantët e regjur me fjalorë demagogjish

Që kurrë s’ e kuptojnë artin e heshtjes

Për të mbytur zhurmën dhe gumëzhimën e frikshme.

Koha ime e përveçme në globin e ngulfatur

E paemër, e pagëzuar natën e braktisur me muzikë të harlisur

Me hije korbash e sorra të çartura

Si ngjan kurrsesii kohës së Virgjilit,

Me heronj të çmendur e luftëra absurde.

Madje s’i përngjan as kohës së Krishtit e Judës tradhtar,

Koha ime kurrsesi s’është koha e lumit të Heraklitit.

Më duhet të kthehem nëpër të, dy herë ta nuhas,

Dhe të ec nëpër kujtesën e trashur nga merimanga

E krimba që bluajnë pamëshirshëm.

I inatosur më duhet të mos pajtohem me Heraklitin,

Dy herë më duhet të lahem në të njëjtën kohë:

Në të njëjtin ujë një herë me zjarr përvëlues

Pastaj me artin e heshtjes dhe ujin e uratës.

Mes meje e kohës fluturon zogu pranveror

Me pupla të mërdhita e sythin e trembur,

E trazon pikëllimin e vizatuar në majën e Kështjellës së mendimeve

Kohën e grabitur nga leckamanë me lëkurëgjarpri,

Dardania ime e Shenjtë e goditur nga antikoha.

Dhe miti i harresës që çelë si lule çdo mëngjes

SFIDË



Lufto po të mundësh me jetën

Fyta-fytash po të mundësh

Aty ku vrasin legjendat e shekujve grabitës

Po të mundësh lufto me kohët

E braktisur nëpër lumenj të përgjakur

Po të mundësh sfidoje vdekjen

Mbetesh legjendë historike

Fanatizmin nëpër shekuj

Po të mundësh lufto me antikrishtin

Rikryqëzoje në kryq

Po të mundësh bën gjithçka

Gjithçka bën po të mundësh

Gjitha lulet mbjelli në një saksi

Pa aromë do të mbeten

Po të mundësh bëj gjithçka,

Djallin bëje engjëll

Dhe vallëzo me budallenj

Trishtim

PËRPJEKJA



Asnjëherë s’kam besuar se pas kohës së myktë

Humb kujtimi dhe imagjinata përmbyset

E në kokë të njeriut çelin krimbat

Bashkë me gjarpërinjtë thatanikë



Djajtë engjëjt

Hanë pinë

Kuvendojnë e mashtrojnë

Kafkën time e nuhasin

Me epshin e dreqitnjeri



Ëndërr e paparë

Gjak kullojnë lulet

Kafshohen ëndrrat

Hatashëm kafshohen

Përleshën leshrat e kalbura

Dhe aroma e tyre na deh



Pantallonat që s’mund t’i mbajnë koqet

Shiten në tregjet tona mëkatare

Nuk është panair idesh



Dhe maskat e skenës së mashtrimeve

Krismat si zjarret me tym të zi

Zoti im, tamam si këpurdha pas shiu

Dhe, ku është arti... klith?

Kori i ideve

HAPAT E VEGJËL



E masë kohën me shikimin prej zogu

Atë ditë kur dielli rrëshqiste drejt perëndimit

Një korb parakaloi para syve tanë

E tokës iu zu fryma nga inati

Si s’u bë që ta kthej diellin

Aty ku puthi shikimin tonë përsëpari

Dhe rrugën deri në Kodër ta kaloja me pupla



Atë ditë kur shikimi im u tret

Toka dridhej nga të ftohtit

Dielli u dha si femër mëkatare pas Bjeshkëve të Nemuna

Hapi i vogël për ta ndalë ishte pa përmbajtje

Shikimi im u mbyt krejt...

HIJA E KORBAVE



Në ishullin e pritjes vetmia e thartë

Dhe struktura e deformuar e seksit

Në lumin e kohës ecte zvarrë

Nuk e njoha Homerin as verbimin e tij

Me hapa të Akilit masë kohën që vjen

Dhe kilometrat deri matanë Itakës

Sythi yt kaltrosh përhumbet në lakuriqësinë

E natës së zezë ku tëhuajsohet mendja

Akti i çoroditur i shpirtit hije

Në të çarën e seksit tënd rrjedhin pikat

E dushit të ftohtë në ishullin e vetmisë

Drama e pashkruar në teatrin e gërmadhave

Dhe puthja e akullt që dogji sythin e përlotur

Një korb pa shikimin tim prej të dashuruar

Ditën me mendime të hallakatura



Dhe miti reflektoi fragmentin

E artit të shkruar nën hije korbash

Sytë nuk janë dritare prej motesh

As dyer të largimit nga trishtimi.

PIKTURA E DASHURISË



Mona Liza qeshte

Për të flasin aq shumë sytë e saj qiellorë;

Të njomë, të përmallshëm e të butë

Të veçantë sa s’gjejnë krahasim,

Për të flasin flokët e shprishura,

Aty ku atdheu i pasioneve ndërron trajtat

Dhe përhumbet bota para shikimit prej loti,

Tkurret si perde e hapur në skenë teatrore

E vockël bota përballë me shikimin që djeg

Dhe tërheq si magnet në botën e mistereve

Nën tisin e nurit të saj prehet qetësisht bota

Dhe nën presionin e heshtjes,

Numëron frymëmarrjet me damarë të fryrë

E shtrënguar nga plogështit e kohës

Për të flet gjoksi i mbuluar me hije misteresh

Një kafshatë për vargun e etur



Dhe gjitha ngjyrat e vizatuara në ata sy

Për të mposhtur mbrapshtitë

E pra, Mona Liza tek qeshte pëlciste nga dashuria

GJYQI PËR VJERSHËN TIME



Kështjella e drejtësisë s’mund të përmbyset

Me një të fryrë nga zgafella e gojës

Edhe nëse Jozefi K. vdiq si qen rrugëve të Parisit a Pragës

Procesi s’u mbyll e ai mbetet prapë proces

Të premtet e mëdha s’kuptohen pa të dielën e madhe.

Ç’faj ka poezia që e sulmon

Imunitetin s’mund t’ia marrësh as kur lakuriqësohet

Mjekrën time të pakrehur ndonjëherë,

Të rritur zjarreve përcëlluese

Mbuluar me merimanga gërdie

Edhe po deshe s’mund ta puthësh kurrë

Kjo poezi vlon për dashuri

Po deshe vraje, në varr mund ta vësh

Strukturën e mendimeve s’mund t’ia prekësh

Poezia është e panjollë

Po deshe vraje

Do pjellë gjarpinj, që sytë të t’i helmojnë

Macet e çartura vrapojnë gjoksit trishtueshëm

Po deshe vraje

Edhe nga varri shpirtin e trazon.

Ndue Ukaj

Arti i të shkruarit



nga Ndue Ukaj

Në traditën e shkrimit letrar, ekziston një debat i pambarim për rolin që ka letërsia në një shoqëri. Platoni donte t'i dëbonte poetët nga shteti i tij ideal si prishës të moralit dhe ketë e bënte nga fakti se pranonte ndikimin e jashtëzakonshëm të letërsisë tek rinia, edukimi i pasioneve dhe ndjenjave të saj. Më tej, dijetari tjetër antik Aristoteli vë në spikamë katharsin si një aspekt funksional të letërsisë në shoqëri. Ndërkaq shkrimtari gjenial argjentinas Jorge Luis Borgesi, tek letërsia sheh shpirtin, andaj ja dedikon librit atributin më te madh të lumturisë njerëzore. Në këtë linjë mendimesh për artin letrar na del edhe filozofi dhe esteticienti Friedrich Hegel, i cili shkruan: "Vepra artistike vjen nga shpirti dhe ekziston për shpirtin, dhe epërsia e saj rrjedh nga fakti që, nëse një produkt natyror është një produkt i pajisur me jetë, ai është i vdekshëm; ndërsa një vepër artistike është një vepër që vazhdon të ekzistojë". Pra, njëfarë mënyre, nëse do synonim të interpretonim një nga esencat e shumta të botës së madhe të letërsisë, do të mund të pajtoheshim se: "vepra artistike është e përcaktuar të ndërmjetësojë midis krijuesit të saj dhe kolektivit" (Jan Mukarzhovski). Dhe pikërisht ky aspekt e bënë letërsinë një univers autonom e krejt specifik në përvojën njerëzore, që vazhdon të qëndroj e fuqishme në çdo kohë.

2.

Poesis, ky term antik aristotelian që ka kuptimin e "krijimit nga asgjëja" nëpër kohë është bërë paradigma e shkrimit imagjinativ. Në të vërtetë, shkrimi konceptohet si përjetësia, mbi të gjitha amshueshmëria e fjalëve të lidhura me kuptime filozofike e ndjesore. Në universin e pafundmë, aty ku Olimpi i magjishëm ruan pushtetin e shkrimtarit, ekziston një fije transcendentale që e bën artin letrar të përjetshëm. Shkrimtari, kjo qenie mistike, heshtur ndërton botëra të ndryshme e të shumta, mbi të gjitha specifike, të cilat njerëzimi përherë i admiron, jeton me to, ndjen e frymëzohet nga to. Shkrimtari shëmbëllen me Krijuesin, ngase ai krijon nga asgjëja, tamam si Krijuesi dhe qëndron karshi universit të pafundmë me gjuhën e orakujve, një gjuhë që ligjërimin krijues e mishëron me përvoja të shumëfishta filozofike e artistike. Shkrimtari është qenia më tipike që ndërthur të bukurën dhe të madhërishmen, të këndshmja dhe të shëmtuarën, më tragjiken e lumturinë, brenda një simbioze letrare që sfidon kohët dhe ekziston përjetshëm. Ky kontrast dramatik e bën letërsinë gjithmonë aktuale, gjithmonë të nevojshme për mendjen njerëzore, për fisnikërimin e shpirtit njerëzor, mbi të gjitha për të pastruar njeriun nga pasionet e shumta: pra për domosdonë e një katharsis të përhershëm, në të cilin aspekt letërsia ka një rol fundamental. Është libri i letërsisë ai që me fuqi autonome tejkalon konceptet e kohës dhe lidhet me pakohësi, duke përmbys ligjet e ngurta të kohës, vjetërsisë, harresës, etj. Sa më shumë ecin kohët aq më i admirueshëm bëhet Homeri, Virgjili, Dante, Shekspiri, Kafka, apo në rastin e letërsisë shqipe, Bugdani, De Rada, Mjeda, Frashri, Fishta, etj.

3.

Për shkrimtarin e madh Jorge Luis Borges, ndër instrumentet e shumtë të njeriut, më i mahnitshmi, pa dyshim mbetet libri. Borgesi këtë atribut të posaçëm për librin e mbështetet në një sërë arsyesh, e mbi të gjitha, për faktin se libri ka fuqinë e shpirti. Pikërisht fuqia e shpirtit si tipar themelor, e nën substratin e së cilit qëndrojnë shumë shtresa narrative dhe stilistike, si gjuha e kultivuar dhe atributive, rrjeti imagjinativ me nuanca e prirje estetike e stilistike, e bëjnë librin e botës së letërsisë të posaçme, madje për shumë aspekte të veçantë, edhe në raport me gjitha librat tjerë të fushave të ndryshme shoqërore. Arti letrar, apo thënë ndryshe, libri i letërsisë mbetet ndër referenca themelore për emancipimin njerëzor. Letërsia gjithmonë ka influencuar dhe sot ka një funksion të fuqishëm në shoqëri. Pikërisht kjo fuqi e jashtëzakonshme, e cila kur konvertohet në atë që e konceptojmë shkrim letrar, krijojnë një soj lumturie të posaçme, të cilën njerëzimi vazhdimisht e kërkon, e admiron, e dashuron. Ky asociacion perceptimesh e bën letërsinë fushë superiore dhe tërësisht autonome. Këndej pari, prirja ndaj letërsisë, ndaj shkrimit letrar përgjatë gjithë gjallimit njerëzor ka qenë prirja me sublime për të bukurën dhe shëmtuarën, për të këndshmen dhe të dobishmen (Dulce et Utule), siç shkruante Horaci, për këto kategori estetike që përcjellin qenien njerëzore përherë. Nga bota e madhe dhe e pakufishme e letërsisë, shumëçka është transformuar në kulturë globale, duke mbetur letërsia, arena ku shkrihen shekuj, kultura, distanca dhe sintetizohen në atë që është e bukura, sublimja, e madhërishmja, tragjikja, etj. Prandaj, edhe në kohërat moderne ngjarjet dhe motivet që i ka përcjell letërsia, s' mund të shkëputen nga jeta, madje as pas qindra shekujsh. Kështu, rrëfimi për Luftën e Trojës dhe Homerin vazhdon të përdoret në arte e kulturë, ashtu sikurse s'mund të shkëputet përvoja njerëzore nga "Komedia Hyjnore" e Dante Aligerit, "Hamleti" i Shekspirit, apo në kontekstin shqiptar nga "Lahuta e Malcis" e At Gjergj Fishtës.

4.

Përkundër lashtësisë së saj, edhe në shekullin tonë shtrohen pyetje për letërsinë, për natyrën e saj, për funksionin e saj. Megjithë përkufizimet e shumëfishta për artin e fjalës, mbetet e vështirë të gjendet një përkufizim i kënaqshëm për atë çfarë është qenia e letërsisë. Përtej një përkufizimi të pranuar si të mirëqenë, le ta kundrojmë dhe shijojmë letërsinë si artin e shpirtit njerëzor, shtratin ku derdhen emocione dhe drithërima vibruese, dashuri dhe urrejtje të gjithfarshme, lindje dhe vrasje, paqja dhe luftëra, shkruar me një ligjërim të veçantë brenda një struktura komplekse, që quhet tekst letrar.

5.

Letërsia dhe libri që konceptohet brenda letërsisë, për shoqërinë njerëzore është kult në saje të kënaqësisë që krijon, prandaj Borgesi e përkufizon një ese të tij, "Lumturia e librit". Pra arti letrar, jashtë çdo qëllimi praktik, sikundër do të shkruante Paul Auster, lumturon shpirtin njeriut, lumturon njerëzimin dhe realizon katharsisin letrar, ajo kumton me gjuhën e orakujve të pathënat, ato që s' mund ta bëjë asnjë dije tjetër shoqërore dhe asnjë formë tjetër e komunikimit të mesazhit drejt recpetuesit/lexuesi. Mjetet e letërsisë i mungojnë edhe muzikës, filmit, pikturës, skulpturës, filmit. Nëse letërsia, në një aspekt sintetizon shpirtin njerëzor, libri i letërsisë është vetë shenjtëria e botës, memoria kolektive ku ruhen me emocione të veçanta të mirat dhe të këqijat.

6.

Nëse e marrim për bazë mendimin e Borgesit se libri është i shenjtë, dhe shtojmë se këndej pari shenjtëria e tij krijon një soj lumturi të veçantë, duhet të shtojmë edhe se libri mbetet ngushëllim i kohëve, me librin ndjejmë e bashkëndiejmë, me librin bashkudhëtojmë e bëhemi pjesëtarë të kulturave të ndryshme, bëhemi pjesëtarë të rrëfimeve të shumëllojshme, të lumturisë së pakufishme dhe tragjikes tronditëse; asociacione dhe ndjenja këto që sjellin kënaqësi të veçantë estetike, por edhe drithërima nga më të ankthshmet. Njëfarë forme libri është ngushëllim i së kaluar, memorie e saj, mbi të gjitha ngushëllim i së tashmes, një pasqyrë ku përthyen kohë, një arene ku ndeshim lumturinë që vazhdimisht dëshirojmë ta kemi në mbamendje, por edhe tragjiken që vazhdimisht dëshirojmë ta kemi në mbamendje, madje edhe nëse rrëfimi apo krijimi tragjik, krijon makth, tmerr, trishtim, lemeri, prapëseprapë s'mund të shkëputemi nga ai. Librin e letërsisë e ndjejmë, dëshirojmë ta përcjellin tek tjerët edhe në qoftë se ai ka reflekse tragjike. Është interesante të mendohet se e gjitha kultura letrare, dhe jo vetëm ajo dëshiron ta lexojë e rilexojë "Procesin" e Kafkës, edhe pse e ka parakonceptin se Jozefi K do të dënohet dhe vdes si një qen, pa ndonjë mëkat. Pra, tek ky roman lexuesi gjënë diçka nga vetja, nga rrethi, nga përditshmëria e tij. Në fund të fundit aty është një pjesë e unit të tij. Prandaj ai roman është kurdoherë aktual, i përballon kohës, sepse lidhet me amshueshmërinë. Lexuesi, qoftë ai model apo empirik i letërsisë (Umberto Eco) pikëllohet me vuajtjet Gregor Hamzës dhe sfilitet në peripecitë e tij që shkakton metamorfoza e çuditshme në horizontin e një estetike të pritjes së ankthshme. Por, përfundimi i tyre tragjikë nuk e molepsë lexuesin e pasionuar të letërsisë, përkundrazi. Më tej, nëse e marrim si shembull një nga prelat e artit botëror, dramën Hamleti, tekst ky letrar që përfaqësuar kulmin e tragjikes letrare e njerëzore, shohim se ai s'na moleps, përkundrazi na trimëron, nga bën më të fortë. Ne e duam Hamletin duke e përjetuar si fenomen universal, bashkëndjejmë me të dhe çlirohemi nga ankthet bashkë me të. Ne e ndjejmë dashurinë në këtë dramë, ashtu sikundër fajin, tragjiken e vrasjes, hakmarrjen dhe së fundi, zgjedhjen e dilemës e enigmës së vrasjes misterioze. Ndërsa, tek Charls Bodleri ndeshim modelin më të shkëlqyer te këtij konteksti, ku nga pelmi dhe krimbat krijohet estetika e tekstit, që e lexojmë me kënaqësi, edhe pse lexuesi he për he ec në tehun e tragjikes së jetës. Ndërkaq nëse këtë çështje e kontekstualizojmë brenda letërsisë shqipe, lexuesi shqiptar ka makth nga tmerret e komunizmit, por dëshiron ta lexojë letërsinë e Kadaresë, sikundër romanin "Nata me hanë", "Hija", "Përbindëshi", "Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazarekut", etj. Apo në trajtat me rrëqethëse Atë Zef Pllumin dhe rrëfimin e tij. Në memorien njerëzimit ekziston një galeri personazhesh që mbesin në mbamendje përjetësisht, qofshin edhe atëherë kur kanë elemente tragjike.

7.

Letërsia lexohet me endeje. Leximi i letërsisë mund ndryshe të kuptohet edhe si një përqafim me idetë kulturore. Letërsia më fuqinë e saj autonome të komunikimit kënaq lexuesin."Kënaqësi e tekstit, tekst kënaqësie. Këto shprehje janë me dy kuptime. Sepse nuk ka fjalë të gjuhës frënge që të japë njëherësh kënaqësinë (përmbajtjen) dhe shijimin (emocionin). A nuk është kënaqësia një emocion i vogël? Emocioni, a nuk është në vetvete një kënaqësi e skajshme?" shkruan Roland Barthes në esen "Kënaqësia e tekstit". Në këtë ese të shkëlqyer Barhtesi bën një raport mes kënaqësisë së tekstit dhe institucionit të tekstit.

8.

Letërsia ka fuqinë të zbut dhe miklojnë zemrat e njerëzve. Letërsia riprodhon te kaluarën, kohët, librat, personazhet e saj pozitiv e negativ. Por letërsia edhe projekton një realitet imagjinar të së kaluarës, të së mundshmes, me një sens racional, të një realitet që është specifik. Ndërsa në anën tjetër, letërsia projekton të ardhmen, të cilën e kundron në një prizëm krejt të veçantë, me perceptimet e shpirti dhe imagjinatës. Në këtë qerthull të krijimit, teksti letrar krijon e riprodhon. Ai kthehet tek modeli pararendës, nga i cili asnjëherë nuk dëshiron të shkëputet, edhe pse gjithmonë tenton origjinalitetin. Pra, letërsia dialogun me autorë të ndryshëm, me modele kulturash, reflekton tragjiken dhe peripecitë e njeriut, përmes një mesazh specifik, mesazh ky që konstruktohet me elementet e së bukurës dhe figurativitetit të mendimit. Sikundër thoshte edhe Aristoteli, Historia tregon të njëjtat ngjarje shpeshherë sikurse letërsia, por nuk e arrit asnjëherë përmasën e saj. Ato janë fakte që krijojnë një regjistër ngjarjesh kronologjike pa asnjë asociacion ndjeshmërie, emocioni, invencioni. Dhe këndej pari lexohen si të tilla, përkundër librit të letërsisë i cili lexohet me afsh, pasion, emocione.

9.

Letërsia duke riprodhuar kohët rikthen klasikët. Kjo logjikë arsyeton faktin se shumë shkrimtarë me nam rikthejnë klasikët; Xhems Xhojsi (James Joyces) rikthen Homerin dhe Odisenë, ndërsa neoklasicizmi francez rikthen antikitetin greko-romak. Në këtë linjë të mendimit për librin dhe letërsinë dijetar i madh Roland Barthes shkruan për kënaqësinë e tekstit, për atë kënaqësi emocionale që shkakton teksti letrar, duke evidencuar tipologjitë e mundshme të kënaqësisë vë në spikamë aspektin psikanalitike, ngase "kënaqësia nuk është atribut, nuk është produkt, nuk është dukuri sociologjike. Kënaqësia e frazës është një ide kulturore. Kënaqësia e tekstit. Klasikët. Kulturë (sa më shumë kulturë të ketë në tekst, aq më e madhe do të jetë kënaqësia)". Kjo qasje vetëm sa hap temat dhe dilemat lidhur qëllimin e artit dhe vetë qenies së letërsisë.

10.

"Çka është letërsia", pse lexojmë letërsi, çka është ajo që e bën këtë fushë shpirtërore krejt të veçantë, edhe përkundër faktit se letërsia nuk ka ndonjë qëllim praktikë, sikur ta zëmë arkitektura. Pse ndjejmë kënaqësi kur lexojmë letërsi, qoftë edhe atëherë kur përmbajta e saj të jetë tejet tragjike, sikundër ta zëmë Hamletit. Pse edhe sot zhvillimeve marramendëse teknologjike, njerëzimi ndjen nevojë për letërsi. Janë këto një sërë pyetjesh që vazhdojnë të shtrohen e tërheqin vëmendjen e dijetarëve të shumtë të letërsisë. Janë këto pyetje e dilema sa të vjetra aq edhe të reja. Megjithë pikëpamjet e shumta ndonjëherë edhe kundërthënëse, letërsia vazhdon të jetë domeni i së bukurës, ku përthyhet historia e filozofia, religjioni dhe morali, e bukura dhe e shëmtuara, etj.

11.

Natyrisht, nëpër libra teorik për letërsinë gjenden shumë përgjigje të mundshme për pyetjen komplekse "Çka është letërsia", pastaj për natyrën e saj, si dhe funksionin e përmasat e saj. Përgjigjet në nivel sprovash, tezash e teorish japin shumë shpjegime teorike e semantike për përmasën shumëdimensionale që ka qenia e letërsisë. Ato përpiqen të sintetizojnë mendime dhe empiri për të dhënë orientime të caktuara. Rezultat i këtyre përplasjeve, në mendimin për letërsinë dhe vet letërsinë, janë zhvilluar shumë shkolla dhe formacione letrare. Kjo vetëm vë në spikamë "mospërputhshmërinë" e ideve dhe mendimeve për letërsinë dhe njëherit thellon "enigmën" për këtë fushë superiore që e quajmë letërsi. Njëra nga përgjigjet interesante dhe gjithherë aktuale është se letërsia është dialog, një dialog ku gjenerata të reja shkrimtarësh reagojnë dhe përgjigjen për të tjerët kolegë shkrimtar, lidhur me kuptimet për botën dhe njerëzit në kohë të ndryshme e realitet të ndryshme, duke sfiduar kështu kohët dhe harresën. Megjithatë letërsia nuk është histori, por pasqyron historinë përmes asociacionit të ndjenjave dhe gjuhës së figurshme. Xhems Xhojsi (James Joyces) rikthen Homerin dhe Odisenë, ndërsa ta zëmë, Kadare në kohën tonë rikthen Homerin dhe Kalin e Trojës në romanin "Përbindëshi". Pse ndodh kjo? Kjo lojë letrare është quajtur nga njëherë si intertekstualitet, nocion ky që mbulon përmasa semantike e estetike të tekstit, paratekstit, hipertekstit dhe kontekstit si dhe diskursit. Kjo domethënë se tekstet letrare, të poezisë apo prozës komunikojnë me tekste tjera, marrin e japin në mënyrë reciproke. Pra, në njëfarë forme kjo vetëpërkufizon letërsinë si dialog, një dialog aktiv me sferat e së cilës janë shpirtërore. Nevoja që të krijosh është një ndër ndjesitë bazë humane shkruan shkrimtari Paulo Auster (Pol Oster), për të shtuar se çfarë qëllimi i shërben arti, në veçanti arti i fiksionit, asaj që e quajmë botë reale? -përpos lumturimit dhe fisnikërimit të shpirti njerëzor përmes artit të së bukurës. Ngase janë krijuesit ata që përmbushin boshllëqet e botës. Prandaj, në këtë kontekst poeti bashkëkohorë Gjekë Marinaj ia shton krijimit Hyjnor një ditë për vete (dhe krijuesit), nga shtatë ditët e krijimit biblik, ngase kësisoj përmbushet plotënia e universumit, apo: "Engjëjt të zbresin nga parajsa/ e të bëhen poetë".

ALFABETI IM



Shkronjat si gurë zbresin

Në alfabetin me figura të pakuptimta

Fragmenti i jetës sime kthen në udhëkryq

Sikur nëpër ëndrra të çmendura

E nuhat ikjen deri në skëterrë

Alfabeti im

E zgjat rritën prej poezisë

Duke i zgjeruar pasionet deri në qiell

Dhe zanoret e afshit që shpërthejnë

Mbi sytë e mi

Pezmi i shkronjave të gurta,

Prish gjumin e kufijve

Në universin e kohës pa poezi

Si leckaman metropoleve të botës

Kërkoj këshilla nga poetë

Të kuptoj fjalën prej guri

Si i trazon mendimet abstrakte

Unë jam hapi im dhe rruga deri tek atdheu i poezisë

Në rrugën që prehet pas çdo ecje

Nga injorantë që vallëzojnë me zhurmën

Maratona e poezisë nëpër shpirtra të dergjur

Shumëzon ujin tamam si Krisht

MIKJA IME kLEA MERITON SHUME LAVDATA;AJO SHTON THESARE NE POSTIME ME NE;FLM MIKE

ILUZIONI I FJALËS



Horizonteve të papara shtrydh kujtimet

Deri në pikën e fundit

I lidhja fjalët për iluzione

Me ngriheshin gishtat si shkëmbinj

Me tingujt e lehtë të kitarës

Ndërtohet ngrehina

Dhe iluzionit të fjalës

I vjen erë harrimi



Nëpër horizonte të papara ndrydhen ndjenjat si në bronz

Në shtratin e çelur varrë

S’numërohen regjistrat e pafundme të dashurive

Vetëm fjalët lidhen për iluzione marrëzisht

PËRRALLA E MOÇME



Nga të vërtetat dalin rrenat si buburreca

Ndërsa këmbët tona nga turbulenca e mendimeve

Humbasin drejtpeshimin

Në kozmosin e fjalës e tundin pendimin



Një përrallë e moçme s’u tregua me shekuj

Pastaj për të njëjtën u bënë beteja të çmendura

Plot vite u rropat dora jonë prej hijesh,

Si flamur disfatash e arenë takimesh



Të gjejë gjurmët e t’vërtetës në ngrehinat prej lotësh

Trotuareve të akullta ku këmbët rrëshqisnin tmerrshëm

Ecën injorantët të vërsulur pas tempullit të marrinave

E mjerë ne për përrallën e moçme.



Poezi nga libri "UJËVARAT E METAFORAVE" (Tiranë, M&B, 2008)

Ndue Ukaj, Ujëvarat e metaforave, m&b, Tiranë, 2008).
Pas shkrimeve për letërsinë dhe shkrimeve publicistike, me të cilat dëshmoi formimin dhe prirjen e tij, si studiues, kritik dhe publicist, Ndue Ukaj, me botimin e përmbledhjes së poezive Ujëvarat e metaforave, dëshmoi edhe prirjen e tij si poet dhe krijimin e vlerave të pamohueshme letrare.
Poezia e tij të imponohet për ndjeshmërinë e veçantë, larminë tematike dhe, shpesh, trajtimin e theksuar dituror të saj, meditimin e thellë, idetë e mesazhet e rëndësishme për çështjet nga më të ndryshmet, shprehjen e veçantë e të fuqishme etj.
Larmia tematike
Poezia e veprës Ujëvarat e metaforve, shquhet për larminë dhe gërshetimin tematik e motivor.
Kështu, një pjesë e mirë e frymëzimeve të poetit buron nga kujtesa e historisë kombëtare, si historia e shtrirjes së trojeve, historia e fatit kombëtar, veçmas fati tragjik i Kosovës, tragjikën e së cilës, siç thotë poeti, nuk do të mund ta përmblidhte as Eskili (“Kosovë / As Eskili s’do arrinte ta përmblidhte tragjedinë tënde”, poezia: “Kosovë”, f. 109), por edhe historia e vendlindjes dhe e martirizimit të vendësve, robëria dhe pritjet e gjata të zgjidhjes së fatit kombëtar etj.
Poeti kujton tragjikën e popullit, robërinë, vuajtjet, duke goditur me ironinë e tij të fuqishme gjenocidin, dhunën, shtypjen: “Vrajeni qiellin/ Qëllojeni rrufeshëm / Le të pllakoset në tokë /…/ Gjithçka është e natyrshme / Të vritet një popull / Të mohohet një popull / Bëni gjithçka sepse asgjë nuk është absurde sot / As për jetën pa kokë / As për kokën pa jetë / Dhe vajin e ngrirë në buzë” (“Kujtesë e sëmurë”, f. 72).
Mjaft vargje të këtij poeti janë frymëzuar edhe nga historia e shtypjes së rëndë sociale të popullit tonë, që, siç dihet, ishte një formë e shtypjes kombëtare të shqiptarëve, realitet i hidhur ky nga i cili, si thotë poeti, edhe “fjalët i kemi të lagshta” (“Me lot jemi rritur”, f. 133) etj.
Poezia e N. Ukajt frymëzohet mjaft nga shqetësimet e botës së sotme në të cilën, si thotë poeti, “Në lartësi të qiellit gjemba kanë çelë” (“Vjeshta e shpirtit”, f. 32); ku “Notojnë plagët në zjarr tokë e det”, apo ku “notojnë plagët sa në qiell sa në det”; ku “Jeta sillet si në unazë” ose “Ecim një hap para, / Pastaj përplasemi dy mbrapa” (“Metafora e legjendës”, f. 112-113); ku “çel mbretëria e absurditetit” (“Kohë e perfeksionuar për gjenocid”, f. 104) e “absurditetet çelin si lule në saksi”(“Pështjellim”, f. 90) ose “si lule të ujitura” (“Kuptimi”, f. 96) etj.
Me ironinë e tij të fuqishme, poeti ngritet veçmas kundër harrimit të së kaluarës tragjike (“lumin e tragjedive /Që u shndërrua në det” , poezia:”Shtegtimi i shpirtit”, f. 111), nga e cila duhet mësuar (“Libri i historisë sime /Është djegur bashkë me Trojën /…/ Asnjëherë s’arritëm të mësojmë /Historinë në trajtat e ferrit /… / Ne mërdhihemi e ikim nga dielli /…/ Interpretojmë si duam / S’dëgjojmë metaforat e prera në fyt” (”Pështjellim,”, f. 89 – 90); kundër mohimit të vlerave të së kaluarës (“Fjala e lidhur me harrimin e pistë / Të zhbërjes së rrënjës” (“Harrimi”, f. 87), “Librat e rrënjës organike janë çekuilibruar / …/Fati i Formulës së Pagëzimit lëngon keq” dhe se: “Rruga nëpër Ferr është më e shkurtë / Se trishtimi prej harrimi”(po aty, f. 88), ndërsa e keqja bëhet edhe më e madhe kur kjo ndodh, siç thotë poeti, “Në tokën e tkurrtur çdo pranverë”, (po aty, 88); kundër zvetënimit shpirtëror (“Në kohën teknike”, f. 31); kundër mëkatarëve historikë, arkitektëve të vetëvrasjes (“Apokalipsi”, f. 101), dvarrësve të idealeve, rrënuesve të poezisë (“Kënga e dritës”, f. 41) e kohës antipoetike (“Kujtim i mermertë”, f. 26), dhe të pseudovlerave, kur, si thotë poeti: “Nëpër dorë mëkatarësh dergjet poezia” (“Harrimi”, f. 87), ose kur: “Mbi portrete pshurrin qentë e çartur” (“Pështjellim”, f. 90) etj.
Një varg poezish të veprës Ujëvarat…, janë poezi kushtimore për njerëzit e shquar dhe njerëzit e afërm, të dashur.
Poeti i kushton poezi P. Bogdanit, Gj. Fishtës, Nënë Terezës, Anton Pashkut, I. Rugovës e R. Kukajt, duke shquar vlerat e veçanta të tyre dhe duke shprehur edhe pikëpamjet e tij për çështje të ndryshme. Me mjeshtëri poetike poeti ka realizuar edhe disa poezi për të afërmit, të cilat janë jo vetëm poezi dashurie për ta, por edhe poezi meditimi e shqetësimi për jetën.
Siç është e ngarkuar me emocion, poezia e N. Ukajt është e ngarkuar edhe me mendim. Meditimi i thellë përshkon të gjitha poezitë e këtij poeti, në të cilat ai mediton për jetën, historinë, poezinë, dashurinë, moralin etj.
Në kuadër të poezisë së vet, N. Ukaj ka treguar edhe prirjen për përshkrimin e natyrës dhe krijimin e poezisë përshkruese (“Nga majat…”, f. 131; “Mbrëmje…”, f. 109), përmes detajeve të së cilës, simbolikisht, shpreh kuptime të ndryshme.
Karakteristikë e poezive të veprës Ujëvarat…, është ndërlidhja ose gërshetimi i temave e motiveve të ndryshme, që vjen si rezultat i synimit për paraqitjen totale të jetës.
Tri tema të mëdha
Në qendër të preokupimeve tematike të veprës Ujëvarat…, janë tri tema të mëdha, universale, të paraqitura me shumë ndjenjë e dituri: jeta, dashuria, poezia.
Kështu, në gjithë poezitë e veprës Ujëvarat…, shprehet fuqishëm dashuria ndaj jetës, dëshira dhe lufta për ta jetuar atë, pavarësisht realitetit të saj (“E bukur është jeta / Edhe kur shpirti mbushet plot gëzim, /…/ E bukur është jeta, / Edhe atëherë kur tërmetet shpirtin ta copëtojnë / Kur tretet dashuria rrugëve pa emra / E të shuhet Ylberi në duar, / Kur ti shkrehesh e shkrehesh në vaj e pikëllim /…/ E bukur është jeta / Edhe ku ka gaz / Dhembje e lot” (“Jeta”, f. 129 -130).
N. Ukaj, në poezinë e tij shpreh dashurinë ndaj gruas së jetës, emrin e së cilës e përmend konkretisht. Poeti jep këtu portretin e femrës, ndjenjat e fuqishme që zgjon ajo në shpirtin e poetit, situatat e përjetimeve dashurore, shpesh erotike, dashurinë si kuptimin dhe forcën e frymëzimit të jetës (”Të dashurosh është akti i shenjtërisë tokësore /Dhe vityti i vetëm për të jetuar / Me ty mbushet një det mall” (“Një det mall”, f. 124).
Në vargjet e dashurisë së këtij poeti, ku jo pak ndihet fryma biblike, është po ashtu femra ajo që frymëzon meditimet e fjalën poetike të poetit për jetën, historinë, moralin, filozofinë etj.
Si edhe poetët e shumtë shqiptarë e botërorë, edhe N. Ukaj, në poezinë e tij paraqet edhe çështjet e ndryshme që kanë të bëjnë me poezinë, duke filluar nga çështja e frymëzimit deri tek çështja e vlerës së saj shoqërore. Poezia ka origjinë hyjnore, sipas poetit (”unë në këtë kohë kur ushqehem me helm / Ditën, natën, e mbys me tënden dashuri / Hyjnorja poezi”, (Motiv i ri”, f. 99). Ajo identifikohet me vetë jetën, fillimin dhe pafundësinë e saj (“në fillim ishte fjala”, “Kënga e dritës”, f.35 ; ”Me folë domethënë me jetue” , “Dialog”, f. 83); është bukuria e jetës (“Kur them e bukur është jeta, / Mes ideve të mia tinëz hyn poezia” (poezia: “Jeta”, f. 129); forca për të përballuar e kaluar të keqen dhe vuajtjen (“Poezia është terapi”, “Poezia është shpëtim / klithmë e ëmbël me gëzim” (“Poezia”, f. 139) etj.
Kemi kështu, ndër të tjera, edhe dijen dhe vetëdijen e poetit për poezinë, por të shprehur mjeshtërisht nëpërmjet gjuhës poetike.
E gjithë poezia e N. Ukajt krijohet si përpjekje e poetit për të lartësuar artin poetik, për të shtrirë mbretërinë e artit, për ta krijuar e kuptuar poezinë si kundërvënie ndaj të këqijave e absurdeve të jetës.
Jeta, dashuria dhe poezia identifikohen aq shumë në poezinë e këtij poeti sa, shpesh, vargjet për njërën rrjedhin natyrshëm si vargje për tjetrën.
Poezitë e veprës Ujëvarat…, janë poezi të meditimeve të thella dhe të ideve të rëndësishme për jetën, historinë, aktualitetin, filozofinë, religjionin, letërsinë, dashurinë, moralin etj., sikundër edhe poezi të mesazheve të rëndësishme që i drejtohen individit, qenies kombëtare dhe mbarë njerëzimit.
Veçanti e shprehjes së fuqishme
Poezia e N. Ukajt është e pasur me ndjenjat e fuqishme dhe mendimet e thella, por edhe me elemente epike, të cilat, përgjithësisht, kanë kushtëzuar gjatësinë e vargjeve dhe të poezive.
Gjuha e kësaj poezie është gjuhë e pasur dhe substanciale, fjalët e së cilës, ngjashëm me gjuhën e Gj. Fishtës, janë të ngarkuara me ndjenja e mendime.
Për shprehjen e botës së pasur e të fuqishme subjektive autori ka përdorur figurat e ndryshme stilstike, të cilat për veçantinë e krijimit dhe forcën e tyre shprehëse, shquhen sidomos metaforat, simbolet, krahasimet, hiperbolat, ironia, epitetet, sinestezia, oksimoroni etj. Shprehja e erudicionit të poetit, pra edhe shtresa diturore e kësaj poezie, është e shoqëruar edhe me përdorimin e nocioneve të ndryshme, siç shihet që në titullin e veprës, dukuri, e cila nuk ka cenuar shprehjen dhe vlerën artistik të saj, duke u integruar suksesshëm në kuadër të kërkesave të tyre.