HALIL KAJTAZI - VIA VITA SHQIPËRI (Roman)

HALIL KAJTAZI

VIA-VITA SHQIPËRI

R o m a n

Prishtinë, 2008

PROLOG

Gjatë tërë natës nuk kisha fjetur si më parë! Çudi, as gruas u përpoqa të mos i rrëfeja, pse s'qesh i qetë. Madje, isha rrotulluar herë në krah të djathtë e herë në të majtin, dhe s'munda të fle. Mendja i ka bredhjet e saj nëpër udhët e jetës sime.
Mëngjesi i kësaj ditë të janarit 2000 më gjeti të zgjuar me një temë që e kisha sjellur nëpër mendjen time. I kisha matur e çmatur sa ngjarje të jetës, veçanërisht kësaj radhe, i përkujtova disa festa, që më parë i cakëronim gotat në NATËN E VITIT TË RI. Edhe sivjet i cakëruam gotat, por nuk kënduam si më parë. Kishte disa lloje të pijeve dhe të ushqimeve, por në mesin tonë mungonte më i dashuri ynë, që gjendej në burgun e Mitrovicës së Sremit. I kujtojmë sa pritje të Vitit të Ri këtu në shtëpi. I kujtomë edhe ata që vinin rastësisht, të paftuar, por që na gëzonin tepër. Në NATËN e parë të Vitit të Ri 1981, në mbremje kishte ardhur nga ushtria, ajo e APJ-së, tezaku i djemve, Rifat Latifi, me gruan e tij, Shpresën. Shpesh e përmend ai edhe flet në Amerikë për këtë festë, për pritjen e Vitit të Ri. Të flasim si i kemi pritur festat kombëtare në kohën e rinisë sonë, s'është e udhës. S'po i lodh të tjerët.
Më parë iu shkruaja shumë urime shokëve dhe miqve. Ka vjet që i kam dërguar mbi njëqind urime. Një muaj, gjatë dhjetorit, e hartoja listën e njërëzve që ua dërgoja urimet. Pastaj, në shënime, i shkruaja tekstet me përkushtim. Oh, sikur të mi ruanin ato letra shokët dhe miqtë e të shihej çfarë iu kisha uruar me të dashurve, shokëve, pastaj vëllait tim këtu në Prishtinë, kur i shkruaja urimin nga Vitaku. Saherë i kisha matur sa vargje të një vjershe nga Asdreni ynë:
"Fjalë e bukur, fjalë e shenjtë
Thellë zemrës i tingëllon
S'ka në botë gjë më të shtrenjtë
Se zërin nënë kur e dëgjon..."
Ndodh se këto vargje ua kisha shkruar shumë shokëve, që t'ua përkujtoja nënën dhe pastaj e shkruaja fjalinë: "Urojmë Vitin e Ri 1954, dhe ju urojmë shëndet e lumturi!" Shpesh iu shkruaja ndonjë urim edhe shokëve e miqve që ishin ushtarë, pastaj edhe bijve të mi, që të gjithë, sipas ligjit të APJ-së, ishin të detyruar t'ia kryejnë ushtrinë "të huajt", t'i mbrojnë kufijtë artificialë të RFSJ, përkatësisht të Serbisë! Sa çekanët i kanë fituar bijtë e mi, po edhe bijtë e të tjerëve në ushtri? Sa veta janë sëmurë, janë vrarë, etj. Kanë ardhur edhe të vrarë të mbyllur në arkivole e me rojë ushtarake, me vendimin e shpifur ushtarak se ka vrarë veten!
Urime nuk arrita t'i shkruaja asnjë të burgosuri më parë. As im atë kur ishte në burgun e Nishit, nuk ka pritur se ne të tre djemtë e tij do t'i shkruanim urim për vitin 1952! As biri im, kësaj radhe, nuk ka pritur se do të marrë letër urimi nga familja, sepse prisnim se do të lirohej nga burgu dhe së bashku të kapërcejmë Vitin e Ri 2000!
Urim i kam shkruar birit tim në burgun e Mitrovicës së Sremit përmes një monologu, që e dërgova në gazetën "Bota sot". I ndëroj, sepse ata lëre që e nderuan veten, lexuesit, por shprehen kujdes edhe ndaj të gjithë burgosurve të tjerë shqiptarë.
Urim nuk mendoja që t'ju shkruaja të zhdukurëve, kur përditë nënat e tyre qajnë dhe i kërkojnë gjurmët nëpër humbëtirat e tokës serbe!
Në këtë natë të Vitit të ri, uroj që të mos e ndiejnë veten të prekur që po u sjell ndër mend një poezi të një ish-të burgosuri politik, që e shkroi më l6 dhjetor l961 dhe e fshehi nën astar të setrës, dhe pas lirimit nga burgu e botoi. Kjo poezi është e Destan Bajraktarit, që ia përkushtoj nënës së tij.

Ku je, o bir?! Librat tua s'i shfleton kurkush,
E kjo mue të mjerën më mundon, më brengos.
Ato tash janë tretë, vrugnue, pluhnosë,
Si me qenë t'shkreta, - trishtim me të mbushë.

Shpesherë, o bir, nisëm n'dhomë, me t'pa ty,
Ku mendoj se t'gjej ndonjë libër tue lexue,
Dhe, ashtu, n'maje t'gishtave' vij, për mos me t'trazue,
Por ty s'të gjej dot. Ah, burgu te mban n'dry!.
Ndonjiherë t'thërras; ku je, bir i nanës"
A kaq herët e ke lanë, ke shkue me ra"!
Po ti s'më përgjigjesh. Dhe n'për dritë të hanës

Vij si hije që të shoh, mos je me krye n'duar,
Sytë atyne rreshtave kurr pa ua nda,
Po ti prap s'je!... O, kur do të kthehesh, kur?!

1.)

Urime, kësaj radhe, nuk iu dërgova as Siçës e Fecit në Gjermani. Urime (të shkruara në letër nga unë) nuk mori as vëllau që na ndanë një rrjetë teli!
Kur i shpalosi kujtimet dhe urimet, shpesh më ka rënë në dorë një letër urimi nga Instituti i Folklorit Shqiptar të Tiranës. Me kishte gëzuar urimi i pare. Sa herë pata klithur në vete: "Via-vita, Shqipëri!" Kur disa vite me radhë, nisën të më harronin me urime, nisa të prekem, pse gjatë këtyre dhjetë viteve të fundit s'kam marrë asnjë urim nga nëna jonë Shqipëri?
"Urimet edhe zemrave të pikëlluara!" më bëhej se ky është një monolog i protestuesve që në vigjiljen e këtij Viti të Ri 2000, dolën para TEATRIT KOMBËTAR, në qëndër të Prishtinës. Nga të gjitha drejtimet e udhëve arritën shumë protestues, që me parulla kërkonin lirimin e të burgosurve shqiptarë nëpër burgje të Serbise. Kishte gra e burra me fëmijë kaliboç, kishte të rinj dhe të reja, por kishte edhe fëmijë që me mjetet pëlcitëse ose ishin të gëzushëm që po e përcillin një vit të luftës me mynxyra, apo e pritinin Vitin e Ri që do t'u sjell shëndët, jetë më të mirë dhe shumë e shumë më të lumtur!...

PJESA E PARË



VENDLINDJA IME

Isha zgjuar i lodhur, dhe përkundër dëshirës që të shkoja në park e ta thith atë erë të pishave, nuk arrita dot. Por, edhe pse s’arrita të ec nëpër ato udhë të parkut, para se ta lëshoja kompjuterin, me mendje iu ktheva asaj pjese të historisë, që së pari e pata mësuar e dëgjuar pikërisht në atë ish-ndërtesë të mejtepit, që ishte bërë shkollë e parë në fshatin tim. Më dukej se parasysh më dolën ato dy dyer të mëdha, në të cilat shpesh i shkruanim me gur të mellës si dhe dërrasa e zezë kur mësuesi shënonte njësinë mësimore të lëndës së historisë.
- Luftërat greko-ilire dhe romako-ilire që atëbotë i dobësuan dhe i zvogëluan tokat ilire, - shpjegonte mësuesi Haxhi. - Ilirët u gjenden gjithmonë përballë luftërave me detarët grekë. Në një luftë që u zhvillua ndërmjet Grekëve dhe të Ilirëve, këta të fundit, pas shumë flijimesh dhe heroizmash i shkatërruan tërësisht Grekët dhe flotën e tyre. Ndërsa kur merr vesh Agroni për fitoren e Ilirëve prej gëzimit vdes, dhe kështu në fron erdhi gruaja e tij, Teuta. Edhe ajo, si të gjithë mbretëritë e mëparshëm e vazhdoi udhën e tyre. Punët që nuk i kreu Agroni, Teuta i ndoqi me vërejtje të madhe, që kishte të bëjë me luftën kundër kolonëve grekë në tokat iliriane.
Tregtarët grekë mundoheshin që të sigurojnë sa më shumë skele në bregdetin ilirianë, prej nga të zotëronin të gjithë tregtinë që zhvillohej në bregdetin Adriatik. Kolonitë më të njohura të Grekëve në Iliri qenë: Epidamnost(Durrësi i sotëm), Apollonia(Kurveleshi i sotëm). Teuta bënte çmos që të bëjë pastrimin e kolonëve grekë nga tokat ilire. Ç’ishte më parë atdheu ynë që sot është bërë një shtet i vogël me vete! Atdheu ynë, përpara se të mëkëmbej në një shtet me vete, ishte një krahinë e një shteti të huaj, që sundohej prej një populli të huaj të ardhur nga Azia e të pagëzuar si turq. Shqipëria përpara kishte qenë nën zgjedhën e Turqisë, e cila e mbajti vendin tonë pesëqind vjet në robëri. Por, nuk duhet të besojmë se shqiptarët, përpara se të pushtoheshin prej Turqisë kanë qenë përherë të shkelur e të robëruar prej të huajve. Edhe ne kemi qenë të zotët mbi vendin tonë - na fliste mësuesi në orën e historisë, dhe vazhdonte të shkëpus edhe ndonjë detaj nga Iliria jonë. - Duhet të dimë se nder popujt që përmenden në siujdhesën Ballkanike, më i vjetri se yni s’është asnjë, por dimë se në kohë shumë të lashta, bota nuk na quante shqiptarë, por ilirë, kurse vendin tonë e thërrisnin Iliri. Stërgjyeshit tonë, pra kanë qenë ilirët; këta janë shumë të vjetër dhe nuk dihet se nga kanë ardhur. Ilirët ishin të ndarë në shumë fise dhe kishin pushtuar krejt siujdhesën Ballkanike, përveç anës se jugut, ku banonin Grekët. Ilirët ishin vrastarë e trima të fortë. Ata s’e patën kuptuar se bashkimi bën fuqinë. Kishin mbretëritë e tyre, por të rrallë ishin ata që në ndërgjegjen e tyre mendonin sesi të bëjnë një mbretëri të fortë e të bashkuar. Ndër mbretëritë e ilirëve më të përmendurit qenë: Bardhyli, Pleurati dhe Agroni, por ajo që përmendet më shumë në histori, ka qenë mbretëresha Teutë, gruaja e Agronit. Kjo diti të sundojë e ta bashkojë vendin dhe fiset e ilirëve, i mbajti nën sundimin e vet, duke e mëkëmbur kështu një shtet të madh që shtrihej mbi Shqipërinë e sotme, mbi Mal të Zi, mbi Dalmaci dhe mbi një pjesë të Kosovës.
Ilirët ishin njerëz të fuqishëm, të pa frikë. Kishin trup të gjatë që varret e vjetra dëshmojnë, por ishin edhe të ashpër e të rreptë. Ishin mësuar të vuajnë dhe s’desh të merrnin vesh as për të ftohtë e as për të nxehtë. Jetonin e luftonin në borë e akull si nën vapë, pa strehim mbi kokë, pa ngrënë e pa pi, zbathë e deshë! Rrobat e tyre atëbotë ishin prej lekura dhensh e shtazësh të egra, që merreshin me gjuetin e tyre dhe përjetonin rreziqe të mëdha. Këtu shihej edhe trimëria dhe guximi i tyre, se kur s’u frikësoheshin kafshëve të egra, edhe grekët mund t’u iknin fërkimeve në luftëra me ta. Më vonë filluan të prejnë tirq, mbërthyes e guna dhe të mbathin këpucë dhe të vënin në kokë qeleshe. Ilirët s’dinin ta punonin tokën, dhe pasuria e tyre ishin kafshët e armët, që i ati ia lente djalit brez pas brezi, që ta ketë ndërmend gjithmonë dashurinë ndaj trimërisë së të parëve. Kur pleqtë u rrëfenin me fjalë, u ndezej zemra dhe kështu të rinjtë adhuronin burrërinë dhe trimërinë e të parëve të tyre. Puna më e nderuar për burrë ishte gjahu dhe lufta. Në to gjenin jetesën dhe kështu zhvillohej fuqia e mendja për t’ia zbardhur faqen vetes e kombit të vet.
Gruaja e atëhershme posi shqiptarja e mirë e sotme ishte punëtore, shtëpiake dhe dinte të rritë fëmijë me nder. Burri shkonte me bagëti në mal e delte në luftë e gruaja e mbante shtëpinë, e punonte tokën, mbjellte, korrte, bante drurë e ngarkuar me to ecte duke iu dhënë gji një ose dy fëmijëve përnjëherë. Kur vinte koha të lindët fëmija, gruaja delte prej shtëpisë dhe merrte pyllin e pas do ditësh kthehej me fëmijë ngryk e pohonte: "E gjeta në pyll!" Gratë e ilirëve ishin trimëresha, sakaq delshin e luftonin si burrat. Shkrimet kallëzojnë se kur Oktavjani pushtoi qytetin e Salonës, gratë e ilirëve të veshura me rroba të zeza dolën natën nëpër terr si të ishin zana e mësynë aq me hov në romakë, sa atyre burrave të mëdhenj iu desh të iknin...
Sa shpejt më dukej se mori fund ora e historisë, por ishin klasat e kombinuara dhe në klasë të tretë nisi t’u flas për njohuritë e natyrës. Ai u fliste nxënësve për majmunin dhe harruam se ç’na kishte shpjeguar për atë pjesë të historisë dhe të luftërave greko-ilire.
- Ju ndoshta do të keni parë majmunin duke luajtur ndonjëherë me arushën, duke bërë edhe lojëra të këndshme gjatë udhëtimit? - pyeti mësuesi në orën e mësimit të njohurisë së natyrës. - Majmunët që i bëjnë lojërat e tilla janë të vogjël, kurse ata që jetojnë nder pyje, janë të mëdhenj. Majmuni është tepër i kuptueshëm, dinak dhe qesharak. Gishtin e madh të dorës e ka të kundruar si të njeriut, i cili i shërben për të kap. Fytyra dhe duart e majmunit i përngjajnë njeriut...
Mësusi kishte folur edhe për vjedullën, pastaj për zogjët dhe shumëzimin e tyre. Kur ra zilja e shkollës, ne dolëm prej klase duke rikujtuar orën e historisë dhe veçoritë e majmunit që kurrë s’e kishim parë...

KA ILAÇ PËR KURBETIN?

Kisha rënë të fle me muzikën që s’e adhuroja. Isha zgjuar me dashuri për të krijuar me këngën që sikur të ishte porositur për dëshirën time. Ishte kënga e kurbetit, që shpesh e lëshonin ata të Radio- Prishtinës së pushtuar! Këndoheshin edhe këngë shqipe, jipeshin edhe lajme, që ta merr mendja se këtu në Kosovë çdo gjë është duke u ringjallur në dobi të shqiptarëve. Prozës i kishte thënë që treguesin e radio stacionit gjithnjë të gjente vetëm në Radio-Tiranë. Radio-Tirana i kishte pëlqyer edhe më parë. "Ku të dëgjoja lajme, nga zonat: krra, krra!? Cilat janë ato zona: krra, krra, që i përmend z. Ismail Kadare? Vargjet e këngës së kurbetit vazhdonin: "Unë-o mjeri fukaraja!" Çfarë janë këto vargje? Po këngët e kurbetit? Bardhit i thoshte një mendje sesa më shumë që i këndohej kurbetit, ai merrte me vete me shumë njerëz. Çfarë jemi ne shqiptarët? Kurbeti ka marrë hov e ne i këndojmë këngë! I ruaj shumë këngë për kurbetin. Jetojmë me këngë dhe me disketa që i shkëmbëjmë nga bota e jashtme... Të qortojmë veten apo ata që e ngrehen këmbën zvarrë dhe morën udhët e kurbetit? Kafshatë që s’kapërdihet është kurbeti për ne! Pastaj ne të gjithë si një, vale- valë, i marrim udhët për kurbet! Si të shkohet pas bletës që ka marrë udhë për t’u mbytur në lumë? Madje, kënga në radiovalë kishte përfunduar, por plaga e kurbetit po përhapej. "Ka ilaç për kurbetin e shqiptarëve?", pyes. "Ka", më thotë një zë njeriu. "Ka ilaç, që Kosova të bëhet Shqipëri?" "Ka, më thotë një zë tjetër edhe më i theksuar se ai i mëparshmi." "Ka Kosova shqiptarë që dinë ta udhëheqin?" "Ka." "Ka Kosova bukë?" "Ka edhe për të tjerë", më thotë edhe ai që s’kisha menduar se merret me punë të tilla.
Kapërceja nëpër udhë të Dubrovnikut, dhe mezi prisja t’ia rrëfeja diujëndrrën që kisha parë, të cilën e pata shënuar në atë bllokun e vogël të numrave të telefonit. Zhdirgjesha shkallëve teposhtë dhe e kërkoja lapsin. "Mirë që më ra nder mend, mirë që i pata shënuar dy tri fjalë, dhe mirë që s’e paskam harruar syzheun e ëndrrës!"
"Isha në Kodër të Diellit së bashku me z. Habib Hashanin, dhe e kërkoja një dugajë të bleja diç në të. Me gjasë edhe ai kërkonte të njëjtat sende që më duheshin edhe mua. Në grushtin e dorës së djathtë e shtrëngoja fasulen që të mos më derdhej. Arrita te dugaja e Visokëve, dhe pashë se ishin do shkallë për të zbritur teposhtë dhe aty ishte dugaja. Çuditesha sesi dhe kur ishin ndërtuar ato shkallë. Kur u zhdorgja poshtë, m’u derdhen prej grushtit ca kokrra të fasules. U kërrusa t’i mbledhja, dhe s’arrita t’i përfarë të gjitha. Sa kokrra mbetën të shkapërderdhura. Pastaj shikimin e drejtova nga Kodra e Diellit, ta shihja nga treti Habib Hashani. Pashë se ai s’erdhi pas meje. Hyra në dugajë të Visokëve, dhe për fat tim, në dugajë ishte Agimi.
"Agim, prit pak se mos po vjen edhe Habib Hashani!"- i thashë.
Agimi shikonte prej një skaji të xhamit, e unë përpiqesha që të mos e shtrëngoja grushtin se me derdhej fasuleja. U afrova në tezgë e e luta Agimin:
"Agim, matma këtë grusht kokrra fasuleje, se e kam për farë. Do ta mbjell në Vitak dhe do të shoh sesi po bëhet fasuleja e Kosovës atje te ne. Farën e Kosovës po e dërgoj në Drenicë!..." i thashë dhe mezi arrita ta derdhë atë grusht fasuleje në peshojë.
U pata gëzuar shumë që pata rastin ta masja atë grusht fasuleje, por ç’fat pata, shpejt më doli gjumi.
- Ju, mund të më qortoni, pse unë merrem edhe me ëndrra? Mirë e keni ju, por mirë e kam edhe unë. Isha në Vitak, dhe arrita me vonesë, kisha mbjellur edhe atje një copë tokë në luadh, shtatë ari fasule. E kisha punuar mirë, me vullnet e dëshirë. E kisha mbjellur me shat në vijë dhe e kisha plehëruar. Ka ditë që as këtu në Prishtinë, e as në fshatin tim, nuk kishte rënë pikë shiu. Unë s’arrita të shkoja në luadh, e të shikoja fasulen.
-Haxhi, si është ajo bimë fasuleje në livadh? - e kisha pyetur Haxhiun, birin e vëllait të madh.
-As që e kam shikuar - më ishte përgjigjur Haxhiu. - Ç’po pyet, kur po sheh se çfarë thatësire e madhe është te ne! S’e kam parë as arën time...
Vërtet, kur kisha zbritur nga vetura te Sejdiajtë, tokës i vinte era shkrum e thatësirë. U pata ndalur te varrezat. Krushqit thoshin se tërë dita ishte vënë në shi, por sikur frikësohej të bjerë në atë tokë të thatë, që hëna e dëmtonte natën e lëre më ç’i bënte dielli ditën... Si për fat tim, në atë mbrëmje, kisha paraparë të buja në Vitak që të zgjohesha herët e të shkoja ta shihja fasulen se si i kishte përparuar, por s’arrita dot. Ndodh se lodhja e ditës së kapëprcyer ishte shkarkuar te unë në orët e mëngjesit. Haxhiu më kishte premtuar se do të udhëtonte me veturë rreth orës 6,oo të atij mëngjesi. Isha zgjuar pikërisht në atë kohë. M’u desh të bëhem gati, ta mbyll atë dritare të dhomës së fjetjes, pastaj edhe roletën, dhe dola prej pragut të shtëpisë. Prisja te dyert e mia, por veturës s’ia dëgjoja as më të voglën zhurmë. Eca Udhës së Kodrës së Vitakut. Kur dola në Zabel te Pusi, e bëra një hap mbrapa dhe u ktheva t’i shikoja ato shtëpi të reja: dy shtëpi janë të Maltinëve, njëra e Hajrë Isës, e tjetra e të vëllait të tij, Tafil Isës, kurse këndej tyre, në Fushë, janë më shumë shtëpi: Artiani, vëllai, Bledini, djali i vëllait të madh, Skritani dhe Fetahu i mixhës Ramë. Ai e ka ndërtuar shtëpinë më të bukur në Lug të Keq. Ata të lagjes së Spahive frikësoheshin, se mos kur do të zgjohen një ditë, do të shohin se shtëpia e Fetahut është rrëzuar në atë Lug të Keq! "Po, ku s’gjeti truall më të mirë për atë shtëpi, po shkoi e e ndërtoi mbi LUG TË KEQ?" Lug i Keq, më!" - bënte shaka Sadri Bejta që me muaj kishte punuar në hapjen e pusit për të gjetur ujë të pijshëm. Fshatarët e nënçmojnë atë pjesë të tokës, e s’shohin se edhe ata i kanë ndërtuar shtëpitë një një zallinë që dielli e kallë në pikë të natës, e lëre më ç’ju bën ditën?...
Kujtoja bisedën që u pat bërë në të pame të Sylës, kur i kishte vdekur gruaja. Aty e pata dëgjuar një tezak të Sylës nga Cerkolezi.
-Ju që keni ndërtuar shtëpi mbi udhë, do të shihni dritë, kurse këta që kanë mbetur në troje të moçme, kurrë s’do të shohin dritë të bardhë! - tha tezaku i Sylës. - Më pyetni pse? Pse, duhet ta dini se në këto troje të moçme kanë bërë shumë be e rrëfe, kanë gënjyer, kanë vrarë e prerë njerëz, kanë shpifur, dhe ato troje i çojnë peshë! Sytë janë për të parë e veshët janë për të dëgjuar. Ikni prej atyre trojeve! - përsiaste ai. – edhe pemës duhet ti ndërrohet trualli e lëre më njeriut!
Burrat qeshnin. Ata që kishin dalë prej atyre trojeve të moçme u qejfuan se menduan se janë liruar prej mëkateve e të bëmave të këqia. Tash do të zgjohen, dhe do të mendojnë ndryshe për vete, po edhe për të tjerë...
Bardhi e kishte mbyllur bllokun e shënimeve. Ushtima e kompjuterit sikur i jipte shenjë që ta lë punën, se me gjasë barku kërkonte bukë. Me sustën e mbylljes, ushtima e kompjuterit pushoi...Zbriste shkallëve teposhtë duke dyshuar mos vallë kishte bërë ndonjë gabim në ruajtjen e tërë asaj që shkruante.

NJERËZIT E KOHËS

Bardh Mulaj ishte zhytur në jetën e pasur të ëndërrimeve dhe e maste me peshore botën e të gjitha ëndrrave që kishte parë, kurse pastaj me mendje kthehej e zhytej në botën e zhgjëndrrave për jetën.
-Po, ç’jetë është kjo në ëndërrime? Po, vallë, çfarë është edhe kjo jetë në zhgjëndërr?
I thoshte një mendje, se po të kishte një peshojë e t’i vë në të ëndrrat dhe zhgjëndrrat që i kishte parë, cilat heqin më rëndë? "Pesha e ëndërrimeve është e bujshme, them, por edhe koha e zhgjëndrrave po ashtu është një lloj erozioni, që gjithnjë bëj përpjekje që asnjë kohe të mos i zë besë. Po qe se më qortoni se jetoj me ëndrrat që i shoh, e jo edhe me zhgjëndrrat, mund të gaboni. Unë për vete s’di t’i ndaj, aq sa s’mund t’i ndaj mëkatet e vjetra, prej fatkeqësive të reja. Të më falen të gjitha mëkatet që i kam bërë, do të ishte një lloj shkelje flagrante në dinjitetin profesionist, por edhe sikur të kërkojë që të mos pësojë ndonjëherë, ky do të ishte mendim absurd! U them botërisht se nuk dëshiroj të jetojë në llahtari! Lavdatat s’më duhen në asnjë kohë. Koha për mua s’ishte asgjë tjetër, por vetëm kohë, fjalë e thatë, që asaj i kam paraprirë, e kurrsesi ajo s’më priu mua. "a prij se nuk e di udhën!" i kisha lutur ata që e njohin vendin. Çdo kohë i ka njerëzit e kohës, që kanë punuar qysh herët për ta arritur atë kohë me njerëz të kohës. Asgjë s’më ka penguar koha, po qe se kam lëviz në kohë, kam projektuar e punuar, kam ecur dhe kam paraparë e matur jetën time, por edhe të breznive...
Po e zë se erdhi koha ime! Sërish kam frikë se do të mashtrohem! Ndashtë! Nëse mashtrohem, dëshiroj që bijtë dhe bijat e mia si dhe i tërë njerëzimi në botën e civilizuar, të mos mashtrohen. Bota e mashtrimeve është botë në vete, si të thuash si e ëndrrave dhe zhgjëdrrave të mia. Sa ka njerëz të mashtruar, po aq ka edhe të tillë të pamashtruar. Dy pole të jetës: gjithnjë të mashtruar dhe të pa mashtruar! Çfarë janë këto kurdisje në botën tonë? Dy kahe jetësore që bëjnë gara mes vetes, dhe koha i pranon si të mirëfillta! Ta qortoj kohën, apo veten, që s’pata aftësi në çaste të pikërishme t’i paraprij një jete më të mirë, me ditë të mrekullueshme!

O, ZOT, KI MËSHIRË NDAJ FSHATARËVE!

Ka vjet që askujt s’i kam shkruar letër urimi, me përjashtim të një letre që ia pata dërguar Arsimit dhe Fitimit në Gjermani. Letra urimi kisha shkruar herët, dhe kisha dërguar anëmbanë Kosovës, pos në Shqipëri, jo,se s’ishte rendi e koha që të bëjmë shkëmbime me letra. Po të kthehem në letrat që ua kam dërguar të tjerëve, humbi shumë kohë, dhe sikur t’i kishin ruajtur shokët dhe miqtë letrat e mia, tash do t’ua shpërbleja me nga një libër të Arsimit: "Të vdekurit vallëzojnë". Kaq pata mundësi, e sa për mundësi të tjera, të gjithë m’i dinë kushtet. Mjafton se ende po mendoj mirë, dhe se ndodh që edhe i miri të theret në përpeq, por ndashtë! Bota për mua e unë për të, e di se jam si një pikë ujë në det. Kësaj i them, bota ime, kjo që më kap dhe s’më lë të qetë në jetë. Qetësia s’është e lavdërueshme. Qetësi në kukëza, i them! Asgjë s’duhet të jetë e tepruar. Të bëhem tepër merak në kalë at, mund të më ngordh, dhe mbes në këmbë për tërë jetën... Më mirë në këmbë sesa i rrëzuar si lis me rremba!
U ktheva prej Vitakut, por e lashë atë tokë gurinore shkrumb i gjallë. Kur pata zbritur dhe zhdirgjesha arave të Topallajve, u luta: "O Zot, pse i mundon kaq shumë fshatarët e mi?" Atëbotë m’u kujtuan fjalët e Xhavitit, që shpesh m’i përsëriste:
- Baba, kjo toka juaj është shumë e ashpër, po edhe njerëzit e këtij vendi kanë trashëguar po atë ashpërsi!
Kisha shkuar së pari në kopshtin tim, afër Rekës. Posa hyra në kopsht, ndjeva njëfarë klithme të shpendëve, që thureshin nëpër kulpra. Kur pashë se qepët ishin bërë shkrumb, mora një kovë të plastikës në kopsht të Bacit, dhe nisa t’i ujis rrënjët e kungujve të misirit. Vjet kisha marrë kunguj të mirë, të përderdhur, dhe pres që edhe sivjet të kam kunguj të mirë. Por, duke i ujitur, ia nisi një rigë shi. Në vete thashë: "Po i lë, se shiu veçsa s’ka mbërri këtu". Por, nëpër atë rigë të shiut, i ujita vetëm kungujt. Për qepë thashë: "Zoti iu bëftë çare, se s’kam ç’t’u bëj!"
Ika prej asaj rige shiu me këpucë në dorë, dhe s’më lagu aq shumë. Arrita në oborr të mixhës Ramë i zbathur, dhe u ula në kroin e tij me rënie të lirë, i lava këmbë e duar dhe pastaj hyra në shtëpi. U përshëndeta me të gjithë, dhe u thashë se keni të fala prej atyre në Gjermani. Dje në shtëpinë time erdhi miku i Fitmit, dhe i kishte parë të gjithë: Fitimin, Arsimin, gratë e fëmijët e tyre, po edhe Avniun tuaj. Fitimi dhe Avniu atje janë bashkuar në një shtëpi. Kaq...Pashë se ata të shtëpisë se mixhës Ramë u preken. Shqipja nisi t’i përlosh sytë. Tezja ishte kërrusur mbi një shilte, kurse mixha Ramë mbi një batanie të vjetër, bëhej gati ta fal drekën.
Por, edhe pse e shkrova letrën, dhe ashtu të përfunduar e dërgova për në Gjermani, kujtimet e tjera sikur për inat tim, apo të të tjerëve rishtas m’u zgjuan. Një det i madh mendimesh më vlonte nëpër kokë, më kishte kapluar të tërin, dhe mezi prisja çastin ta përfundoja këtë vizitë që ia bëra Sinorit e të kthehesha në shtëpi, të vazhdoja atë që më ishte lidhur nyjë. Në vete thosha:"Po, ç’djall është kjo bota ime krijuese, që më rrëmben kaq shpejt?!" dhe mendja sërish më shkonte te tema që e kisha vënë në binarët krijues. Edhe vetes i bëja shpesh ndonjë pyetje: "Mos s’po di të shkruaj, apo të ngutëm e të shkruaj sa më parë atë që e kisha përsiatur thellë në shpirt?..." Nga thellësia diku e panjohur, që as s’e shihja e as nuk mundja ta prek me dorë, sikur gufonte diçka e papritur. Nora shpesh më shikonte në fytyrë, pëpiqej të më fut në ndonjë botë tjetër, e të më shkëpus nga kjo bota ime krijuese, por mëkot. Disa herë më kishte dhënë shenjë që të qetësohesha, por kushedi se nga më kishte fluturuar kjo mendja ime?
-Besa-besë, prapë po i kthehem atij vajit të gruas sime. Më mirë që të më qaj gruaja sa jam gjallë, sesa kur të vdes! Mjafton se njëherë në jetë ia pashë gruas lotët në sy për mua! - e pata ndërprerë bisedën, dhe u futa në ca gjëra që mendonin se fare nuk kishin peshë.
Atëherë Norën e shikova se qeshi, dhe me gjasë më dha shkas që sadopak të qesh, qeshen edhe gratë e tjera, qeshen edhe burrat. Kështu kapërcente mbrëmja, ajo dikënd e ndante e dikënd e afronte, por prapë mbetej mbrëmje, një mbrëmje në kujtesë më shumë...Edhe sikur të ngritesha në këmbë dhe të thosha mendime me peshë, në këto çaste s’arrija dot të bëja: bum! Si është vendi - është edhe kuvendi, më sillej në mendje ajo fjalia që shpesh e kisha dëgjuar. Pastaj edhe urti të tjera që kanë tekst dhe nënteks: "Kush të do të mirën, të puth në natje!", por që këtu me gjasë s’e kishte vendin, sepse ne ishim tubuar në mbrëmje të këtij korriku. Korriku në qytet as që përjetohej si muaj i të korrave, se këtu askush s’mendon për të korrur. Por sikur të isha në fshat, do ta përjetoja me të korra. Por, ç’djall është edhe ai fshat? Më ka marrë shumë kohë! Dhjetë vjet më kanë mashtruar fshatarët e mi se do të ketë krizë të bukës, do të ketë uri në veçanti në qytet e më duhej ta mbjellja arën time me grurë e misër, e ja, fat që krizën e bukës s’e përjetova as unë e as ata në fshat. Por, ç’të bëjnë edhe ata fshatarë: gjithnjë jetojnë me frikë, jo po ndodh kjo, jo do të bëhet kështu, pastaj: "Serbia na merr bukën në magjë dhe ia dërgon Rusisë e ne na lë të cakllojmë nga uria". "Jemi provuar ne me këto punë të Serbisë, o ta ndjefsha të mirën! S’është kjo hera e parë. Luftuam kundër saj, pastaj u bëmë edhe bashkë me të, dhe e fituam luftën, por prapë lirinë na premtoi e s’na dha ta shohim as me sy!" Dhe me këto pak fjalë e mbylla gojën. Mu desh që në moshë të thyer, ta punoja tokën, që të mos i trokisja askujt në derë për bukë. Kishin kaluar njëzetë vjetë që s’e kisha punuar atë tokë djerrinë në Vitak. Mjete të prodhimit s’kisha. Një shat që e kisha lënë në tavan kur erdha në Prishtinë s’e pata gjetur. As ato koshere të bletëve që i pata lënë në tavan, s’i gjeta. As enët që mendonim se do të shkonim gjatë verës, s’i pata gjetur. Nora shpesh më ankohej. Përpiqesha që tërë ajo që kishte kapërcyer të harrohej. Shtëpinë e patëm gjetur ahur, me pleh, dhe as që erdhën ata djem të vëllait të na ndihmonin, se i kishin ngujuar bagëtinë. Kushedi se ku e patëm dërguar atë pleh të bagëtive, në arën time apo të vëllait? As që më kujtohet. Por, mjafton se shtëpia nisi të marrë frymë lirisht. Kthimi ynë në tokën tonë, me gjasë i frikësonte edhe ata të lagjes. Shpesh i dëgjoja nëpër vrima të avllisë se thoshin: "Ore djem, ecni e punoni? Ç’jeni duke bërë? A po shihni se ky ka ardhur prej qytetit dhe e punon tokën, po ju? Po, ndodhi e s’patëm bukë, t’ia kërkojmë këtij nga qyteti, e tokën e kemi edhe ne si ky..."
Ato ditë kur u pata nisur të shkoja së pari në Vitak; pata buajtur në Klinë te Sherif Mariçani, dhe të nesërmen isha zgjuar dhe në traktor të tij i kisha ngarkuar dritaret për meremetimin e shtëpisë, e ai më doli përpara dhe më pyeti me një zë qortues e të ashpër:
-Ku po do? A je në mend?
-Po shkoj në vendlindjen time, në Vitak - iu përgjigja preras.
-Çfarë Vitaku, njëherë e përgjithmonë i ke fshirë duart prej tij. Ec nga ke ardhur, se moti ke kërkuar qytet!
Traktori u nis për në Vitak. Heshta, por gjatë e kam bluar në kokë atë që më tha Sherif Mariçani. Në mos asgjë, prisja se fjala e tij do të më afronte, e jo në atë mënyrë, sikur desh të më grushtojë! Kisha udhëtuar në natje, dhe shihja se të gjithë ata që më flisnin keq, më ndihmonin që prapë të mos e humbi hullinë që kisha filluar.
Kujtimet e përjetimet janë kapituj të veçantë të jetës, them shpesh në vete. Ato kujtime më duhet t’i mbarështroj, t’i vë në letër, se pastaj, më thotë një mendje, ato do ta zgjojnë malin e fushën dhe prej tyre do të mësojnë edhe të tjerët. Por, ç’fat që pata, këto kujtime u desh të shohin dritën më herët, dhe të bëja edhe një bum të vogël në letërsi, siç bënë shokët e mi. Apo ç’më duhej ai: bum, kur mund të mbytesha kryengul e në lumë! Bumet s’i desha në jetë...

GJITHNJË NË IKJE

Ç’prej se kisha mësuar shkrim-lexim, pos të tjerash, leximi i letrave dhe shkrimi i tyre më pëlqenin pa masë. Kushdo që merrte ndonjë letër ushtarësh në lagje, vinin te unë dhe ua lexoja. Ka raste kur vinin me nënë, baba, motër e vëlla, dhe kështu, posa ia nisja fjalisë se parë, ata i shihja se qanin, ndalesha nganjëherë, e burrat më thoshin: - Hajt, hajt, lexoje atë letër, se këto gratë që derdhin lotë e ndalin edhe qerren në tepozhëze!
Më duhej edhe mua një lloj durimi, besa shpesh ruhesha që të mos më rridhnin lotë për ata ushtarë të mjerë! Ç’fat pata, shpesh edhe vinin e më luteshin që t’ua shkruaja letrat për djemtë e tyre. Ata shpesh më flisnin pa lidhje, e besa mund të gaboja edhe vetë, t’ua shpreh mendimet e tyre, duke mos ditur që atëherë se letrat e ushtarëve lexoheshin dhe kontrolloheshin nga polocia sekrete ushtarake. Ka raste kur një fjali është marrë në spikamë, dhe ushtari ka shkuar edhe në burg. Por, mbasi isha mësuar të shkruaja letra, për fat shpesh edhe ua lexoja. Burrat më këshillonin: "Shlyeje ketë e ketë!" As që më tregonin arsyet e shlyerjes. Tash vonë i mora vesh! I mora vesh atëherë kur shkova ushtar në Lubjanë, dhe më pat thënë im atë:
-Shiko mirë ç’shkruan në letër! Ani, ti që je me shkollë, ta kesh me dije se këta lëmshat e bardhë dhe të zi, t’i kanë dërguar herët atje!
Ç’ishte kjo punë e lëmshave? Mos edhe atit tim ia kishin përcjellur lëmshat e zi e të bardhë? Mos atë që kishte përjetuar ai, më përsëritej në jetë? Zatën, edhe thëniet e moçme:"Mëkatet e vjetra, fatkeqësitë e reja", s’janë edhe aq të pa qëlluara. Kushedi ç’kishte bërë im atë? Di vetëm kaq, se tash po shoh e vërej më mirë, në katër luftëra mori pjesë, dhe s’qe në gjendje të na sjell një troh, a më vetëm një pikë liri Çfarë ishte edhe im atë? Më dukej shpesh se ishte tepër i ashpër ndaj meje, apo edhe ndaj vëllazërve të mëdhenj, e shpesh edhe ndaj mixhës Ramë. Por, jo, kutadi, ai kishte menduar ndryshe për vete e ndryshe për ne: jeta jonë të vazhdojë! Erdhëm deri këtu, dhe pas vdekjes së tij, ç’fat patëm, njerëzit nisën t’i ringjallin kujtimet e tim eti. Madje, edhe ata që dikur mendoja se qenë kundërshtarë të tij, si për çudi, flisnin mirë për të. Më duhej ta përmbaja veten, se ime ëmë më kishte këshilluar para se të vdes: "Bardhosh, mbaje veten!" Por, as vetë s’e di, sesi një dasmë që bëhej në lagjen tonë, kur Bali Ukë nisi ta lavdëroj babanë, ia resha me pak fjalë, e të gjithë qenë kureshtarë:
-Shiko mixha Ukë! - i tha Bardhi. - Ke përmendur disa herë babanë tim, po e lavdëron, faleminderit, por sa i përket bukës, s’e paske kuptuar mirë?
-Po, pse thua ashtu?- pyeti mixha Ukë. - Unë e njoha Veliun më mirë se ti. Ç’ke ditur ti atëherë, i vogël qe?
-Pajtohem se qesh i vogël, por kuptom dhe dëgjom: "Ne e dhamë drithin dhe miellin e s’fshehem asgjë. Pse e dhamë? E dhamë pse im atë e kishte kokën nën gërsherë pikërisht se s’ishte pajtuar me përfudimin e luftës së mbramë. E dhamë se duhej ruajtur kokat e meshkujve. A më mirë sikur që e dhamë mallin, apo malli të na i hajë kokat tona!? Por, dihet, ne me tridhjetë anëtarë të familjes mbetëm pa bukë! Këtu në lagje të gjithë ju kishit bukë. Kur im atë binte nga një strastë ushtarësh miell në shtëpi, dilte nëpër sokaqe të lagjes e pyeste:
- Kush s’keni bukë, shkoni në shtëpi, se mbrëmë e kam prurë një strastë ushtarësh miell?!
- Po, ç’bënim ne me atë trastë miell? - pyeti Bardhi. - Tridhjetë anëtarë të famlijes - ua ngrita gishtërinjt e mi. S’e keni kuptuar atë se ua ka tërhequr vërejtjen: "Unë po, pajtohem ta ndaj me ju një strastë miell, e ju s’po jeni në gjendje të ma jepni hua një tepsi miell!".
- Ehe!, - bëri Bali Ukë, dhe sikur i përpiu fjalët e tij.
U desh të lëshohem në gjera të tjera. Jeta ime po vazhdon... le të vazhdojë jeta edhe e atyre që s’e kanë paraparë e matur me kohë...
Prej kësaj dhome i kthehem fshatit. Çudi, bishtat e tij më përcjellin gjithnjë. Është vështirë të jesh fshatar, por edhe më vështirë të bëhesh qytetar. Ku do të mendonte mixha Ukë se jam me të, dhe shkruaj për të, pastaj as këta në shtëpi ende s’e kanë marrë vesh se çfarë jam duke krijuar? Në vete them: "Më mirë është që tash mos ta marrin vesh se kënd kam në shënjestër, se pastaj më hidhërohen!" Vërtet, ashtu nuk do të më dalë punë me këta të mitë. Më thoshte shpesh edhe i ndjeri Mirko Gashi: "Mos zë armiq më shumë se ke, se do t’i humbasësh edhe miqtë e vjetër dhe të rinj!". Ika kalimthi edhe nga këto thënie, se kur dëshiroja të flisja me të e gjeja të dehur, e fare s’i thosha: "O Mirko Gashi, kur do të gjej ndonjë ditë të qetë, dhe të mos ndiej se të vjen era raki...?" Gjithçka, them në vete, qenka në ikje. Edhe jeta në ikje, edhe romani në ikje, por nga kjo ikje, shoh se do të dalë një punë që më vonë do t’i vjen era misk sapun nga Peja!

KTHIMI NË TOKË TË BUKËS

Çfarë më erdhi në kujtesë: udhëtimi i Besimit në pranverë të vjetit l968, kur e pata dërguar në Vitak, për ta lëruar arën në Errnicë me qe të mixhës Ukë. Kur ishte kthyer nga fshati në qytet më kishte rrëfyer:
-Posa dola në Arë të Errnicës dhe duke u zhdjergur mezhdes teposhtë, pashë se ishte duke lëruar mixha Ukë me qe e plug të tij, aq u gëzova, sa në jetën time gëzim më të madh s’pata. U gëzova që pas njëzete pesë vjet pashë sesi lërohej ara jonë, dhe m’u duk se u bëra njeri i madh. Pra, kurrë në jetë nuk do ta harroj lërimin që ia kishte bërë arës sonë mixha Ukë. Lëre lërimin, baba, por ai më kishte pyetur për ty, për gjyshen dhe për të gjithë. Unë s’dija ta pyesja për ata të tij, se siç e di, ne shkuam të vegjël në Prishtinë, dhe u shkëputëm njëherë prej fshatit tonë. Shkolla na ndau, mësimi, puna tjetër, dhe jeta në qytet na bëri murgj përjetë...
Edhe në këtë çast i mata punët në qytet dhe ato në fshat, dhe pashë se fshati dhe qyteti janë larg njëri- tjetrit. Sa kam të drejtë, s’e shoh të udhës të jap konkludime. Por, në atë pranverë që pata shkuar ta mbjell misrin, kur para hambarit Bleta e Muhametit më shtroi bukë së bashku me mixhën Ramë, kur u ngrit sofra, e mbeti një gjysmë buke e grytë, e mori në dorë dhe duke ma zgjatur, më luti:
- Bardh, merre ketë gjysmë buke, se ndoshta s’keni bukë në Prishtinë!
- Po ç’po thua ashtu, o mixhë! Kujton ti se për bukë në gojë erdha ta punoj tokën në Vitak, a? Jo, mixho, jo!
E hetova veten se u pata prekur në këto fjalë që s’kisha menduar se do t’i dëgjoja prej mixhës Ramë. Kujtime janë këto… Dhe sapo shoh, sa është mirë t’i përkujtoj, po aq do të ishte edhe më mirë që të mos i rikujtoj!... Nëse janë të një kohe, prapë them, le të mbesin në letër. Kuptohet se jeta s’është si në letër, edhe në vepër. Por, ç’fajtor jam që në ato ditë luajti puna me pod, dhe m’u desh të kërrusem para asaj toke, që më parë isha larguar prej saj, por edhe asnjë rremb s’e kisha prerë e shitur, e as që kisha parë ndonjë ëndërr të tillë! O Zot, të shes tokën, çfarë do të bënte ime ëmë? Shitja do t’i bëhej dergjë! Ajo deri vonë e ndrydhte atë shpresë të saj shterpe, se një ditë, kur do të rritej Besimi dhe të bëhej krah i punës, do të kthehej në fshat së bashku me të, do t’ia gjente një nuse të mirë dhe të jetonin e ta mbronin atë tokë atje. Po, ç’ndodhi pastaj? Besimi u rrit, kreu shkollën e mesme, pastaj edhe fakultetin, e një ditë, kur qemë duke biseduar për Vitakun, nëna më tha:
- Bardh, s’më dole në fjalë. A sheh, se Beci u rrit, u bë për martesë e s’ma dhe këtë djalë që të kthehem në fshat. Atje do ta martonte nëna yte, atje do të bëhej shtëpi... Dikënd prej djemve duhet ta lësh në atë truall...
-Lëre atë punë, moj nënë! - i tha Bardhi nënës së tij sa për t’i dhënë shpresë për jetë. - Jeta më e mirë është në qytet. Ke jetuar atje mjaft, ke vuajtur mjaft, e tash...? Të jetojmë edhe ndonjë ditë në qytet!...
-Po, po - tha nëna me gjysmë zëri dhe heshti.
Pastaj sikur diçka e re u ringjall në shpirtin e nënës, u ul në kanape e tha:
- Të gjithë duhet të kthehemi në tokë të bukës!

LETRAT PËR USHTARË

Letrat e para të ushtarëve kisha mësuar t’i shkruaja prej Qerimit të mixhës Bali. Lëre letrat, por prej tij shkruaja edhe lutje fetare dhe i mësoja shpejt, e duke kapërcyer ai në shpjetësi nëpër Ograxhë, e ndalja dhe ia këndoja letrat dhe ia thosha fjalët e lutjeve në gjuhën arabishte që fare s’e kuptoja as unë e me gjasë as ai vetë. Kishte mësuar Qerimi në medrese të Gjakovës, atje më thoshte ai, kishin pasë një hoxhë, që pos arabishtës, ua mësonte edhe shqipen. Ai me një dashuri të madhe fliste për Hasan Efendi Xhehnemin, që një kohë të gjatë kishte qenë shtyllë e Medresës së Lartë në Gjakovë, se prej tij kishte shumë kujtime. Atëbotë as që i merrja vesh këto punë të shkrimeve. Shpesh shkoja në atë odën e mixhës Bali që mezi i pranonte pesë veta, dhe ulesha që t’ia lexoja letrat e shkruara. Por, kur qëllonte mixha Bali, ai bëhej se fare s’më dëgjonte. Kureshtja e tij se çfarë i shkruaja vëllait tim, Aritanit që ishte ushtar në Demir Kapi, ishte e madhe. Kur e kryeja punën, më thoshte një mendje, se biri i tij, Qerimi i tregonte për Bacin se ku gjendej, dhe se atje do të kryejë ushtrinë e pastaj kushedi se nga e tretin...
Jeta me letra filloi edhe në shtëpinë tonë. Kur vinte ndonjë letër e Bacit, të gjithë burrat më padurim më pritnin mua se kur do të vija nga shkolla. Ishte mbrëmje e dimrit, dhe të gjithë ishim të shtrirë në cergë: babai, mixha Ramë, vëllain e madh, Durimi, dhe të tjerë, dhe posa ma jepnin letrën,. afrohesha në dritë të llambës dhe ia nisja të lexoja me zë:
Të nderuar prindër,
Kur po ua shkruaj këtë letër ushtarësh, po gëzohem që së pari unë jam shëndosh e mirë, por po shpresoj se edhe letra ime do t’u gjej të gjithëve shëndosh e mirë, siç më dëshiron kjo zemra ime. Këtu jam me disa shokë nga ana jonë, por më shumë ka serbë e të tjerë, sesa shqiptarë. Në shkollë të oficerëve ka pak shqiptarë, se këtu vijnë ata që kanë shkollë. Por, edhe kur dal në rreth të ushtrisë, gjej shqiptarë dhe rri me ta, edhe pse shpesh më qortojnë: "Mos rri me shqiptarë, se më lehtë e mëson gjuhën serbishte!". Ç’të bëj, po më duhet t’i kërkoj e të rri me ushtarët shqiptarë, se po çmallem me ta. Ju, si jeni: babai, ti Durim, mixha Ramë, si dhe fëmijët?
U bëj të fala,
Artiani nga Demir Kapia!
P.U. 84097
Demir Kapi - Maqedoni

Letra të shkurtëra shkruante Baci, sa ata dyshonin se nuk ua kisha lexuar deri në fund. Im atë shpesh i hapte sytë dhe pyeste:
- A s’ka më, a? Eh, bërllogu i thiut, po pse s’ka shkruar edhe pak më gjatë!? - dhe sakaq mbyllej biseda rreth letrës që lexoja.
Ulesha në fund të cergës së odës, sa i gëzueshëm aq edhe i hidhërueshëm që vëllai s’ma kishte përmendur emrin. Apo, mos vallë s’e dinte se kisha mësuar shkrim-leximin nga abetarja që kushedi nga erdhi, po edhe nga ajo që e kishte sjell ai nga Shqipëria?
Si çdo njeri që përpiqet t’i çelë udhët e jetës, më thotë një mendje, në qëndrimet jetësore dhe shkollore isha këmngulës. Kjo udhë sa më ka shpëtuar, por shpesh tagër të lartë i kam paguar! Kur ndokush më qortonte për udhën që kisha marrë, e kjo ishte selitja prej Vitakut për në Prishtinë, shumë veta, lëre që s’më qortonin nder sy, por kudo që shkonin e merrnin në shënjestër punën time, qeshnin me gojë në grusht! Sikur t’i kisha porositur që të ms qanin hallet, ajo do t’u pranohej, por as që i kisha shqyrtuar këto lëvizje me ta. Ata, me gjasë, hanin bukën e vet dhe mbanin hallin tim, apo mos fare s’ishin të zotuar që të shkojnë mbas një hullie të re. Kur merrej në bisedë qyteti, shpesh i dëgjoja shpifjet:
-Paj, s’është qyteti për ta. Oh, i mjeri ai Bardh me kënd do të marrë udhë për atje! Lëre që s’ka grua, por çfarë do t’i bëjë nënës! Ajo s’i shkon mbrapa. Ta lë nënën këtu në Vitak, një ditë do të dalë me strajcë e shtagë në supe sikur Shabanurka e të kërkojë ndonjë duek misër apo grurë.
- Ja ç’bënë djemtë e atij Veliut, që mori pjesë në katër luftëra? - ngurronin të tjerët, duke mos u pajtuar që të hapen shtigje të reja. - Asgjë! Nënën e lanë nëpër dyer të hallkut, e qe për çka ka lufuar e punuar ai. Djemtë ia humbën edhe këtë truall që e mbrojti me gjak e me lak...!

SHKOLLA - LULE E NJERËZIMIT

U përhapën shumë lajme, të qena e më shumë të paqena, e sa për lajme të mira për udhën që do të merrja, atëherë as që më shkonte nder mend se do t’i dëgjoja thashethemet! Fshatarët janë të tillë: çdo fill të një pune të re, duke mos pasur mundësi që ata të ecin me kohën, përpiqen t’ia vënë tëndën, por me këtë s’e dinë se veten e kthejnë mbrapa. Askush nuk më mbronte, madje me një fjalë goje: "Ore, shikoni punët tuaja, se Bardh Mulaj adhuron shkollën. Shkolla për të dhe fëmijët e tij është lule e njerëzimit. Ai u shkollua në kushte shumë të vështira e bijtë e bijat e tij do t’i shkollojë më lehtë. Shkollë ka edhe këtu, por atje në Prishtinë ka shkolla më të larta. Mirë e ka, se këtu te ne, shpesh ia ngjesim bishtin atij që s’e ka, dhe ia heqim atij që s’dëshiron ta heq kurrë!". Lëre që s’e kisha babanë të më pengojë, por më ishte bërë flastër edhe mixha Ramë:
- Ore, ky farë Bardh Mula, a sheh ç’është duke bërë? Do ta shes edhe këta tokë. Thotë se gurët e shtëpisë i ka nxjerrë e paguar në Përçevë, landët pishe për shtëpi i ka blerë në Rugovë. Po kjo është gënjeshtër e tij. Ku ke parë ti të barten gurë e landë për shtëpi prej Përçeve e prej Rugove, e të ndërtosh shtëpi në Prishtinë? Mac!, i thonë kësaj pune. Madje, ku ke parë ti të marrë mjeshtër në Likofc e të ndërtojnë shtëpinë e tij në qytet?
Isha bërë një: si të dëgjoja se flisnin keq për mua, apo edhe mirë, udhën time shpesh e masja dhe e shikoja si në pasqyrë ditë e natë. Ishin kohë të vështira, më thoshte shpesh një mendje. Vrisja mendjen, ecja ngadalë, përgjoja atë që as s’më ikën e as s’më afrohej aq pahetueshëm. Isha përbetuar që të mos e gënjeja veten dhe të tjerët. Kudo që shkoja sikur merrej në thumb të qortimeve puna ime. Kjo më ishte bërë udhë e jetës... Sa më tepër që flitej për mua, përpiqesha të ik nga orbita e bisedave, dhe futesha në botën time, që shpresoja se do të më çelë udhë të re...Derisa të tjerët bënin plane me gojë duke mos u zotuar në veprime, unë të gjitha i kisha shënuar në letër. Kushdo që përpiqej të më pengonte në udhën e ndërtimit të shtëpisë në qytet s’e adhuroja as për mik e shok. Më ishin bërë mendje e kokë, shtëpi, bredhje që askush s’dëshiroja ta përjetojë këtë...
Ditët kapërcenin. Parandjenjë e mynxyrshme krijohej e përpiqesha t’i shëroja plagët e jetës së të tjerëve, që më përcjellnin edhe mua.

TË TILLË JEMI NE…

Ishte verë. Të korrat veçsa kishin filluar. Atëherë, së pari në Vitak kishin ardhur makinistët me kombanja nga Serbia. Lagja jonë ishte gëzuar shumë që arritën makinat, ishin gëzuar edhe gratë, vajzat e djelmoshat që duhej me javë të korrnin e të shijnë me kuaj e me qe grurin, elbin, tërshërën, thekrën, urovin... Tash ishte bërë një punë e madhe. Në Ograxhë, për herë të parë u vendos kombanja në Rrafshinë të Balit Hajriz. Isha në atë lloj feste. S’kishte rëndësi ajo që kombanjerët ishin serbë, as që bënte kush fjalë për këtë. Punët kishin nisur mirë dhe mbarë, thoshin fshatarët. Ata as që e bënin çështje punën e ujemit që merrnin në atë kohë, ishte shumë apo pakëz! I dëgjoja se thoshin: "Ore i kanë hak, posi. Vetëm gjysma e grurit të na mbetet ne, është mjaft që s’i mundojmë robtë e shtëpisë!" Vishesha pak më mirë se të tjerët. Nëpër dhëmbë i dëgjoja se flisnin: "Këtij qytetarit edhe sikur t’i bie hunda në tokë, s’kërruset ta marrë! Hundën e mban lart, ky!". Më thoshin në mënyrë të hapët, por as që i vëja në pullë thashethemet e tilla. Kisha punë më të mençur se fjalët e tilla. Shpesh vrisja mendjen time: "Po, vallë, nga janë duke dëgjuar kaq shumë për mua? Mos ime ëmë, duke ma qar hallin tim, po rrëfehet para tyre? Oh, edhe ajo nëna ime, ç’hoq prej fjalëve të këtij fshati! Edhe më parë kur pata shkuar në Gjimnazin e Prizrenit desh të çmendej. I thoshin se një djalë që pate, ta ndoqen postorqtë e ti mbete nëpër dyer të hallkut! Pastaj e frikësonin se atje s’kishim bukë për të ngrënë, as veshmbathje... Kushdo që vinte në shtëpinë tonë, sikur ishte i porositur që të shpif diçka për mua, dhe në dëm të nënës.
Im atë atëbotë ishte në burg. Po të ishte ai në shtëpi, të gjitha përpjekjet e mia do t’i mbulonte. Në mos asgjë, mjafton se do t’ua thyente në rezë sa bindje të gabueshme, sikur atëbotë kur në Broboniq e pyetën për vëllain tim:
-Veli, a po të ndihmon Aritani në qytet?
-Po, edhe shumë, besa! - iu kishte përgjigjur ai miqve.
-Po, çfarë të ndihmon?
-Ai m’i ka hequr gjashtë lugë nga sofra. A ndihmë e vogël është kjo, a?
Ata kishin qeshur me këto përgjigje të babait, por tash po e shohin ata se ç’u kishte thënë. Kisha bindjet e mia, se fshatarët vonë zgjohen, dhe çdo gjë të re, lëre që e sarkatizojnë, por edhe bëjnë përzierjen e shpifjeve të vjetra me sosh më të reja. Atëbotë im atë as që përkulej para njerëzve që s’mund ta parashihnin jetën e tyre.
- Ka të tillë që nuk shohin më larg se hunda e vet! - sikur përpiqej ati të mos bëheshim viktimë e kohës. Larg merrte erë ai. Ndoshta pse ishte i dalur, thonë tashë e më parë as që përmendej mençuria e tij. Të tillë jemi ne! Shpesh për një plesht e djegim jorganin, dhe pse mbesim pa jorgan, as që çajmë kokë. Mjafton se njëherë i japim teh të gabueshëm punës së të tjerëve e pastaj me atë kah prejmë mbrapsht një kohë të gjatë...
Dita e dytë e të shirave të grurit me makinë më kishte gjetur në Ograxhë. Ishim në radhë edhe ne, por atë vjeshtë me shi, unë s’arrita të mbjellë asnjë kokër grurë. Ata sikur ma qanin hallin se do të mbetesha pa bukë, pastaj ky është një hap i gabuar i Bardhit, dhe çfarë tjetër...? Makina shirëse vjellte tym e byk. Shikoja ç’po ndodhte me grurin e fqinjëve të mi. Kishte edhe të tjerë që shikonin e fare s’punonin asgjë, por theksi ishte vënë vetëm te unë: si sorollatesha me duar në xhepa, çfarë flisja e çfarë prisnin të dëgjonin prej meje. Kur mendoja se do të kisha një qetësi, arriti një letër në emrin tim. Posa e hapa të gjithë ata të mitë më shikuan me kureshtje, dhe mezi prisnin të merrnin vesh se çfarë po ndodhte me mua?! Ishte ky një telegram që kishte arritur nga posta e Pejës, në adresë time. Në të pashë të shkruar:
- Bardhi, eja sa më parë në Pejë. Me vete merr edhe të holla!
Ata e panë se isha i prekur, por s’e shprehja dot atë fshehtësi.
- Një telegram!...- tha Bardhi me një zë të ulët dhe si mëdyshas.
- Po, po, ti me telegrame je duke punuar. Ku do të çojnë ato...? Je duke ia bërë fikes me sy, ej! - sikur i dëgjoja fshatarët që shpesh më flisnin dhe sikur hungëronin!
Por, mjafton se këto mendime të tyre ishin thadruar në shpejtësi e shpesh duke u motivuar prej të tjerëve, që me gjasë s’kishin punë më të rëndësishme dhe me peshë e merreshin me punë të kota. Të tillë ishin bërë fshatarët e mi, atë vjeshtë. Sikur fare nuk do të mbjellnin asgjë... Kotësia e tyre shpesh më therrte në zemer, e aq më tepër, kjo e bënte nënën dhe Norën helm, sakaq nëna me arsye apo pa arsye shpesh i hidhej në qafë gruas:
-Po ti, moj fisnike, a sheh se i kë dhënë krah burrit e po do të na fishkëllosh të gjithëve prej këtij trualli. Vendin e bëjnë të mirë njerëzit e vendit, e kush do ta meremetojë këtë vend po qe se im bir braktis Vitakun e shkon në Prishtinë? Qyteti s’është për ne, moj bijë. Atje, thonë se çdo gjë është më para. Ku do të marrësh ti para atje? Je mësuar këtu me lopë e dhen, ke qumësht, ke bukë, ke çdo gjë pa para, vetëm puno...
Nora shpesh më ankohej se kishte rënë në sitë e shoshë të papëlqyeshme të mjedisit. Fjalët që i dëgjonte ajo për jetën, mund ta kthenin edhe në shtëpi, e ta lëmë krijimin e familjës së re. Ishin këto ditë të vështira. Në çdo hap të jetës bëja çmos që ngadalë, me maturi dhe mençuri t’u ik fërkimeve, dhe të dalë prej fshatit pa ferrë në këmbë. Ngado që shkoja, edhe kur s’e kisha ndërmend fare të bisedoja për udhën time, dhe të asaj familje, që më kishte mbetur pas vdekjes së babait, njerëzit përpiqeshin të më ftohnin. Por, e kisha bërë mendjen turjelë. Sa i përket orientimit të tillë, as që dëshiroja të më dalë ndokush përpara.
Një mbrëmje të asaj vjeshte, kur isha duke e lexuar e përfunduar romanin që ma kishte sjellur dorë pas dore, një shok, por që s’kishte ballinë, e as vetë s’ia dija titullin e as emrin e autorit, erdhi Nora në dhomën time. Ajo sikur hetoi se isha në mendime të thella, hapi derën ngadalë, u ul në skaj të shtratit, më shikoi padjallëzueshëm, dhe shtoi:
- Bardhi im, Bardhi! - tha ajo dhe ngrita kokën e sa faqe të romanit më mbetën në harresë. - Qesh te Arifajt dhe si nëpër fije të shpatës, të futen ty dhe mua. Folën se atje ku do të shkosh do të vuajmë nga uria, folën se qyteti s’është për ne të fshatit, folën se ti atje s’ke gjetur vend të punës së mësuesit. Sa veta ishin gëzuar që po shkojmë në Prishtinë dhe më s’ua thërret vajzat e djemtë në shkollë. Të qortoj edhe tezja Ajete, që ia kishe ngelur Ahemtin. Nisën edhe sa gra të flasin keq, sa gjatë notimit, ua ke hëngër hakun në mësime, e ç’u erdhi në gojë, folën e ç’folën!

UDHË ME FLIJIME

Romanin që kisha lexuar dhe përfunduar, sikur e harrova dhe as që desh t’ia rrëfeja Norës përmbajtjen e tij. Shpesh ishte mësuar ajo që kur binim në shtrat, ia rrëfeja një pjesë të asaj që kisha lexuar. Kësaj radhe ajo s’qe aq e disponuar. Që në fill të romanit shihej se iu kishin shqyer fletat e para, dhe nga vjetërsia dhe zhubravitja, shihej se ishte bërë letra e dylltë. Kureshtja për të lexuar libra ishte e madhe. Por, edhe sikur ta pyesja dikënd për shkrimtarin, ishte kohë kur kërkoheshin ata që lexonin, se ç’shkrime e ç’shkrimtarë i lexojnë, që t’i thurnin ndonjë grackë. Kishte libra që qarkullonin me vjet e s’hetoheshin se lexoheshin prej dikujt, por kishte të tilla që posa shpërndaheshin në lexim, merrej vesh se në dorë të kujt janë? Kohë e librave!, thosha atëherë. U ndala dhe më duhej t’ia sqaroja Norës pikëpamjet jetësore.
-Shiko këtej, moj Nora ime - i tha Bradhi.. - Jemi pajtuar që të dy së bashku të marrim udhë për në qytet. Unë kam menduar herët për këtë, S’është kjo punë që mund të bëhej aq shpjet. Po, pse kursyem para ne: për të krijuar jetë në ndonjë vend tjetër. Atje e krijojmë vetveten. Sa për në Runikë e në Rakosh mund të vijmë kur të do ajo zemër. Të bëjmë një hap më të madh, dhe të sigurt. Të kam thënë se udha jonë është me flijime, por e sigurt. Nuk do të shkel parimet e askujt, por edhe këto të miat do t’i vë në binarë. Dëshiroj që treni ynë i jetës të mos fërkohet me asnjë tren tjetër. Pse të ndeshen trenat e jetës sonë. Le të udhëtoj treni i tjetrit nëpër binarë të vet, por edhe ky yni. Të bëjmë ndonjë fërkim e të përmbysen trenat tonë, a? Ç’fitojmë me këtë? Ç’fiton edhe ai me trenin e tij që ndeshet me këtë tonin? Nuk çahet pisha me gjilpëra! Udha jonë është duke i marrur flatrat...
Kapërcyen shumë vjet që kur e kisha lexuar romanin pa ballina. S’ishte ky i pari, as i mbrami. Kapërcyen edhe shumë ujëra të trubullt dhe të freskët nën urë, dhe befas, një ditë pashë një libër me ballina te një shok imi. Nga kureshtja sytë ia qepa librit, dhe m’u desh ta marrë në dorë pa e pyetur. Pashë se ishte i njëjti roman i zgjyrosur që kisha lexuar herët. "Marsejasit" ishte titulli që fat se lexuesit e kujdesshëm ia kishin ruajtur. As që desh të them gjë për përmbajtjen e romanit. Mendja më thoshte: kohë e kapërcyer, kohë e lyer dhe e ngjyer...

UDHA E JETËS

Udhës, duke u kthyer prej Pejës për në Prishtinë, më bëhej se koha kapërcente sa çel e mbyll sytë. Isha futur në një botë kujtimesh. Çdo vrimë në veturë, sikur më cyste të njoh diçka më tepër seç kisha menduar më parë. Isha zgjuar herët, dikur rreth orës 5,00. Xhaviti dhe Veliu ishin në gjumë të thellë. Përpiqesha të mos bëja zhurmë. Zhurma e mëngjsit për ata që s’merren me punë krijuese, s’është fare e dëshirueshme. Shqetësimet s’dëshiroj t’ua ngarkoj të tjerëve. Kjo punë është me teke, por edhe botë interesante. As vetë s’e di se kur më vijnë frymëzimet. Kjo është enigmë në vete. Përpiqem t’i njoh gjërat, por shumëkohë edhe t’i përsias. Mendoni se asgjë s’kam shkruar kur isha në Vitak.? Njerëzit thoshin se ky u bë rishtas banorë i përhershëm i fshatit. Kthimin tim të përkohshëm në fshat e bënë alarmues! Pse bëhej kaq shumë fjalë, as vetë s’mund të bëja një analizë të hollësishme. Çdo lëvizje pas kthimit, sikur e shikoja përciptazi. Më kujtohet një rast, kur gjatë fillit të një vjeshte me shi, kur arrita me Norën në Vitak, duke kapërcyer nëpër Kungullar, sikur na kishte parë larg halla Lifë, gruaja e Balit Hajriz, doli në shkallë, te ajo dardha kokërvogle, dhe na qortoj:
-Po, ç’po u duhet fshati më? A iket njëherë? Tash, ç’po dëshironi këtu? A shihni çfarë balte nëpër këtë udhë?
Nora dhe unë heshtem. S’e di pse s’na përshëndeti halla Lifë e Balit Hajriz? Po, të më kishte thënë kështu Bali Hajriz, kushedi se çfarë do t’i thosha. Grua është ajo, më thoshte një mendje. Por, kur ajo nguli këmbë që me çdo kusht të më ftoh nga vendlindja, sikur më pëlciti një dell në lulë të ballit.
-Oj, hallë, vendi yt po të ngreh. - Këtu u linda, këtu kam edhe një degë të famlijes sime!
Pastaj halla Lifë më kishte dalë në krah të djathtë, nisi të më lëmojë, e Nora e shikonte me kureshtje, në heshtje.
- Pasha dheun e asaj nëne po të mund t’i shoh të ndarë Zeqirin me Sadikun, edhe sikur të vdes, nuk shkoj me mall në atë botë - tha ajo. - Mirë që ka mbetur ndarja...
Ajo me një shtagë në dorë preku gardhin e arës, pastaj u shty pakëz, dhe sikur prapë nuk desh të tërhiqej në atë që ma kishte thënë në prani të Norës, shtoi: "Hajt, hajt, se qytet po lypni ju, na i keni pizatë edhe këto rejat tona se...?"
Çfarë më dukej kjo kohë? Isha bërë si hije, apo ndaj atyre që me çdo kusht përpiqeshin të m’i thurnin planet e mia jetësore. Në mendje bluaja gjithfarë mendimesh. Kjo ishte një aksiomë jetike, dhe kështu me gjasë kapërcente edhe në atë gjeografike. Aksiomë pas aksiome, dhe gjithnjë frynin erërat e tilla, që edhe gjërat që i kishte vërtetuar koha, bëheshin përpjekje që të luhatën, dhe t’ju zihet fryma..
Vargmalet e Alpeve Shqiptare i shihja nga Kodra e Vitakut, por nga Peja më afër. Dhe i pyesja njerëzit që ndodh se përditë i kanë parasysh:
- A janë larg Bjeshkët e Nemuna?
- Jo, edhe aq larg! - më përgjigjeshin.

NDARJA

Askush s’më arsyetonte as që më kuptonte në lagjen time sesi e pata pritur ndarjen më vëllain e madh, Durimin, kur befas pashë se në oborr të shtëpisë ishin grumbullar enët, ato pak pjata, lugë e tepsia që mezi patëm arritur t’i blejmë pas ndarjes me mixhën Ramë. Ndarja e parë e shtëpisë sonë që atëherë ishte në zë, por që në përmbajtje s’ishte aq e ngritur, ishte bërë në pranverë të vjetit l947, kur ishte kulmi i krizës së bukës. Ishte pranverë. Vetëm mbaj mend se hithrat dhe lakrat kërkoheshin nëpër çdo skaj të fshatit. Buka rrallë qitej në sofër. Qumësht të bagëtive kishte mjaft. Kullosat atë pranverë me shi kishte me bollëk, që ime më, për fat të saj, ishte baçicë e shtëpisë. As që e deshen që ajo të bëhej baçicë, por rasti e vu në atë vend, dhe mixha e vëllai i madh, s’mund të pajtonin me këtë ndryshim që ishte bërë në shtëpinë tonë. Sa për raporte që u krijuan, ndoshta pikërisht ato ndikuan që edhe të bëhej ndarja. Zatën, kur bëhej ndonjë ndërrim në famlije, shpesh burrat i bënin fajëtore gratë…! Durojnë gratë e fisit, gjithçka durojnë ato të shkreta!, thoshte ime ëmë. Preken çështjet e familjes, dhe për t’u fshehur meshkujt pas veprimeve të këqia, janë mësuar të shprehen: "Po, a sheh se ç’bën ata të Veliut? Ranë gratë dhe i ndanë! Vëllazëria si të martohen ndahen, po çka?... Ku ke dëgjuar ti se vëllazëria janë ndarë të pamartuar?" Kësaj radhe, fajin për ndarjen e familjes sonë ia shkarkuan nënës sime, e as që bëhej fjalë, se me një grusht miell që e përziente me një majë tëlyni, ajo mezi e mbaronte atë fasule këllirë. E di luga, ç’ka vegshi, thoshte ajo shpesh, dhe kur shihte se luga s’kishte peshë fasuleje, por më shumë ujë, përpiqej t’i mbulojë të gjitha pakënaqësitë e anëtarëve të familjës me nga një galare fasule në pjatë.
-U ndamë, Bardh! - më tha Nora, kur hyri në dhom ë të fjetjes, e s’mund të ndahesha nga leximi i romanit "Kasolla e Xha Tomit". U ndala dhe e shikova gjatë oborrin, dhe pashë se Nora dëneste. Dënesja edhe unë. Sa lotë më kishin rënë mbi ato fletë të romanit. Do të më qortojnë shokët kur do t’i shohin lotët e mi, dhe mjafton se nëpërkëmbësit, mund të mendojnë se kam qar për personazhet e romanit. Tash isha bërë vetë i tridhjeti, të qaja për ndarjen tonë, apo për sukseset dhe pësimet e personazheve në romanin që e kisha përfunduar së lexuari. Shikoja prej dritares së dhomës sime prej dyerve të oborrit, kurse sytë më ndaleshin në fytyrën e babait, të vëllait dhe të mixhës Ramë. Ia masja tim eti edhe frymën, e vëllait me mixhën Ramë s’mendoja t’u flisja, se do të mund të më shpifnin: "Ti e prure punën që të ndaheni! Ti e prishe shtëpinë, se desh të dalësh në qytet. Pa, hajt e shko tash në qytet. S’ka kush që t’i mbulojë punët tuaja. Kushedi, a të pranojnë sheherlitë e moçëm? Më dhimbsen pleqtë se ti: punë kërkove dhe gjete!"
Asnjëherë s’kisha biseduar me tim atë se do të bënim një punë të tillë. Një mbrëmje, kur të gjithë u mblodhem në shtëpi, isha thelluar në mendime për kohën që më priste. As që më thoshte mendja t’i ankohesha tim eti. Isha bërë helm, sesi ndarja m’u gjend në ditët më të vështira, kur pas gjashtë vjet në arsim, më duhej të vazhdoja mësimet në Shkollë Normale. Vjeti i ri shkollor, i kisha treguar tim eti, do të më gjejë në banka të shkollës. Ai ishte gëzuar shumë që kisha marrë udhën e shkokllimit. E dinte se shkollimin e kisha ndërprerë pikërisht në kohën kur ai ishte burgosur. Dhe, pa farë kushtesh për jetë dhe mësim, u ndala prej gjimnazit. Më dukej se edhe im atë e kishte marrë vesh herët, se unë s’isha më në shkollë.
Mbrëmbjen tjetër, kur pas ndarjes bisedohej me të madhe për udhët e jetës sonë, s’mund të durohesha dhe nisa ta shpalos një pjesë të jetës sime:"Shiko baba, të kam thënë se sërish jam regjistruar në Shkollë Normale, por po shoh se pas ndarjes me vëllain tim, s’do të kam mundësi e kushte që ta vazhdojë shkollën. Kush do të punoj për ju, pastaj për fëmijët dhe gruan time? A sheh se ndarja na gjeti të varfër, që të dy anët u varfëruam...?"
Im atë u gjend shumë i prekur. Ai nxor kutinë e duhanit, e dredhi atë cigare të duhanit në shpejtësi, dhe kur shkrepi me bricë dhe uror, pashë se pjesën ku duhej ta ndez, e futi në gojë, dhe s’e hetoi fare. Pastaj e ndezi cigaren dhe e ngrehi atë tym duhani me një nervozizëm të pashpiegueshëm.
-Bardhi im! Unë s’do të bëhem shkaktar që ty të ndalë nga shkolla. Do të shkosh në atë shkollë dhe pikë. Unë do ta shes edhe këta tokë dhe do të mbaj veten, ty, fëmijët dhe gruan. Të priftë puna!, - uroj ai dhe u fut në botën e tij.
- Eh, sikur të dija e të ndaheshim kur qesh më i fortë - përsiati ai.
- Po, edhe tash je i fortë, baba - ia prita thekshëm. - Ç’po të duhet fuqia më? Tash jam unë...
- Më duhej edhe pak fuqi sa për ty, e veten e kam harruar herët!" më pat thënë ai.
Valët e Radio-Tiranës më kthejnë në vitet kur shpesh i dëgjoja në tranzistorin "Nikolla Teslla". Kur s’e pari e pata lëshuar në oborrin tonë, të asaj shtëpisë së vjetër, që ishim ndarë, ai kishte qëlluar te mixha Ramë. Kur arriti në atë prapshtinë e oborrit, ndërsa zëri i radios dëgjohej, ai shtoi:
- Po, kjo radio s’do bagla të bagëtive. Po, kjo s’do as tokë? S’e di, or biri im, ç’po mendon ti kështu?
Në këtë çast i këputa valët dhe rashë në botën e kujtimeve. Një mendje më thoshte se tim eti ia paska ndërruar dikush mendjen. Dyshoja mos ia kishin përqeshur shkollimin tim? As që mund ta shpreh kureshtjen e rrethit të ngushtë. Heshta. Radio-Tirana atëherë jipte lajme. Ato i dëgjoja rregullisht, por frikësohesha t’ia rrëfeja babait. Mezi prisnin të dëgjonin diç ata të lagjes, e sa për Lutë Bishanrën, e dija, dhe ruhesha tepër. Madje, edhe kur vinte në odën tonë, s’i jepja shenjë se po dëgjoja ndonjë emision të radios.
Shoh se ku dhemb dhëmbi shkon gjuha, dhe ia nisa te paraja. Në çast m’u kujtua një shprehje që kisha shënuar në Ulqin, para tridhjetë vjetësh, në bisedë me Hysni Mollabeqirin. Ishte fjala për paranë dhe ata që shpejt i ngriste paraja. "Para, para të hëngërsha mutin, si e bëre aga çifutin" përsëriste ai këtë thënie të moçme. Kur i shënoja fjalët e tilla, gruaja e tij, Zyla, qeshte, dhe më thoshte:"Po, vallë ç’bën ti me këto fjalë? Ka shumë fjalë te ne" mburrej ajo.
- Më duhen, moj zonjë, që t’i fus në libra dhe pastaj ato t’i përhap kudo që flitet gjuha jonë - i thashë asaj dhe kështu shpesh në ballkon të tyre s’lente gjë pa shënuar. Nga ky ballkon i shtëpisë së Hysni Mollabeqirit kisha shënuar edhe një pjesë të bisedës, që kur e patëm marrë në shënjetër punën e tepricave të drithit në Vitak, dhe kur bëhej fjalë se ne e kishim fshehur drithin, po edhe këshillat e fshatit s’i kishin regjistruar të gjitha arat që i kishim mbjellur me grurë, thekër e tërshërë. Thoshin atëherë se natën, nëpër dritë të hënës, tokën tonë kishte ardhur ta mas Jovan Lepoviqi, shef i seksionit të pyjeve në Skënderaj dhe se atij i kishte ndihmuar Lutë Bishanra, që s’kishte të njehur saherë ia kishim shtruar sofrën me të mirat që kishim. Tërë këtë bukë që kishte hëngër ai te ne, me gjasë e kishte harruar dhe shkelur, edhe pse nuk kishte kush që të mund ta shkoq prej nesh. Lepoviqi e kishte matur tokën tonë nëpër dritë të hënës, dhe kur kishte shkuar në Skënderaj, kishte raportuar se toka jonë ishte fshehur, dhe se duhej të merreshin masa ndëshkimi ndaj vëllait që ato ditë ishte vendosur nëpunës i tepricave të drithit në rrethin e Drenicës. Masat që morën ndaj vëllait s’u hetuan mënjëherë, por pasi kapërcyen aksionet për grumbullimin e tepricave, atë e larguan nga detyra dhe e dërguan në punë në Prishtinë. (Ketë ia kisha rrëfyer para sa vjetësh Bacit në Ulqin, në atë ballkon ku era e detit më bëhej se më jipte forcë).
Radio-Tirana sikur me ato këngë që emetonte përpiqej të më shkëpus nga puna. Kur e mora në shqyrtim arën time, m’u kujtuan edhe dërdëllisjet e ca politikanëve serbë dhe shqiptarë, që kur flitej për ndihmat me drithë, pa fije skurpulli, lëshonin gjuhë:
-Ne, pas luftës i dhamë Shqipërisë kaq e kaq tonë grurë, ne pas luftës i ndihmuam asaj Shqipërie që të mëkëmbë industrinë, ekonominë, ne i patëm ndihmuar edhe në organizimin e LNÇ-së, ne me Shqipërinë jemi miq të vejtër - dhe më thotë kjo mendje se çdo gjë ishte nisur me fjalë dhe në letër, e askush s’u gjend që në atë kohë të ngris zërin kundër një propagande gënjeshtare.
-A sheh, vëlla, - i tha Bardhi Bacit në atë ballkon në Ulqin - ç’bën mashtrimi. - Kur i ka ndihmuar Serbia Shqipërisë me bukë? Kurrë! Po të mundet ia merr edhe ata që kanë rujatur shqiptarët nëpër hambarë dhe ua bën më zi se ne këtu?
Ai vështirë i pranonte këto vlerësime të mia. Mirë e kishte, po edhe mirë s’e kishte. Ishte kohë kur korbi që kishim mbi kokë, mund të trrallisej edhe më... Kështu ishte krijuar një filozofi e heshtjes:"Lëmoje, lëmoje, se dikur rrëzohet vetë!"

SALLAHORKA

Kujtesa më treti te emri i Sallahorkës në Vitak, një grua e lagjes së Letrakëve, me emrin Rahime. Askush s’i thoshte Rahime, vetëm kur gratë e Vitakut shkonin dhe e thërrisnin në derë të shtëpisë për t’u fryrë apo për t’u shkrirë plumb për sehire, apo për ndonjë frikë e trandje shpirtërore të çastit. Ishin mësuar të shkonin te Sallahorka, dhe kudo që burrat shihnin ndonjë grua që kapërcente nëpër Livadh të Madh, hynte në atë udhë të arave të mellinave që shpiente në shtëpi të saj, e dinin se çfarë halli kishin. Kur u kthenin gratë e lagjeve dhe takonin ndonjë burrë, ata si në shaka pyesnin:
-A te Sallahorka ishit, a?
-Po.
-Ani, ani, shkoni se Sallahorka po ju ndihmon ju grave!
Kujtesa më treti te Sallahorka, por edhe te festa e arsimtarëve dhe e popullit të Kllodërnicës, kur më kishin ftuar që të marrë pjesë në inagurimin e ndërtesës së re të shkollës. Në kompletin e z. Hivzi Sylejmanit, që ua dhurova për bibliotekë të shkollës, kisha shkruar fjalët që shqiptohen për kafshimin e gjarpërit:
"Em-shëm, vëlla! Pse më shkele në bisht? Pse më hëngre në gisht? Kush e ka frymën më të xeheruar se ti? Frymatorja:huuuu!"
Ç’mendoja t’u thosha me këtë arismtarëve, tash as që merrej ndokush me këto thënie. Ata që merrnin pjesë në festën e shkollës se re katëshe, as që kishin menduar se do t’ua dhuroja një komplet të veprave të shkrimtarit Hivzi Sylejmani. Ishte kjo ditë e gëzueshme për mua, por edhe për arsimtarë e fshatarë. U tubuam njëherë në një ndërtesë të re, që ishte pritur me vjet që përballë asaj shkollës së vjetër, të jetë kjo e re... Librat ua pata dhënë atyre që i mbledhnin dhuratat, kurse ish-mësuesi i parë i kësaj shkolle, Nysret Begolli, dhuroi një komplet topa të volejbollit. Pati edhe dhurata modeste. Por, tash po u kthehem atyre fjalëve që i kisha shënuar në fillim të romanit "Njerëzit". Kur po i shkruaja këto mendime, mendja më treti atje ku moti qesh në festë, dhe nisa ta qortoja veten:"Pse vallë s’u ngrita e të flas diçka para të gjithë atyre që ishin pjesëmarrës të festës? Të flisja me fjalë e shprehje që i kisha shkruar si moto në fillim të veprës "Njerëzit", as që do të arrija diç, e po të flisja me gjuhë të njësuar, edhe këtu do të më qortonin arsimtarët: "Ja, kërdhelja e Bardh Mulajt do të na shes mend. Mendon se duhet të mbaj ligjërata për drejtshkrimin e gjuhës?
Kapërcyen ato kohë. Tash dimë të gjithë të shkruajmë gjuhën drejt mirë dhe pa gabime. Kisha përmirësuar një shkrim të një mësuesi në librin e kujdestarisë. "Besa ia pamë për të madhe! Kemi ne këtu njerëz të mençur, tash po dinë edhe fëmijët në djepa!" m’i patën përcjellur sa reagime të mësuesve të fshatit për përmirësimet që i kasha bërë. Kanë të drejtë, them, se kaluan ato kohë kur po në lokale të shkollës së vjetër, ishim tubuar të gjithë mësuesit e pesë shkollave dhe para tyre mbaja ligjëratë për gjuhën. Si ta shkrujamë gjuhën tonë drejt, mirë dhe pa gabime, ishte pikësynimi ynë?... Bënim pyetje, përpiqesha të jepja përgjigje, por niveli im s’kishte arritur që ta njoh gjuhën aq thellësisht. Na mungonte çdo gjë, libra të rralla gjendeshin vetëm aty-këtu, nëpër duar të njerëzve.

Sërish i kthehem asaj Sallahorke. Ishte një grua që kur kishte ardhur nuse nga Klina, bukuria e saj përmendej. Gjeneza e saj ishte prej lagjes së Sallahorëve të Klinës, dhe ç’fat pati ajo, edhe në fshatrat përreth e quanin me mbiemrin e gjinisë, prej andej nga kishte ardhur. Sallahorkës iu kishte vrarë burri dhe ajo ishte kthyer për të vëllain e burrit, Bitin. Atij i ra hise ajo bukuroshe. Bit më, i vogël dhe i humbur. "Një pëllëmbë njeri e dy pëllëmbë seri!" pëshpërisnin gratë e lagjes së Maltinëve. Ishte njëri me trup të shkurtër, kokë petaqe.Të vinte keq ta shohësh me atë grua. Një shëmtim njeri, ato rroba të tij i kalavareshin sikur të ishte plak me mjekër, një gjuhë që fliste ai, të çonte mall të një fëmije, dhe as s’ishte i ri, po edhe as aq i vjetër. Sallahorka kishte edhe trup, po edhe zë të madh. Frymatorja Sallahorkë i njihte të gjitha gratë e fshatit, por ajo ua njihte edhe burrat deri edhe farefisin... Kishte shkuar edhe ime ëmë shpesh të Sallahorka, edhe për birin tim, Xhavitin, i kishte shkrirë plumb ajo, dhe djalin e kishte mbuluar me një zavjaç të kuq. Plumbin ia kishte sjellur tri herë rreth kokës, dhe në fund kishte thënë:
- Djali është frikësuar prej një sendi me bisht!
Nora më thotë se njëmend ia kishte qëlluar Sallahorka, kur isha me nënën tënde. Im bir, vërtet, ishte frikësuar prej pulës, dhe me atë ditë, atij sikur t’ia heq me dorë, s’është rënë në gjendje të frikës. Kanë thënë: "U tutësh prej pulës!". Pula e ka zërin e keq, frika prej saj, mund të lë me rremb të çmendurisë... Frymatorja dinte edhe për kafshim të gjarpërit, kur i hanin bagëtinë. Ajo posa iu frynte herë në njërin e herë në veshin tjetër, kafshët shpëtonin. Shpëtonin edhe njerëzit nga kafshimi i gjarprit kur iu frynte ajo.
Por, edhe gjyshi im, e di se dinte t’iu fryjë njerëzve dhe bagëtive në vesh, dhe shpëtonin. Isha përpjekur ta dëgjoja se çfarë lutje këndonte, por peshpërtitjet e tij fare s’mund t’i kapja. Më thoshin se lutjen për gjarprin ia kishte mësuar vetëm mixhës Ramë, por që ai kurrë në jetë s’është lutur që njerëzit dhe bagëtia të shpëtojnë prej kafshimit të gjarpërit. Ndodh se do t’i këtë thënë: "O Ramë, gjyshi pot ë thotë, lutjen e gjarprit, fute shtatë pashë nën dhe, dhe mos u mashtro në të!". Çfarë qe gjyshi im atë? Ai shpesh e qortonte edhe Sallahorkën, kur dëgjonte prej nënës se ajo i shpëtonte njerëzit dhe kafshët prej kafshimit të gjarpërit.
-Po, po, - i thoshte shpesh nënës,- shko te ajo Sallahorka e Letrakëve! - dhe qeshte im atë, e nëna ngulte këmbë në qëndrimet e saj.

Me kënd zhvillonte ajo dilaog dhe kujt i drejtohej? Po të rrah gjoks se jam specializuar për këto punë, kisha drojë se do të më pranonin në Institutin Albanologjik, në sketorin e letërsisë popullore. Dialogu që zhvillohej ndërmjet frymatores dhe demonit të shndërruar në gjarpër, është një mençuri e femrës sonë. Sallahorka ka fuqi mbinjerëzore të mposhtë këtë demon, do t’u thosha atyre specialistëve në Institut. Demoni është një qenie mbinjerëzore me fuqi të fshehtë, që besohej se kishte në dorë fatin e njeriut, por edhe fatin e një famlije që i ka shtrirë duart nga unë...
Me Norën kapërcyem Udhën e Blirëve dhe u futëm në drejtim të udhës që na shpie në shtëpi.
- Nora, barku po kërkon kafenë! - ia bëra me dije asaj se do të shkonim në shtëpi.
Rashë të pushoj pas tërë këtij kapitulli që e krijova. Fat që e gjeta radiostacionin e Tiranës, këndohej një këngë që s’e adhuroja dot, por shpresoja se do të dëgjoja këngë më të mirë për këtë shpirtin tim; rashë të fle dhe më dukej se isha lodhur apo më ishin shteruar kujtimet. Në atë gjumë të parë, afër kanapesë ishte mbushur një pjatë me peksimeta. Pashë se dy pula të larme nisën të m’i hajnë peksimetat. Kisha rënë në kujtime të thella, dhe kur i hetova se desh të më përzihen në peksimeta, lëshova një zë të qetë, që me gjasë po të ishte edhe Nora këtu, fare s’do të më kishte dëgjuar:
- Ish, ish, moj pula! - dhe bëra me tre gishtërinj nga pulat e ato ikën.
Më doli gjumi dhe këngët në Radio-Tiranë hetova se ishin për shijen time, më të ndjeshme se ato që i pata dëgjuar para se të fle.
Isha ulur dhe mbasi erdhi Adriatiku, desh ta ndërrojë treguesin e radiostacionit.
-Tik, mos e luaj treguesin! - ia prita. - Lëre aty, se më pëlqen muzika!.
Nisa të fus kujtesën time në fshat, atje në Vitak, ku para pesë vjetësh, nën hije të dardhës pejane të Bit Tarakut pata ndejur nën hije të saj, me Rahimen, që shpeh ia dëgjoja emrin nga ime ëmë, por ajo, siç kam shkruar më parë, ishte e njohur edhe me një emër tjetër, që ka mbetur legjendë e fshatit: Sallahorka e Vitakut! Ishim ulur së bashku me të në atë verë të thatë, siç shpesh përsëritën vera të tilla të ngjashme në Vitak. Ajo shikonte në drejtim të asaj shtëpisë nën Pusa të Zahë Tarakës, që kishte jetuar kur ishte Biti i gjallë, pastaj sytë i qepi në anë prej shtëpive të Topallajve. Meqë kisha kapërcyer së andejmi, se më kishte rënë udha kur shkoja në Kostërc, dhe pashë se kishte grurë të mirë, ia bëra qejfin:
-Po, atë grurë në arë të Bitit, kush e ka mbejllur? Ishte i mirë, o Zot, ruaje!. - u luta dhe heshta.
Sallahorka m’u duk se u gëzua tepër, pashë se ajo qe në gjendje të më afrohej sa më parë, dhe të më dëgjonte çfarë mendoja për tokën e Vitakut, dhe për njerëzit që jetojnë këtu.
- Po, ti i cilës nënë, qe? - pyeti ajo.
- Jam djali i Norkës, e njeh ti atë?
- Po, si s’e njoh. Grua e mirë ishte, po mori udhë për në qytet. Më thonë se kishte vdekur atje, dhe e kanë varrosur këtu, në varreza të Vitakut. Ti qe e vetmja bimë e saj. Edhe unë e kam vetëm një kokërr djalë. Njeh ti atë Zogun tim, me burrë të parë e pata, me atë që ma mbytën, e mbeta vejushë. Pastaj më kthyen për të vëllain e burrit, për kunat, pra për Bitin. Pesë piskamë më lindën me burrë të dytë! Mbasi vdiq edhe ai, erdha këtu, dhe u futa nën krih të Ajvazve. Jetoj në shtëpi të Sahitit. Shtëpia e Bitit është rrafshuar, është rrëzuar. Atje s’kemi asgjë, pos ato ara. Arat i mbjell Ajeti i Ademit. Përvjet më bjen miellin e bluar. Bukë kam, por djalë jo. Zogu, e di se u pat martuar me një shkinë. Ka banesë e jeton në Beograd. Ka fëmijë ai, dy djem. Njërin, atë që ishte i martuar, ia kanë vrarë. Tash mbeti edhe ai me një djalë! Po, ç’fat pat ai dhe unë, me nga një djalë? A sheh, se as Zogu e as djali i tij s’e kanë ndër mend të kthehen këtu. Kujt t’ia lë këtë tokë, Ajvazve, a? Pemët e mia i hanë fëmijët e tyre. U them shpesh që të m’i vjelin, por ata s’çajnë kokë për mua. Pema e parë që piqej, motrat ia ruanin djalit kur vinte nga Beogradi. Ia ruaja edhe fërkemtë e tij në baltë. Gatuaj vetë, rrëzohem, çohem e përfulitëm vetë në atë shtëpi. Një zë fëmiu ta dëgjoj, kjo zemër më bëhet mal...Kur më vijnë vajzat e martuara me fëmijë, gëzohet ky truall dhe ai trualli atje, te ara në Mellinë. Shkojnë edhe atje ku kanë lindur. Ka pemë shumë atje, po ç’më duhen? I hajnë udhëtarët po edhe fëmijët e Topallajve dhe të Spahive. Shpesh ua thyejnë degët. Kur shkoj dhe i shoh degët e thyera, lëshoj ndonjë nëmë, por prapë kthehem dhe pështyj e them:
-Mos qofshin prej gojës sime ato nëmë! Mirë që ka fëmijë të tjerë këtu në Vitak. Hajnë edhe fëmijët e vajzave të mia... Gëzohen ato kur vjen Zogu, edhe pse janë motër e vëlla prej babait, s’dinë ta ndajnë atë dashuri...Po, ajo nëna jote, të pat vetëm ty. Mirë, kam dëgjuar se ia ke plotësuar dëshirën, ke pesë djem, e tri vajza. Oj, loke, ç’po do ti më mirë? Djemtë janë shtyllë e shtëpisë. Sikur t’i kishte Zogu im pesë djem, kjo tokë do të bëhej me zot..., - dhe me gjasë e ndryu mendimin e saj, se vetëm ashtu duhej të ishte jeta në tokë të Vitakut...
Më dukej se e luaja lojën në suprinën e gjelbër të kompjuterit, dhe përpiqesha të fus në të gjërat që s’harrohen, dhe sosh që dikur qenë e tash s’janë më...? S’kanë mbetur aq shumë njerëz të këtij fshati, që shquhej se kishte njerëz "plismëdhenj"! Akëcili fshat i ka lakmitë e larmitë e veta, dhe në sy të tjerëve shquhet për diçka si njerëz me individualitet të veçantë.
- Ka pasur Vitaku njerëz, por edhe kullat e Vitakut ishin të përmendura - tha Sallahorka, duke shikuar ato kodra e male të fshatit. - Nëntë kulla që s’harrohen, nder to ishte: Kulla e Islam Tarakut. Kulla ishte mbi lagje të Sejdiajve, atje ku ende gjenden themelet e kullës së vjetër. Thonë se ata gurë të saj vonë i kanë marrë për ndërtime shtëpishë. Kulla e Halil Haxhiut, ishte e madhe, dhe atë e dogjën në kohë të Serbisë së parë, kulla e Mahmut Mulajt, që e gjuajtën me topa prej Kodrës së Kostërcit dhe s’munden ta rrëzojnë. Me topa e dogjën edhe kullën e Halil Haxhiut, në kodër të mejtepit, dhe kur u ndanë, ata shkuan në Kostërc, iu larguan xhadesë se vjetër që gjithnjë kapërcenin nëpër të ushtri të mundura dhe sosh që ia nënshkruanin vetes humbjen në fitore. Kulla e Sadri Alive, poshtë, në lagje te Fazliajt, kulla e Bejtës, nga ana e Spahijve, kulla e Sahit Rexhepit, e kishte edhe oda të mëdha. Ndër to ishte edhe oda e Veli Vitakut dhe e Binak Veselit. Kushdo që ka kapërcyer nëpër fshatin tonë, është ndalë dhe ka pi e hëngër bukën e kësaj toke gurinore - krenohej ajo se shpesh i kishte futur duartë në brumë për mysafirë. -Vitaku s’ishte fshat i vogël...
-Thonë se presim ditë më të mira - tha Sallahorka, dhe sikur nuk pajtohej me atë që thoshte e kthehej e bënte me kokë prej shtëpisë se saj, atje ku kishte kaluar pjesën më të madhe të jetës. - Po, moj loke, mirë e bëjnë njerëzit, Ç’po na duhet të bëhet mirë, kur meshkujt e Vitakut përditë shkojnë prej këtij vendi. Po, ky vend i rriti dhe i çoi peshë, po s’e di, e mira apo e keqja? Lypin udhë të jetës më të mirë? Mirë është edhe këtu, vetëm duhet punuar. Vendin e bëjnë të mirë dhe të hijshëm djemtë tonë..

KUJTESA

Gjatë tërë natës prej gëzimit s’kisha fjetur. Bëja llogari nga mund të çel udhë? Kisha pak para të mia, por ato s’më mjaftonin. Duhej marrë hua! Thërras sërish: kujtesën!... Fat që Nora ështe duke pushuar e s’më dëgjonte.
- Kujtesë, moj, o sot për mua, o kurrë më!
Kujtesa më ktheu në atë kohën kur isha arsimtar i gjuhës shqipe në Runikë. Më dukej se ende jam duke e zhvilluar një orë të mësimit të gjuhës shqipe. Kisha në program t’ua shpjegoja emrat e përveçëm dhe të përgjithshëm. Rregullat e gramatikës dëshiroja t’i vë në veprim, pra në jetë.
- Nxënës të nderuar! Të gjithë emrat e përveçëm fillojnë dhe shkruhen me shkronjë të madhe: Kujtesë, është pra emër i vajzës, kurse emrat e përgjithshëm shkruhen me shkronjë të vogël: kujtesë. Pra, mos harroni t’i dalloni këta emra!
U jepja edhe detyrë të shtëpisë nga gramatika. Kisha kohë të merresha me këto punë në atë shkollë rinore, kur desh të na mbyllnin ata të Serbisë, më l954, por ja, ajo mbeti në këmbë.
Filli i vjeshtës ishte edhe në Runikë, por që as vetë s’di ta përshkruaj, ishte thatësirë e një vjeshte, që fshatarët luteshin të bie shi. Me gjasë atëbotë vjeshtat merrnin me shi, e tash ka ndryshuar koha! Vjeshtat tash shpesh po marrin me diell e thatësirë që mezi arrijnë njerëzit t’i lërojnë arat e tyre. Vjeshtë e ashpër qe ajo. Mbaj mend, moj kujtesa ime, se atë vjeshtë patën ardhur një grup i arsimtarëve serbë nga Ubi i Serbisë, meshkuj e femra, që kishin qenë edhe shkokë në shkolla normale. Ata ishin ndalë në Runikë, kurse një pjesë tjetër, kishin shkuar edhe në Rakosh. Ndihma e tyre, ishte në atë kohë, gjithçka për arsimin e serbëve dhe të malazezëve që jetojnë e veprojnë në Kosovë. Por, emri Kosovë nga ata s’permendej dot. Ishin shpërndarë edhe nëpër vende të tjera. Skënderaj ishte mbushur plot asrimtarë nga Serbia. U siguronin strehim dhe u jepnin nga tri rroga për një muaj që të blenin costume të reja. Ata veshnin çdo të mirë, kurse ne shikonim dhe mezi arrinim të shkonim në mësim me ato rroba të vjetra të pasluftës.
Vjeshta e Runikut ishte e ashpër për ne. Kishin vendosur të na shkarkonin nga puna, se ishim mësues të rinj dhe pa shkollë normale. Mjaft ishim të prekur dhe fare s’mund të hetonim se nga erdhi ajo ide për mbylljen e shkollës sonë. Thoshin se mësimin duhej zhvilluar në serbishte, por shqiptarët vështirë po e mësojnë atë gjuhë.
Ç’kujtesë është kjo, moj mbesa ime Kujtesë! Kur do të lindësh ti për mua, moj mbesë? Ndodh se kur do t’ia arsyetoja Norës pagëzimin e Kujtesës do të më kuptonte. Edhe ajo Norë, çfarë shtron shpesh në familje, dhe ajo gëzohet kur e dëgjojnë djemtë, rejat, vajzat, po edhe miqtë.
- Për asgjë s’jam e zhigueshme në këtë jetë, vetëm që s’dita shkrim-lexim e t’i ndihmoja Bardhit në këto libra! Ju që i keni nuset me shkollë, pse s’po u ndihmojnë në punë të librave? - dhe s’e hetojnë fare se ajo e thotë këtë në mënyrë qortuese, duke i fajësuar të vetet që s’e kishin lejuar të shkonte në shkollë. Ka ndoshta të drejtë, se prej shtëpisë së saj më erdhi abetarja e parë shqipe, e sikur të ishte mixha Ramë atje, do t’i mësonte edhe vajzat. Po, Dajakët atëbotë, s’dëshironin t’i shkollojnë as djemtë e lëre më vajzat, më thotë shpesh Nora. Shpesh edhe në vete kisha menduar: a më mirë sikur të ishte Nora e shkolluar apo që lindi dhe rriti tetë fëmijë? S’kam mendim të prerë për këtë. Më parë, pohoja te prindërit se s’do të martohem, por do t’i grah vetëm shkollimit dhe punës së librave. Mirë ishte edhe kjo ide, por çfarë do të më thoshin njerëzit: bohem! Pastaj, do të kapërcenin në sentimantalizmin e tyre naiv: "Ja, e shihni Bardhin, çfarë arriti me shkollën e tij? Mbeti pa bimë..."
Mjafton se tash bima ime është mbëltuar, por edhe kjo me libra.

HARRESA

Shpresoj se kujtesa do ta mund harresën, por edhe kur është te njerëzit: Kujtesa do të jetë mbi harresën, por edhe Harrimi do të jetë i mbështetur në harresë. Harresën kërkoj që ta shporrim, dhe të mos jetojmë gjatë me të. Harresën e kërkoj vetëm atëherë kur hidhërimin në çast duhet ta rikthej në gëzim. Të harrojmë çdo gjë të keqe, por librat të mos i harrojmë...
Sa për kujtesë që e thërras, mos ma shihni për të madhe. Sikur të mos i punonte z. Nebil Durakut kujtesa, sot s’do ta kishim romanin e tij të hartuar në ato ditë të vështira, kur në Runikë na kanosej rreziku i mbylljes së shkollës. Ai, edhe atëbotë kishte shkruar e botuar romanin: "Shtrojera". E patën qortuar ata udhëhqësit e Këshillit të Rrethit të Drenicës, por fat që ai ishte në punë të gazetarit në Prishtinë, dhe u shpëtoi kthetrave të tyre. Romani i tij "Shtrojera" shtron çështje të një periudhe vendimtare për qenësinë kombëtare. Që kurrë s’do të harrohet ajo periudhë. Dhe, vetëm nën atë shtrojerë të Kosjerit mbeti shkolla! U patën mbyllur edhe shumë shkolla të mesme. Mësimi bëhej më shumë në gjuhë serbe sesa në shqipe!...
Pra, kaq për kujtesën dhe harresën, e po ia nis të trajtojë atë që më është shlyer në kompujter, por fatbardhësisht jo edhe në trurin tim.
Vjeshta e Prishtinës s’qe aq e lehtë as për mua, e lëre më pë të tjerë. Kisha ardhur prej fshatit në qytet dhe ndërrimi i vendit më detyronte që të kujdesem më tëpër për fëmijë. Hallet e shtëpisë vinin duke u shtruar sikur të ishin rënë në një qilim të shkruar me lloj-lloj ngjyrërash...
Tri ditë rresht kisha dalë së bashku me Norën në qytet. Shtëpia e re sikur na lutej që të përtëritej. I kisha premtuar Norës edhe kur isha në Rakosh, që kur ia pata shitur makinën qepëse, pastaj traniztorin, një palë kostume të reja të burrave, si dhe mobiliet e kuzhinës, e ajo pat qarë për to, se së pari do t’ia bleja makinën qepëse. Ajo, çfarë është, i kishte mbajtur në mendje ato fjalë premtuese, por që kurrë s’më kishte thënë asgjë, as që pritej se do të thoshte. Por, mjetin e parë në shtëpi të re që kam blerë, është makina qepëse. S’e di sa shumë adhuronte ajo makinën qepëse. I duhej se thoshin, kush ka shumë fëmijë, mund t’ju qepë rroba të lira, e besa-besë edhe mund t’ua arrnojë që të mos thonë se këta janë fshatarë leckamanë... Një vjet tjetër arrita t’i blej mobiliet e kuzhinës, pastaj preva një palë costume të burrav blu, posi ato që ia pata shitur Jashar Hajzerajt në Rakosh, se ai s’ndërtonte shtëpi në kohë të tij. Kishte shumë gjëra që duhej blerë në këtë shtëpi katëshe, dhe një stazë për banjo na kishte munduar gjatë.
Kisha rënë të pushoja në kanape. Pashë ëndërr se i putha dy mbesat e mia: Argjirën dhe Tringën. As vetë s’e di pse aq pak zgjati ëndrra për puthjen e mbesave. Po të dinin ato se shpesh e thërrisja mbesën time të ardhshme, Kujtesë, ndodh se do të hidhëroheshin, e pastaj më qortojnë:
- Po, gjysh, a s’jemi edhe ne mbesat tuaja të ardhshme, a?
- Mirë, mirë, - u them, edhe ju, - por edhe Kujtesa ime. Po, vallë, ç’do të bënte Proza ime? Më është hidhëruar se dje, kur erdha herët të shkruaja këtu, së pari desh ta gjej stacionin tim - Radio-Tiranën, e duke bërë zhurmë, ajo më kishte dëgjuar dhe kishte bërtitur pa lidhje:
"Çaaa, gjithë, gjithë!"
U pata frikësuar prej atij zëri të saj dhe besa-besë e pata qortuar e ajo doli e hidhëruar prej kësaj dhome e shkoj të fle me Norën. Dinte ajo se nëna e saj ishte në shtrat pa mua. Nuk më kuptonte fare, edhe sikur t’i thosha:"O moj, Prozë, a sheh se jam martuar me këtë kompujter?!..."
Kisha parë edhe një ëndërr tjetër. Isha në Kodër të Diellit, afër ish-atyre pak shtëpive që i pata gjetur që në fillim, kur pata ardh në Prishtinë. U futa në një sallon ku hasa në shumë intelektualë që ia nisën të flasim për librat dhe botimet. Aty gjeta edhe Emin Kabashin, që bëhej gati të udhëtonte diku me një shok të tij. Unë duke dalë jashtë, i thashë:
- O zoti Emin, eja dhe merri ato të holla për dramat e Nebil Durakut!
Ai sikur fare s’i dha peshë kësaj fjale dhe doli jashtë. Edhe unë dola jashtë, dhe duke desh të vijë në shtëpinë time, pashë se Emini kishte hyr në një veturë "FIQË" të vogël. "FIQA" u nis, e mua më doli gjumi...

Kisha rënë të pushoja në kanape me një mendim që s’mund të shkëputej lehtë. Isha në fshatin tim ku u Linda dhe u rrita. Disa herë e sjella dhe e pështjella nëpër mendje një pjesë të historisë. Herë mendoja të ngritem nga kanapeja e ta shënoja në letër, e herë përpiqesha të fle, mos po lind diçka e re? Lufta djeg e pjek, ishte mendimi që e mata shumëherë, dhe s’desha ta prish atë qetësi, që thyhej nga tingujt e ca këngëve në Radio-Tiranë.
As orën "Omega" s’e kishta shikuar, dhe mirë që s’ia vëja veshin kohës sesi kapërcente pahetueshëm. "Ora mund të më mashtrojë: ose të fle shumë apo të mos fle fare. Kujtesën ka ditë që s’e kishta ftuar në dhomën e punës. "Çfarë të prisja nga pushimi në kanape?" Mirë që fare s’e parashihja. Parashikimet shpesh më kishin shpëtuar në jetë, por ato që ishin të paplanifikuara, më kishin lënë në gjysmë të udhës...
Ishte një natë tërësisht e errësuar në Fushë. Isha së bashku me Drinin, dhe mezi arrita të dijë se nga po udhëtoja? Mendja më bredhte sa andej, sa këtej. As dardhën kulaçe s’e shihja nga errësira. Di se shkoja nga Zabeli te Pusi. Sa zëra më erdhën në veshë të mi, duke peshpëritur:
- Ou, pritne gjaksorin, se e kishte vrarë një njeri Ndërmjet Arave!
Drinin e kapa përdore, e ai përpiqej të ndahej prej meje. Ecja me të, dhe terri s’më lënte të dija se nga po shkoja. Arrita te rrethoja e Bledinit. Drini i vogël shkoi dhe u fut nën do kthina të murit. Sa e kërkoja në një kthinë, ai kapërcente në kthinën tjetër. Zërin e tij ia dëgjoja, por atë fare s’mund ta shihja. Përvidhej sa andej, sa këtej.
- O Drini, eja e del prej shtëpisë së huaj, se po domë të shkojmë!
Ai as që më dëgjonte e unë vrapoja pas tij, por sërish fshehej në ato kthina të murit. Ishte ende natë. Atë pedatje sikur e kishte dëgjuar ndokush në shtëpi të Bledinit. Pashë se Kujtesa po zhdirgjej shkallëve teposhtë me një fener të ndezur në dorë të djathtë. Ajo më pa mua, e unë nisa t’i kërkoja falje:
- Më fal, Kujtesë se djali i Besimit, Drini, u fut këtu dhe s’po mund ta nxjerr prej kthinave. Zërin ia dëgjoj, por atë s’e shoh fare.
Kujtesa sikur fare s’u frikësua, përpiqej të ma gjejë Drinin. Edhe njëherë e thërrita:
- O Drin, del se gjyshi s’të pret më! – Thirre Kujtesën!
Një zë i llahtarshëm më vërsulej në veshë.
- Dëshiron ta gjejmë vrasësin?
Isha dymendjesh: asnjëherë s’kisha punuar në organet e hetuesisë për vrasësit. Ndodh se ata për mua janë vrasës të vetvetes, prandaj nuk desh as të fut veten në lojë të tyre. "Mos u ngutni se me fjalë tuaja mund t’i lëndoni njerëzit e pafajshëm!", pëshpëritej në atë errësirë.
Më iku ëndrra aq shpejt, sa dyshoja se s’do ta mbaja në mendje pa e shënuar...

PJESA E DYTË


LËNGATA

Mëngjesi i ditëve të gushtit me vapë më gjeti në parkun e qytetit të Prishtinës, ku shpesh shëtisnim me gruan, Norën. Kambanorja e kishës ortodokse sikur përkëdhelte ankthin e pritur. Minareja e xhamisë së Muhaxhirëve si dhe zëri i hoxhës në atë mëngjes sikur mi kapërthyen mendimet e udhët e njerëzve përjetë. Aty shpesh u binte shorti që nder të parët të shihnim njeriun xhanavar që zgjohej herët për ta derdhur bërllogun e vet nga shtëpia në park. Kishte të tillë që pa fije kujdesi bërllogun e derdhin në atë udhëkryq ku ata shpesh kapërcenim, duke e kryer orarin e shëtitjes të atij mëngjesi pranveror. Kisha përshtypjen që njeriut sa më shumë t’i flasësh për të mirën dhe shëndetin e tij, ai krijon bindjen, se e qortojnë për inat! Inati është një zeje e vjetër, Më kujtohen fjalët e Fitimit që shpesh i përsëriste kur ishte në bashkësi familjare: "Inati - barkthati!"
Shëtisnim së bashku me Norën dhe që të dy e shikonim jevgun që ishte bërë pipë para nesh, dhe s’luante as dorë e as këmbë, dukej se as qerpikë të syrit nuk rrahte. Kapërcenim para këmbëve të tij sikur të ishte lapidari i Boros dhe i Ramizit. Kështu i shihnim shpesh jevgjit në këtë park, që s’bënin kurrfarë lëvizjesh, pos që të mbështetur në trungje të pishave shikonin anash e pinin duhan.
Përditshmëria në park është e lloj-llojshme. Gjatë natës thonë se këtu luhet një lojë tjetër, ajo me drogë! Bardhi asgjë s’kishte hetuar, pos disa gastareve të thyera rreth atij gurit në mjedis të parkut që shpesh Bardhi ulej dhe pushote me Norën.
- Mëngjesi është i përshtatshëm për pleq dhe plaka, kurse orët e tjera të ditës janë më tepër për të rinj - pohonte shpesh Bardhi.
Dielli i mëngjesit më dukej se ishte më i ashpër sesa ditëve të tjera.
- Na përhëri ky diell! - tha Nora. - Sot s’jemi zgjuar aq herët. Parku e ka, ose të zgjohesh herët, ose të mos dalësh fare në të. Por, ç’të bëjmë, kur shpesh nga lodhjet dhe punët, mezi arrijmë të zgjohemi.
- Zgjimi i hershëm dhe shëtija janë të dobishme për ty - i tha Bardhi Norës. - Ai të bën mirë ty për shëndet, se je trashur. Vuan nga majmëria! Duhet, moj Norë ta derdhësh atë socializëm (fukarallëkizëm) dhe pastaj të jetosh edhe ndonjë ditë në demokraci! E sheh, demokracinë se tash dalim që të dy dhe shëtisim në park, pastaj edhe në malet e Gërmisë, e nga të dëshirosh... Mund të shkojmë në Matiçan, pastaj edhe në Vitak, por për të shkuar atje bëri gati njëzet marka gjermane. Vetëm të kemi para!. Udhët i kemi të çelura nga Prishtina të shkojmë edhe nëpër Evropë...
Rreth orës shtatë të mëngjesit lëvizjet në park shpeshtoheshin. Kishte njerëz që shkonin në punë, ka të tillë që delnin për të dërguar diç në treg, kapërcenin me ca karroca të dorës të ngarkuara me plaçka. Bardhi shikonte njerëzit sesi nëpër udhët me përpjeta dhe tatpjeta u grahnin karrocave, që shkonin dhe vinin nga tregu. Gjithnjë këtu kapërcejnë fytyra të reja. Bardhi ishte mbrapa një druri të pishës, shikonte lëvizjet e njerëzve, e ata ka gjasë se fare s’e vërenin atë. Nëpër udhën në mjedis të parkut shpesh kapërcente pediatri i fëmijëve, zoti S.Ademaj. Ecën ai, dhe fare s’e hetonte se Bardhi e shikonte, e përcillte me kureshtje. Dorën e kishte futur në bothë, hetohej se lengonte nga një kruajtje kronike e majasëllit që dukej se e kishte përcjellur gjatë. Bardhi i bënte vetes pyetje: "A e di mjeku se po e shoh se është duke e kruajtur bothën?" "Jo, s’e di", pohonte sërish Bardhi në vete. Njeriu është i tillë, dhe s’ndalej se kruajturi. Mjeku ecte udhës së tij, ku pritej se do të takohej me Bardhin, që ia priti i pari me përshëndetje.
- Mirëmengjesi, z. doktor!
-O, mirëmëngjesi! - e ngriti kokën ai, duke shikuar bukurinë e gjelbërimit të udhëve...
Mjeku ecte dhe ngutej të arrij në punë. Bardhi as që ishte të këshllonte diç, e as edhe të kapërcente në heshtje. Nora nisi të largohej pak prej Bardhit. Ai iu kishte afruar mjekut në vesh, dhe si në heshtje e duke e vënë buzën në gaz, shakaja me fjalë të buta vijoi.
- Shiko, zoti doktor, po të shoh edhe njëherë duke e kruajtur... !
Mjeku u ndal dhe nisi të skuqej. Ai as vetë s’e hetoi sesi Bardhi ia kishte qëlluar diagnozës së tij.
-Ore, Bardh, s’kam ç’të bëj! - tha mjeku, duke u përpjekur ta shpalos vuajtjen nga sëmundja kronike e hemorroideve. - Lëngoj nga hemorroidet që njëzet vjet. Vetë jam mjek dhe s’mund t’i shëroj. Kam gjakderdhje në zorrë të trashë, shtrëngime në zorrë - i ankohej mjeku, sikur të fliste para ndonjë specialisti për këtë. - Kam dëgjuar se njëri këtu në Prishtinë, e përpunon një bar natyrorshërues për majasëll. Ky është majasëll i brendshëm, or Bardh! Më mundon shumë, më bën nervrik në punë, po edhe në shtëpi. Edhe gruan e kam mjeke, e s’kam ndihmë as prej saj...
- Z. doktor - i tha Bardhi. - Ndodh se ketë sëmundjen tënde në zorrë të trashë mund ta lehtësoj një bari majasëlli që përgatis?
- O, ju lutem, a mos jeni vetë ju që e punoni një bar natyror? - pyeti mjeku me habi.
- Doktor, ka edhe të tjerë. Ti mund të pyesësh. Ka mjek popullor në Kaçanik, në Vushtrri... Ka shumë mjekë popullorë që merren me shërimin e hemorroideve. Ti mund ta provosh një kurë që përgatit njëri, e pastaj nëse të bën mirë, vazhdoje! Po qe se nuk ke dobi, shko te tjetri - i tha Bardhi. - Për majasëllin doktor, di të flasë me orë të tëra. Vetë kam lënguar gjatë nga majasëlli dhe në këto dy vite, duke e punuar një ilaç, e kam lehtësuar sëmundjen dhe jetën time... Ka gjasë se hemorroidet më janë qetësuar për një kohë...
- Po, kur do të takohemi, pra? - pyeti mjeku.
- Unë dalë në shëtitje, e bisedojmë për këtë - i tha e Bardhi, duke u ndarë nga biseda me mjekun, që shpesh takoheshin në parkun e Prishtinës.

* * *

Një ditë, kur Bardhi e Nora i bënë tre rrathë shëtitje, siç i quanin ata, në atë vendin që kishim takuar mjekun, sesi e morën bisedën e tij. Nora e ankonte atë që vuante nga majasëlli, por edhe pakujdesinë e tij që nuk paraqitej për bari shërues s’e arsyetonte fare.

O, ZOT, Ç’MË GJETI?

Kishin kaluar ditë e muaj që Bardhi e Nora s’ishin takuar me mjekun. Sikur ta lëshonte mjekun toka!, thoshte Bardhi në vete. Ç’u bë me atë mjek? Mos ka gjakderdhje në zorrë të trashë? Gjakderdhja mund ta shndërrojë sëmundjen në diçka më të kobshme, në sëmundje kanceroze! Ore, edhe ai mjek, po pse vallë s’paraqitetej?, e mundonte veten me punë të huaj Bardhi. Turpërohet mjeku, apo ç’mendon ai? Sëmundja s’mund të fshehet. Sa më shumë t’ua fshehësh njerëzve sëmundjen, aq më shpejt kurreshtarët e marrin vesh se je i sëmurë. Asgjë nën rogoz s’mbetet sot, e as nesër... Por, nesër do të bëhet më mirë, pohonte shpesh Bardhi. Nora e përsëriste shprehjen: "Sot, nesër... sot-nesër, ditët dhe netët po kalojnë…"
-Ditët s’kanë të sosur. Jeta është e thurur prej ditëve dhe netëve. Çdo kohë me vuajtje ditësh dhe netësh... - tha Bardhi, duke kujtuar se mjeku mund të ketë harruar.
-Humbi doktori! - tha Nora një ditë.- A po sheh, Bardh, ti po i fyen njerëzit, e ata pastaj po largohen! Lëri njerëzit me halle të jetës. Le të bëjnë siç dinë vetë. Akëcili njeri i ka telashet e veta. Pse thonë: "Vëlla, vëlla, por ai tymin e vet e ti tëndin?"
-Po e zëmë se e ke mirë, Norë - i tha Bardhi. - Ndoshta mirë e ka edhe mjeku, por jo, moj Norë. Është punë humane të mirresh me shërimin e kësaj sëmundje që ka kapluar shumë veta. Shikoj drama të këqia në qytet. Të kujtohet kur njëherë më ke qortuar rreptas: "Hiqe dorën prej... se turp është të shoh dikush ashtu!" Ke pasur të drejtë, Norë. Ja, a më sheh më duke e kruajtur...? Më shpëtoj ai bar majasëlli që e vjela në Vitak. Dëshiroj t’ju ndihmojë e t’i shpëtoj ata që lëngojnë nga kjo sëmundje. Dëshiroj që të sëmurit të kujdesen për vete. Të tillë që nuk I’u përmbahen rregullave të barit dhe të mjekimit, nuk i adhuroj. Madje ata mos të më sillen rreth shtëpie…
Kishte kapërcyer një kohë e gjatë qëkur Bardh Mulaj s’ishte parë me mjekun. Lëngata e tij e brengoste, se edhe vetë kishte vuajtur nga hemorroidet. Iu patën lajmëruar në pranverë të vjetit l980, kur e kishte përfunduar variantin e parë të romanit "Molëza". Ishte duke e përfunduar kapitullin e fundit, dhe se si kishte mbetur i kërrysur mbi tavolinë e s’mundej të qëndrojë as i ulur e as në këmbë. "O Zot, ç’më gjeti?"- i bënte vetes pyetje pas pyetje dhe s’merrte prej askujt përgjigje. Kishte lexuar më parë se kjo ishte një sëmundje karrigeje, sëmundje intelektuale, por edhe shoferët vuajnë nga kjo lëngatë. Askujt s’i rrëfehej se çfarë e kishte gjetur. Çdo gjë e mbante në fshehtësi. Nora s’e dinte se iu kishin paraqitur vështirësi të tilla shëndetësore. Kapitullin e romanit e kishte përfunduar me një sarkazëm që kushedi çfarë do të jetë, apo si do të kuptohet nga lexuesit e ardhshëm.
-Të lumtë goja!- ishte një lloj urimi i rëndomtë i Bardhit, që shpesh në dasmë i urojnë këngëtarët, pa marrë parasysh se a kanë kënduar mirë apo keq. - Të lumtë goja! - është edhe një refren që përdoret gjatë bisedave, kur dikush e bën këllirë.
- Kam punë me mjekun - i tha një mendje Bardh Mulajt e pastaj kthehej e lutej: - Mos paça punë me mjek!
Mjeku mu kishte bërë si hije edhe gjatë kohes kur ai shëtiste në park. Ç’u bë me të, apo mos vallë e theku vrapin që të mos takohej me mua. Ndodh se do të ketë shkuar në terren? mendona. Një ditë ia kisha përmendur se duhej të shkonte për vakcionim të fëmijëve në Kamenicë. Dhe nisa bisedën me mjekun.
- Kamenica ka shumë fëmijë - i thosha - dhe mirë që po kujdesen mjekët tanë për vakcionimin e tyre. - Fëmijët na duhen. Kjo është gjenerata e republikanëve që duhet të shtohen. Nëse shtohen, këtij populli s’i kanoset rreziku nga shkatërrimi. Gjenerata e republikanëve i ka marrë në sy udhët e botës së jashtme. Ata kanë vështirësi në fejesa dhe në martesa. Është shkëputur lidhshmëria e rinisë. Femrat kanë mbetur në Kosovë. Ato kanë emigruar pak, e aspak! Ca janë shkolluar e ca të tjera u janë kthyer punëve të amvisnisë. Presin që të kthehen në Kosovë republikanët! Jetojnë në shpresa: "Nesër do të bëhet më mirë!..."

NËN HIJE TË SHELGJES

Kisha pyetur në shtëpi mos e kishin ruajtur diku numrin e telefonit të mjekut, pediatrit të fëmijëve. Doja që t’ua bënte një vizitë nipave: Jonit dhe Altinit. Xhaviti i tha se e kishte numrin e pediatrit, dhe e luti që t’ia bëjë një telefonatë.
-I thuaj mjekut: "Të fala ke prej babait, eja se ta kam punuar atë bar majasëlli!"
Xhaviti më kishte pritur me një buzëqeshje, shihja se desh të më thoshte: "Or, baba, po a ti do t’i shërosh mjekët, a?". Mirë që s’më kishte thënë gjë përmes telefonit, por një ditë më kishte thënë troç:
- Kjo punë ytja është humane, por ruaju se me atë bar po i dëmton të sëmurët e pastaj të qortojnë njerëzia dhe historia!
Këshillë e mirë ishte kjo, por askuj s’ia kam detyruar këtë bar shërues pa ia shikuar diagnozën e mjekut se vërtet lëngon nga hemorroidet. "Kjo punë s’është aq e lehtë. Të lëngosh dhe të mos gjesh ilaç...!? Fundja, ky bar është një lloj ushqimi i zgjedhur..." mendonte në vete Bardhi.
Atë mëngjes të korrikut Xhaviti ia kishte bërë një telefonatë mjekut. Fat që Bardhi kishte qëlluar në shtëpi. Ishte në kopsht. Nora e thirri më zë:
- Bardh, ngutu pak se mjeku...!
Ai hipi shkallëve përpjetë dhe mori dëgjuesen në dorë, pastaj e vuri në vesh të majtë, e mjeku pyeti:
-Jeni ju, z. Bardh? Këtu mjeku, më njeh, posi?
-Po, si të mos u njoh, z. mjek? Ishit kur u linden vogëlushët, nipërit e mi dhe bëre një punë të madhe që na këshillove sesi të kujdesem për ta...
Mjekut desh t’ia përkujtonte bisedën që kishin bërë më parë, por priste një rast më të volitshëm. "Pse ta zhvesh mendimin njeriu që ka punë me mjek?" Më duhet të jem i kujdesshëm. Mjeku është mjek e s’mund të bëhet njeri i thjeshtë, mendonte në vete Bardhi.
- Nuk di ku e ke shtëpinë, më fal se ta kam harruar? - i lutej mjeku në telefon, duke kërkuar ndjesë për këtë harresë. Bardhi më vete sikur thoshte: "Ja, mjeku ka ardhur në vjet të mia, harron posi". Bardhi ia nisi t’ia përshkruante udhën shtëpinë katëshe si dhe blirin në derë të shtëpisë. Ishte në afërsi me shtëpinë e z. Gani Lubotenit, me atë të z. Zekeria Canës, dhe diku në fund shihej shtëpia e tij.
- Këtu është, z. mjek, një udhëkryq, dhe pyete dikë, aty gjendet shtëpia ime që e ndërtova me shumë mundime.
- Mjeku heshti një çast, pastaj e luti Bardhin që të dalë e ta pres në udhën e Dubrovnikut.
- Po, z. mjek, do të më gjesh nën hije të shelgjës së Gani Lubotenit - i tha dhe me të shpejtë u nis për në vendin e caktuar.
Dielli ishte i fortë. Bardhi u ruhej rrezeve të diellit se lëngonte nga trysnia e lartë e gjakut.
Bardhi lëshoi dëgjuesen e telefonit, dhe në vete tha: "Ah, po s’e paskam ditur sa i dobishëm qenka telefoni. Më shpëtoj, për besë!" Ai u bë gati dhe doli në Udhën e Dubrovnikut, që të takoheshim nën hije të shelgjes së Ganiut. Aty shpesh pushonin udhëtarët. Ai shpejt u gjend nën atë hije të shelgjës. Priste mjekun dhe i shikonte njerëzit që kapërcenin udhës. Ata që kishin kruajtje, shihte se lëngonin nga majasëlli! E shtrydhte mendimin në vete "Klithmë për majasëll, apo për bar majasëlli!" Sivjet, i thotë një mendje Bardhit është thatësirë e madhe dhe druante se s’do të rritej bari. Vjet ishte vjeshta me shi, dhe në shtator pati mjaft bar majasëlli. Kurrë s’ishte rritur aq shumë ai bari në Rogë të Lugut të Hasanit. Ishte bërë deri në tridhjetë cm. Kjo ishte befasi për të gjithë, se kur ishte vera pa shi, vetëm sa dallohej lulëzimi i tij mbi tokë dhe ashtu fshatarët e vjelnin nga pak.
Në vjeshtën që kapërceu Bardh Mulaj kishte vjelur shumë bari shërus. Ai e kishte tharë barin shërues në vendlindjen e tij nën hije, në ato polica të çarranikut. Dielli i fortë, pohonte shpesh, ia humb vetitë shëruese të barit. Çarranikut s’i vinte era qumësht si më parë, se mungonte lopa!

DHURATA PËR SHTËPI TË RE

Si zakonisht, edhe atë ditë të mëngjesit Bardhi kishte dalë të shëtiste në park. Pasi ishte kthyer nga parku, shikonte kur do të dalë mjeku në udhë. "Mos e ka humbur udhën?" mendonte në vete. Ia kishte përshkruar udhën, shtëpitë, e ç’mund të bënte tjetër? Dëshironte ta shihte Ganiun, që shpesh ndalej dhe bisedonte nën hije të shelgjes. Ai e ftonte të futej në oborr, ku e priste me gosti e me kafe. Ka ditë që s’ishin takuar. Bardhi shpesh shkonte te ai. Kujtonte ditën e banketit kur ai kishte ardhur në vjetin l965, kur Bardhi e kishte ftuar në gosti të shtëpisë se re. Ishte i pranishëm së bashku me gruan në këtë festë të madhe. Ia përkujtonte Nora se kishte prurë edhe dhuratë.
- Dhuratën e tij e kam ruajtur - tha Nora.- Edhe Ismet Spahiu ka prurë dhuratë. Ke parë ti atë pjatën e bardhë? Kanë prurë shumë dhurata atëherë në shtëpi të re. Ishim të rinj, dhe kjo ishte një kënaqësi për ne. Ia filluam jetës së re në qytet. Na dukej se i morëm krahët e ri dhe fluturonim si bleta. Tridhjetë e pesë vjet u bën, Bardh - i tha Nora. - U plakem, a sheh se ku jemi? Po kalojnë vjetët, ore Bardh! A jemi ata që qemë, apo s’jemi? Jemi, dhe këtu po e lëmë bimën tonë të re.
Mjeku erdhi dhe u takuan së bashku me të në udhë.
-Ta kam ditur edhe ty shtëpinë, ore Bardh - tha mjeku duke u shprehur me keqardhje që s’ishte takuar herët për këto punë. - Eh, ç’është edhe kjo jetë! - lëshoi një ofshamë mjeku.
- Po, jetë, zoti mjek, e çka tjetër pos jetës!? Të jetojmë dhe vetëm të jetojmë - ia ktheu Bardhi, dhe u nisën udhës përpjetë.

Bardhi e kthente urimin në anën tjetër:
- Të fala Gjakovës! - dëgjohej edhe atëbotë kur dy veta ndaheshin në shpejtësi nga bisedat që shpesh s’u pëlqejnë.
- Po, Bardhi kujt t’i bëj të fala? - pyeti Norën si në shaka. - Apo, të presim kush po na dërgon të fala?
- Të fala nga Gjermania!
- Të fala nga Shqipëria!
- Të fala të përzemërta nga Kosova!
Po, pse t’i bëj të fala Shqipërisë kur janë çelur udhët që të shkojmë atje? Kjo ia kujtonte kohën, kur Bardhit i rrëfente daja Xhemë:
-Në Çirez punonte traktorist Rifat Topallaj, i Vitakut. Daja ishte korrier e shkollës fillore dhe ata shpesh rrinin së bashku. Kur ai shkonte në Vitak, u bënte të fala vëllait të Bardhit, Durimit dhe mixhës Ramë. Rifati kudo që i takonte ata, ua përcillte të falat:
-Të fala u ka bërë ai miku juaj i Likoshanit!
Daja saherë që kthehej Rifati prej Vitakut, posa takohej e pyeste.
-A i takove ata miq, si ishin?
-Po - i përgjigjej Rifati.
-A ua përcolle të falat e mia?
- Po, mixha Xhemë, po!
- Eh, faleminderit prej teje!
Kështu përsëritej kjo lidhje miqësore e dajës Xhemë me të fala. Një ditë prej ditësh e kishte pyetur prapë daja Rifatin:
-Po, si ishin ata miq në Vitak? A u bëre të fala?
Rifat Topalloj disa herë ia kishte fshehur mendimin e tij dajës Xhemë. Një ditë e pyeti:
- O mixha Xhemë! - i tha. - A po më tregon diçka? Ti u mbyte duke u dërguar të fala atyre miqve, e ata s’po t’i kthejnë të falat, ç’është kjo punë me ty?
-Ani, ani, ti prapë mos lë pa ua përcjellë të falat e mia - tha ai e sërish shtoi: - Të fala prej Xhemës, kaq!
Me gjasë sikur të falat nuk shkëmbeheshin, por njeriu me njeriun rri dhe takohet edhe me mendime të mira... "Bëhu i mençur dhe ua lëshon udhën atyre që tërë kohën mundohen t’ju nevrikosin! Nëse e ruan gjakftohtësinë, do të nevrikosen ata!" - ishin këshillat e dajës, që saherë më ishin përsëritur nga ai, por që shpesh ua përcillja edhe djemve të tij, sa për të mos u mashtruar me jetën

NJË KAFE PËR MJEKUN

Mjeku kishte arritur në shtëpi.
- Një kafe për mjekun, - i tha Bardhi Norës, dhe u fut në botën e kujtimeve lidhur me ndërtimin e shtëpisë së tij.
- Jo, për mua, jo - tha mjeku. - Lëngoj nga trysnia e gjakut. Bardh, ke harruar kur të jam ankuar. Më vinte era hudhër. U patëm takuar me ty te ai vetëshërbimi në fund të udhës, të pata kërkuar falje: "Më fal, më vjen era hudhër, se kam vështirësi me trysni të gjakut!"
- Po, ç’të bëjmë doktor, të gjithëve na vjen era nga diçka? - i tha Bardhi që i vinte mirë se bisedonte me mjekun. Kishte kaluar një kohë e gjatë që mjeku nuk kishte qenë në shtëpi të tij.
- Ja, ky është bar majasëlli, z. mjek! - i tha Bardhi. -Nëse je i disciplinuar në jetë, dhe besimtar, bari do të bëj mirë - i tha dhe u tërhoq nga një kanape në tjetrën. - Lexoje recetën! Nëse më punon fati, mendoj ta shkruaj një broshurë! Kjo sëmundje lypet të trajtohet në shtypin tonë... Pastaj edhe në mjekësi…
Mjeku me kureshtje nisi ta lexonte recetën.
- Sa mirë që e ke shkruar recetën! - tha mjeku dhe e lexoi deri në fund.
Kureshtja e mjekut për këtë bar vinte duke u shtuar.
Bardhi ia afroi mjekut ilaçin. Ai në shenjë nderimi, nxori dhjetë marka gjermane, e duke e ulur kokën, i tha:
- Këto për mjaltën që ke blerë, Bardh!
- Paratë janë të mira për të gjithë, z. mjek, por këtë kurë të barit e ke pa pagesë. Të lutem futi ato marka në xhep, tuajat janë. Unë e bëj këtë punë pa para, por ata që kanë para shumë, s’është e udhës që të më ngushtojnë. Koprracëve që kanë shumë u dhembsen paratë për shëndet! Sikur të vijnë ata te unë, ah, çfarë do t’ju thosha? Ata s’japin para as për botimin e librave të mia. I duan librat e Arsimit që t’ua fal. Janë mësuar apo vetë i kemi mësuar, doktor. Më thonë ata shokët e Muhamet Pirrakut, se kishte thënë: "Libri s’duhet t’i falet askujt, se ia humb vlerën!". Sa veta thoshin se e ka mirë, sa të tjerë e qortonin. Të të qortojnë njerëzit se ua fal librat? Jo! Arsimi kishte pyetur për librin e tij: "Të vdekurit vallëzojnë" a po shitet? I them se po falet e nuk po shitet!…

HARTA E KOSOVËS

Atë mëngjes si zakonisht shëtitja në parkun e Prishtinës. Mjeku ishte kërrusur te rrënjët e blirit. Ishte ngritur sërish në këmbë me një copë të hartës së Kosovës që e mbante në dorë. Ai e shikonte dhe rrotullonte hartën disa herë. Klithmën që kishte lëshuar mjeku ishte me interes.
- A sheh, e kanë hedhur në udhë hartën e Kosovës.? - lëshoi një ofshamë ai. - Duhet t’i ruajmë shkrimet, se ato flasin shumë. Edhe fëmijët tanë asgjë s’po shohin. Kjo hartë e botuar e Kosovës, rrallë sheh dritën e botimit. Kosova është e madhe, por me ardhacakë e zvogëluan atë. Të na lënë kaq sa është, asgjë më shumë s’do të dëshiroja... - tha mjeku, e hartën ma la në dorë.
Bardhi së bashku me Norën mbetën duke e shikuar e dëgjuar mjekun se ç’fliste. Pastaj e bërën edhe një shëti në park. Duke u zhdjergur tepozhzës, ishin ndalë rishtas te lapidari i Boros dhe i Ramizit, që ishte dëmtuar. Norës s’i pëlqente fare kjo punë. Ajo shprehte një botë tjetër para tij:
- I vraftë Zoti ata që ua kanë nxirë fytyrën! Ata janë të vdekur! Njëherë vdes njeriu e më s’ngjallet. Oh, edhe ato nëna që lanë bijë të tillë! I kanë mashtruar, ishin shtalbakë, or Bardh, dhe lufta i hëngri...
Bardhi ishte afruar para lapidarit të Ramiz Sadikut, e shikonte për së afërmi. Ai shikonte se ia kishin vënë në fund të lapidarit një kryq me ngjyrë të bardhë, kurse në të dy anët kryqin e kishin rrethuar me dy shkronja çirilike: E dhe G!. Nora e kishte vërejtur, ishte prekur shumë.
- Ia paskan nisur edhe këtij të Ramizit - tha ajo me keqardhje. - Ja, ç’bëjnë shkiet. Çdo rrënim që bëjnë natën apo ditën, na lënë ne! Po ç’u bëjnë këta të vdekur në park?
Bardhi bredhte në kujtime. "Mendje është kjo", thoshte në vete. Hapat e jetës janë të tillë!

ZGJIMI I VONË

Bardh Mulaj doli në udhë përtej parkut. Mendja i thoshte se s’mund të lëshoj klithmë: "Këto janë udhët e jetës. Çdo lëvizje e njerëzve më pëlqen Mjafton se atë mëngjes shoh se njerëzit duan të jetojnë..."
Ndonjë zhurmë kamionësh shpesh Bardhit ia prishte qetësinë e mëngjesit.
- Sot jemi zgjuar vonë - i tha Norës. - Nesër do të zgjohemi më herët.
Ajo sikur gëzohej se kishte hequr nga trupi i saj një barrë të jetës, e s’e hetonte se vragët mbeten... Bardhi së bashku me Norën ktheheshin prej parkut, dhe prej një këndi, e shikonin çatinë e shtëpisë së tyre. Kur ajo ndiente gogësimë, shprehte dëshirën e kahershme.
-Bardh, kafeja po mungon! Ke blerë? - pyeti si në shaka.
-Po, moj Nora ime, do të blejmë. Dita e re e shkel të vjetrën... Të kam thënë gjithnjë se nesër bëhet më mirë... Ti bën shaka me këtë shprehje. Ke të drejtë, por edhe unë kam të drejtë! Jeta është e të gjithëve. Ajo sot më mashtron mua, e nesër të mashtron ty. Uroj që jeta të mos e mashtrojë bimën e re. Të rinjtë i bëjnë do hapa për një jetë më të mirë. Jetë kërkon edhe fëmija në bark të nënës.
Bardhi i kujtonte bindjet e t’et, që kurë ndante leshin për anëtarë të familjes, pyeste:
-Ka ndonjë grua shtatëzanë?
-Po - i përgjigjej nëna plakë - Po pse pyet për këtë? Burri s’pyet për punë të grave? - sikur e qortonte ajo.
-Jo, moj Sherife, dua ta ndaj leshin. Hisja i takon edhe kur fëmija niset në bark të nënës, një kafshatë më tepër duhet dhënë grave shtatëzana. Ato hanë edhe për atë që e kanë në bark. Një trup, por dy shpirtëra në të.

Shoh se Proza ime sot ishte e kujdesshme. Treguesin e Radio-Tiranës s’e hoq fare nga stacioni. Ndodh se dita e dielë është dite e hareshme edhe në Tiranë, e unë shkruaj këtu nën ritmin e këtyre valëve. Radio-Prishtina, them, mbeti zonë "krra" - "krra"!
Radio-Tirana, zonë "krra, krra"! Ç’janë këto dy "krra-krra". Një myjë jete më lidh. Sa darkat e drekat solemnte u shtruan për këto dy zona, që të veshen nën aoreolën e pagëzuar "krra,krra!". Krrokamë sorrash të larme, them dhe pahetueshëm përpiqem t’i kundërshtojë idetë e shpifjet e trilluara për zonat:"Krra, krra!"
Por, më thotë një mendje se shpifje të ngjashme pati edhe për familjen tonë. Rëniet e saj sikur priteshin. Me gjasë në fshat kishin rënë në sy përpjekjet e tim eti, që me meshkujt që ia fali zoti, stë vë pushtet mbi të tjerët, apo frika e të tjerëve pa arsye, i sëtrmadhonin lëvizjet e reja...

IKJA NGA ËNDRRAT

Njëfarë ëndrre kapërcyese me gjeti para Pallatit të shtypit "Rilindja" në Prishtinë. Duke ecur udhës përballë Pallatit pashë një mini-autobus që kishin hyrë sa veta në të dhe bëheshin gati të udhëtonin diku. Ndërkohë pashë se erdhi daja Hasan Gjeli i Likoshanit, i veshur me rroba të bukura, ngjyrëkafeje, me kravatë e këmishë të bardhë, dhe me një valixhe plaçka në dorë. U përshëndeta me të, e ai nuk dha shenjë se do të më afrohej, e desh ta pyesja:"O daja Hasan, po si je, si janë edhe ata dajat e tjerë?". Daja Hasan hipi në atë mini-autobus e mua më doli gjumi.
Meqë s’arrita të udhëtoja me atë autobus, mendja më thoshte se do të vijnë ditët kur do të marrë një udhë të afërt apo të largët. Por, megjithatë, në këtë mëngjes dolëm së bashku me Norën në shëtitje. Nora në fillim s’desh të pranojë që të dalë me mua. Ajo ankohej se ndiente dhembje të këmbëve, por më vonë vendosi që të bëhej gati. Dolëm në shëtitje rreth orës 6,00 të mëngjesit. Ishte kohë me vranësira. Qielli apo toka sikur bëheshin gati për shiun e pritur. Vërehej se toka ishte çarë e bërë shkrumb i gjallë! Bari në park ishte tharë, gjethet e blirëve që i kishin thyer fëmijët për të përgatitur çajin e dimrit, ishin bërë shkrumb. Udha e parkut që më parë ishte e gjelbëruar ishte mbuluar me pluhur dhe hedhurina të tjera që çdo ditë banorët e çdo lagjeje përreth i shkarkojnë me karroca në park.
Gjatë kësaj nate kisha parë edhe një ëndërr tjetër. Isha në një arë të mbjellur me misër dhe pashë se Shemë Osman (Kapuçi), me një shat në dorë endej dhe më priste mua që t’ia nisim prashitjes. Unë kisha marrë një shat në krah, dhe pashë se ara e misrit u shndërrua në arë me pisha. Pashë se fije bari nuk kishte mbi, dhe toka ishte e shkriftë, e kur provoja të mih, pashë se nuk do të kishim vështirësi. I thashë Shemës:"O Shemë, Shemë! A sheh se s’paska bari, dhe qenka lehtë të prashisim. Vetëm ia thyejmë korën që ka vënë dhe ecim".
Shema ia nisi të prashit, e mua më doli gjumi.
Norës ia rrëfeja ëndrrën që kisha parë, e ajo më tha:"S’është mirë që ke parë ëndërr të tillë. Mihja e tokës, s’është shenjë që pret ndonjë lajm të mirë..."
Ishim kthyer nga parku i Prishtinës, dhe posa i pimë kafetë e mëngjesit, u futa në dhomën time, lëshova kompjuterin dhe nisa të shkruaja...Shpresa se do të trajtoj diçka me vlerë në letërsi me mban edhe gjatë tërë ditës. Do të shoh... Tash, pasi i shënova ëndrrat që kisha parë, u zhorgja shkallëve teposhtë dhe dola që të marrë diçka për të hëngër mëngjes dhe drekë. Më panë duke u rruar në banjo vajza ime, Nora dhe Nolja. Ishin mësuar që kur rruhesha në Vitak, shpesh e përdorja shprehjen si në shaka:
-Unë, po i rruhem arës sime?
- Po, ç’arë është ajo, baba? - më pyeste shpesh Arsimi. - Arë, po çfarë mund të jetë tjetër? Ja, tash do ta marrë shatin në supe, dhe do të shkoj ta prashis misrin. Ke parë kur në shenjë të përvjetorit tim ia puthja tri herë qykën e shatit, duke klithur:
- Ja, sot i mbusha gjashtëdhjetë vjet! Ara ime, fara ime... - thosha duke e lëmuar ballin, faqet.
- Me fat, baba! – tha Besimi dhe të gjithë i cakërronin shetërit qykë me qykë. Lugina ushtonte e luteshim:"Edhe në vjetin tjetër të gjithë së bashku në arë!"
Pastaj edhe një shaka tjetër përbironte: "Ti po i rruhesh gruas, e thua: po i rruhem arës!". Si gjithnjë isha mësuar me këto pyetje e shaka.
- Arë më e mirë se gruaja s’ka! – tha Bardhi.
Ata qeshnin. Prisja të haja mëngjesin e të shkoja atje, ku vërtet më priste puna në arën time. Sa për arën tjetër, thosha në vete, dihet se kur lërohet ajo!
Shakatë rreth rruajtjes së arës nisën edhe në Prishtinë. Posa u rrova dhe dola prej banjos i pastër, pashë Norën se përpiqej t’i shkundë teshat e shtrartit në ballkon, pastaj u ktheva prej saj, dhe nisa të qesh.
- Ja, s’më sheh, sot iu rrova kompjuterit e nesër romanit!
Pranvera më kishte përcjellur se ç’fola me Norën dhe qeshte, kurse Nolja në anën tjetër bëhej gati të udhëtonte për në Rakinicë. Ajo, me gjasë s’e thellonte mendjen ç’desh të shpreh. Mendoja: është mirë të bëja shaka me të, apo jo? Heshta. U ngjita shkallëve përpjetë, dhe posa i shkrova këto biseda për arë, prisja se do të më ftojnë të ha mëngjes.
Duke pritur mëngjesin, mendja më treti te Xhaviti që e pashë në banesë të tij, dhe më dukej se do ta ketë marrë ndonjë injeksion, apo mendonte se çfarë do t’i ngjitej sot në penë. E thërrita, dhe posa u përshëndetëm, prisja me padurim që të më bie diçka në mendje e penë.
-Dëshiron ta mjelësh lopën? Ja, qumështi paska mbërri - më pyeti si në shaka, por nuk qeshi. - Baba, a gjithnjë blen qumësht këtu, a?
-Po, or bir, pse të mos e blej kur është më i lirë se kudo dhe më i mirë. Këta tregtarë po duan të na i rjepin nëntëdhjetë e nëntë lëkurë! A sheh se për çdo ditë i ngrisnin çmimet. Kjo shkon në dëm të kafshatës sonë. Jetë lypet të bëjmë edhe ne, t’i rrisim fëmijët, na duhen edhe ata...

ANSHTAJNI DHE SHKENCA

I kthehem kësaj botës se sotme, e lë atë botë të vjetër, që kurrë s’kam menduar se edhe ajo e kishte themelin e saj; i kthehem zhvillimit të shkencës në botë, pikërisht në ish-BRSS-ike. Sovjetët e moçëm apo të rinj, e përparuan shkencën. I kthehem një dhjetë vjetori të shpërthimit të Cërnobilit. Lexoja shkrimin në gazetën "Nasa borba"("Lufta jonë"). Pasojnë shënimet që mendoj se më vonë do të kenë peshën e vet.
"Eksplodimi berthamor në Çërnobil, në Ukrainë, e ka kontaminuar një të katërten e planetës sonë, por ende nuk ka dëshmi se njerëzit i kanë kuptuar në mënyrë të drejtë porositë e vërejtjeve të tilla dhe që të ndermerret diçka në mënyrë më radikale që të ndryshojë dhe t’i afrohemi gjendjes se energjisë nukleare. Centrali në Cërnobil edhe mëtutje është duke punuar, si me dhjetra të tjera në mbarë Evropën Lindore, të të njëjtit tip, me rreziqe të mëdha se do të vjen ndonjë tragjedi e ngjashme. "Është lehtë të parashikohet se në çdo çast mund të ndodh apokalipsa e ngjashme me atë të Cërnobilit me pasoja shumë më të mëdha", thotë një ekspert i Evropës në Konferencën për pasoja e katastrofës në Çërnobil, që u mbajt më 9 prill të këtij vjeti në Vjenë, në organizimin e Agjecisë Ndërkombëtare për energji atomike, të Komisionit të Unionit të Evropës dhe të Organizatës Ndërkombëtare të Botës. As optimistët më të mëdhenj, megjithatë, nuk shpresojnë që pas kësaj Konference shkallë-shkallë do të vjen deri të mbyllja e berthamës nukleare. "Kjo do të ishte një vetëvrasje e drejtë ekonomike" thotë një delegat i qeverisë se Rusisë së Bardhë në Konferencë...
Po vallë sikur të më ishte kujtuar që atëherë kur fliste porfesori për të arriturat e shkencës botërore e ta pyesja profesorin, çfarë do të thoshte? Ndodh se e kishte ditur profesori im se në Rusi zhvillohej një shkencë në dëm të njerëzimit! Po, vallë, një shkencë të tillë e adhuruan të gjithë ata që dëshirojnë të jenë edhe më tutje tutelë mbi popujt e vegjël. Vogjëlia e kishte humbur hartën e vet...
Nxjerrë nga blloku i shënimeve bisedën e arsmtarit të historisë dhe të gjeografisë, z. Hysen Gjota, i Junikut.Atë e kishin pyetur nxënësit e tij:
-Me çfarë harte të gjeografisë do të mësojmë, se më parë e kishim atë të RFSJ, e tash ç’do të bëjmë, edhe me histori...?
-Do të hyjmë në riprovim edhe në histori e gjeografi - ishte përgjigjur ai dhe vërtet kjo ishte temë kyçe që përsiatej nëpër kohë që po vijnë. - Asnjëherë nuk do të pajtohem me atë hartë të cunguar të Evropës lavire!
Edhe vetë shpesh them: "Kur do t’i shkruaj gjërat që më mundojnë, por që i kam përsiatur herët në vete, e edhe me të tjerë. Shpesh qesh i hapur, e ka raste kur edhe qesh konspirativ. Aspak s’më mundojnë qortimet, por edhe ata që i qortoj, dëshiroj që të mos më hidhërohen. Puna e mirë do të flas nëpër shekuj, dhe parimisht përpiqem që gjithkënd ta lavdëroj puna e vet. Edhe kjo imja është një punë, pra me shkrim. Jap çdo shënim e shkrim e nuk dëshroj të mbes anonim. Ç’fitova prej anonimitetit, por edhe ç’mund të fitoja sikur të mbetesha person enigmatik? Të flas me mesele tërë jetën, kush mund t’i marrë vesh ato? Them shpesh: "S’është kohë e meseleve. Meseletë e ndrydhin dhe e shtrydhin lirinë e mendimeve e të fjalës objektive. Tash është filli i shekullit XX, kur kërkohet t’ia jepësh njeriut rrumbullak në shuplakë të dorës! S’ka jetë me fraza, më përralla e kopalla! Shkenca nuk lejon dhe as që pranon gjëra të tilla. Shkenca është shkencë dhe nëpër shekuj duhet të mbes shkencë..."
Edhe kjo punë është një lloj hartimi me shkrim, besa edhe provim nëpër shekuj. Kutadi, mud të gaboj, apo edhe të fitoj, po edhe në mos fitofsha, mjafton se dikush do të fitojë prej mundit tim. Kaq për shkencën, dhe Cërnobilin që më vonë shkencëtarët do t’i hulumtojnë dëmet që ia ka bërë njerëzimit... Mendja më tretej sërish nga shpërthimi i reaktorit bërthamor në Cernobil (afër Kievit).
Dhjetë vjet pas shpërthimit në Çërnobil" është fejtoni i Dr Tahir Imamit që botohej në vazhdime, ku pohonte: "Aksidenti më i madh në historinë e energjisë bërthamore ka ndodhur më l986 në një reaktor bërthamor në Cernobil (afër Kievit), me ç’rast drejtpërdrejti i janë nënshtruar dozës rrezatuese 24.000 banorë, ndërkaq janë rrezatuar 75 milionë banorë të Bjellorusisë dhe të Ukrainës. Pasi Cernobili ka goditur edhe Anglinë, atëherë është plotësisht e kuptueshme se ku shpie krahu i pamatur i supërfuqive ushtarake për të pushtuar botën nën "petkun": "Po prodhojmë energji elektrike"! Jo vetëm Rusia, por edhe shtetet e tjera që kanë "koka" bërthamore i fshehin viktimat. Pasojat e dëmshme dhe dobia e radiacionit, energjia e yjve, rrezet kozmike, substancat radioaktive në natyrë, si të mbrohet popullsia nga rrezatimi, aksidentet e tjera të mëdha në botë nga shpërthimet e reaktorëve bërthamorë do të jenë disa nga temat e fejtonit që e ka shkruar ekskluzivisht për gazetë specialisti i fizikës bërthamore në mjekësi Dr Tahir Imami. Autori i fejtonit bazohej kryesisht në arritjet e deritashme të shkencës që merret me këtë lëmë, por shpreh mendimin edhe për perspektivën. Supozimet e disa mendimtarëve se dielli do të humbë energjinë pas pesë miliardë vjetësh, ai me argumente i hedh poshtë dhe konstaton se dielli nuk do të shuhet as pas dhjetë miliardë vjetësh, prandaj ai kërkon që supozimet të mbesin supozime, ndërsa shkenca të shkojë përpara duke e përsosur njeriu mendjen. Për këtë ai ka mbështetje edhe mendimin e Albert Ajnshtajnit: "Lirimi i fuqisë atomike ka ndryshuar çdo gjë, përpos mënyrës së mendimit tonë".

SHËTITJA – MIK I JETËS

Kur ishim në përfundim të shëtitjes, duke u kthyer, te pompa e benzinës, takuam mjekun që ka ditë që s’ishim parë. Nora më dha shenjë, se prej dje, ndieja njëfarë shurdhimi në vesh, dhe kur mjekut ia shtriva dorën, kërkova falje:
- Zoti doktor, mos ma shih për të madhe, se prej dje, e ndiej veten se jam shurdhuar. A sheh, gati më shkele dhe fare s’të dëgjova. Më sa po parandiej, ose më është shtuar trysnia e gjakut, nga fjalët e gruas, ose më ka zënë veshi dyll. Më duhet të shkoj te specialisti i veshëve!
Mjeku Vesel Demaj, nisi të më thotë se shëtitjet e mëngjesit në pyll që i bëni ti me gruan për çdo ditë, janë shpëtim për shëndet, por edhe për punë kriujese. Ua kam lakmi që po u shoh përditë dorë për dorë në shëtitje. Edhe pse jam mjek, gruan po ashtu e kam mjeke, ka nisur të majet, ka vjam në trup dhe shpesh i them:
- Eja të dalim e të shëtisim në park së bashku, nëse dëshiron ta heqësh peshën në trup.
Por, ajo s’më dëgjon, e le ta dij se e kam për të mirën e shëndetit të saj. Natyra na jep forcë e jetë të gjatë!... Nisa t’i ankohem mjekut se dyshoja mos është duke më munduar trysnia e gjakut.
-Bradh, eja në ordinancë, ja tash me mua, dha do ta mas trysninë e gjakut, ty dhe gruas - tha mjeku dhe më kapi për krahësh.
-Po, ky burri im në mjedis të arbainit e bën verë!- tha Nora dhe qeshi.
Të tre u nisëm parkut teposhtë, kapërcyem përballë hotelit "Union" nëpër qënder, dhe prisnim ta kapërcejmë udhën. Blirët e kësaj udhe sivjet s’e kanë erën siç më futej në hundë më parë, as blirët e parkut, zoti mjek i them, s’e kanë erën e vjeme. Vjet, posa dilnim te xhamia e Muhaxhirëve, era e blirëve na futej në hundë, dhe sikur fare s’e ndjenim erën e atyre bukëve që herët bukëpjekësit i vënin në vitrinat e tyre. Mjeku habitet në vlerësime të tilla, e me sa shoh, sivjet është një thatësirë më e theksuar, që s’mbahej mend... Thatësira shihet edhe në parkun ku shpesh i kapërcejmë ato udhë e lakadredha të mbushura me bërllog.
Arritëm në ordinancën e mjekut. Ai posa e veshi mantelin e bardhë që e nxori nga dollapi i tij, mori aparatin e matjes së trysnisë së gjakut. Më parë e ftoi graun.
-Ulu, zonjë! - i tha mjeku gruas, - ju femrat keni pëparësi! - dhe duke ia lidhur matësin në llërën e dorës së djathtë, kushedi nga i treti mendja.
Gruaja qeshi duke më shikuar mua, që shpesh edhe vetë pohon kështu. Nora duke e shikuar llërën e dorës ku mjeku ia lidhi matësin e trysnisë së gjakut, vërente se si dridhej gjilpëra. Mjeku e priste një qetësim të Norës.
-Edhe atë dorën e majtë! - tha mjeku, dhe nisi t’ia mas me kujdes trysninë e gjakut. - Ju, zonjë, e keni trysninë e gjakut sikur një sportiste. Ja, a sheh: l05xl75. Kjo është sihariq për moshën tuaj - i tha gruas e ajo përpiqej të shfajësohej para mjekut dhe i bëhej se s’lëngonte nga asgjë.
U ula në karrige të mjekut, e ajo u shty pak në atë shtratin e të sëmurëve.
- Po, ne s’jemi të sëmurë, moj Norë - ia prita si në shaka. - Njerëzit e sëmurë s’dalin në shëtitje si unë dhe ti...
Mjeku duke e vënë buzën në gaz, shtoi.
- Uroj shëti dhe vetëm shëtitje në natyrë! Shëtitja është miku juaj i jetës... - tha mjeku dhe e mori aparatin të ma mas trysninë e gjakut.
-Edhe ju s’e keni trysninë aq të theksuar: lO5xl57. Kjo për moshën që keni, s’është aq e rrezikshme. Dëshiron barna? - më pyeti z. Vesel Ademaj dhe u fut në botën e tij, dhe në punët e përditshmërisë.
-Jo, z. mjek, s’do të përdor barna. Jam mësuar me këtë trysni të gjakut. Po të marrë barna, më lodhin dhe ndikojnë në dellin krijues. Më krijojnë plogështi në punë. Më duhet t’i përballoj kësaj kohe... Vetëm me shëtitje dhe punë, zoti mjek... Punë dhe vetëm punë... dhe desh t’ia përsërisë atë thënien që kisha rikrijuar (shtuar) nga thënia e Naimit: "Punë, punë natë e ditë, që të shohin të tjertë dritë!..." Ose thënien e popullit: " Puna e ndjek punëtorin".
Mjeku intersohej se akëcilës gjeneratë të gjimnazit të Prishtinës i takoja, kërkonte t’ia shpalos kujtimet, shokët e klasës si dhe përjetimet. Por, me gjasë ai ishte përmalluar të takohej me shokët e vjetër të gjimnazit, dhe si në shaka ia nisi:
-Po, ne kur qemë në gjimnaz, qemë dy klasë. Në një klasë na ndanë fshatarët, kurse në klasën tjetër ishin qytetarët. Ne në klasën tonë kishim vetëm një femër nga fshati. Ajo dukej sikur dhia që futet në tufë të dhenve. Ata të qyetit kishin shumë femra. Bënin shaka, besa edhe valle në klasë, kur mungonte profesori i matematikës, z. Ismet Dehiri. Ishte i ashpër ai. Por, bëj çudi, pse ata profesorë aq të marrë, na ndanë kështu? Kishim mëri ndaj njëri-tjetrit, apo ndaj nesh si fshatarë që erdhëm në qytet për të fituar dritën e mësimit. Besa edhe në grupe ndaheshin fëmijët e qytetit dhe këndonin si në korr:
O katundarë,
Hipi dramës
,Shko n’ rrotë t’s’amës!
-Çfarë ditësh përjetuam gjatë shkollimit? - tha mjeku. - Fshatarë e qytetarë të ndarë! Anakronizëm! Po, a qemë ne fajëtorë që s’patëm profesorë nga fshati? Besa, edhe ata profesorë, sa prej tyre, na i kanë rjepur nëntëdhjetë e nëntë lëkurë. Duhej të mësonim. Të gjithë ishim bërë rob të librit. U patëm pajtuar të jetojmë me botën e librave e t’i lëmë punët e fushës e të bagëtive në fshatra. Mësimi për ne ishte gjithçka. Për besë do t’i mundim qytetarët, thoshin sa veta, si më mësim, po ashtu edhe me forcë!

NJË NATË E SHQETËSUAR

Ditët e fundit të këtij korriku sikur më qortonin se kisha shkruar tepër, dhe fati që më përcolli, m’u desh ta pranojë. Edhe dita kur nisa të shkruaj, pas katër ditësh, s’është me diell dhe vapë të madhe. Mbrëmë kishte rënë një shi, dhe pas orës dymbëdhjetë, kishte pasur shkreptima me murmurimë dhe bumbullimë të madhe. Ishte ndërprerë edhe drita elektrike, dhe mbetëm të gjithë në errësirë. Mezi arritëm ta gjejmë dritën elektrike, pra atë me bateri akumuluese, sa për të shtruar bukën e pas shiut bëheshim gati të flemë.
U zgjova jo aq herët, dhe menjëherë hyra në dhomën time, desh ta kyç kompjuterin, që kur vetëtine dhe bumbullonte e kishte ndal Proza nga rryma. Filli i kësaj mbrëmje kapërceu me shqetësime për mua. Edhe kur u përpoqa sërish ta lëshoj kompjuterin, pashë se s’kishte rrymë fare. Me gjasë s’e kishin ndrequr as gjatë natës, se ramë të flemë pa rrymë. Kisha paraparë që fare të mos dalë në shtëtije me Norën. Më duhej të shpejtoja dhe ta rikrijoja atë që më ishte tretur. Por, jo, s’ishin ato ditë e as ato rrebe krijuese. Ishte ditë me vranësirë, shiu e kishte shndërruar natyrën në gjelbërim. Dhe, më në fund, dola në shëtitje, dhe fat që dola, se më gjasë do të më shkonte dita mbarë...
Titulli që e parashihja, s’kishte ngjashmëri me ata që i kisha trajtuar para katër ditësh. Por, përpiqesha që ajo përmbajtje të jetë e ngjashme me atë që më ishte tretur.

FJALORI I EMRAVE

Seç m’u kujtua edhe një mestitull shumë interesnat: "Kujtesë, o moj, kujtesë".Ja, pra, po ia filloj me kujtesën time.
Kujtesë, o moj kujtesë!
As që i kisha treguar Norës gjatë shëtitjes në park, se kisha parandjenjë të mirë se do të na lindëte një vajzë nga nuset, dhe kisha vendosur ta pagëzoja me emrin: KUJTESË.
Pra, parandieja se do të fitonim një mbesë me emrin më të ri: Kujtesë! S’e di a do të figurojë emri i tillë i vajzave në Fjalorin e emrave që shpesh m’i kërkojnë këtu, po edhe në fshat. Nora sërish është e intersuar që djemtë të kenë shumë djem, pra ajo dëshiron që të parandieja se dikush prej tyre ka në radhë të lind djalë, dhe do të pajtohej edhe me emrin: Kujtim. Ajo shpesh përsërit dëshirën e vjehrrës:
- Le të jetë djalë, e sa për emër, edhe çerep t’ia vëmë, s’ka gajle se është djalë!
Ishte e etur ime ëmë për djem. Por, fati i saj, tërë jetën më pati vetëm mua. Gëzimi i saj ishte edhe më i madh kur djemtë e mi, pasi u martuan njëri pas tjetrit, nisën që nuset e tyre të lindnin djem. Unë rishtas e thërras kujtesën time. Në dashi të më kuptoni, pse e adhuroj emrin Kujtesë! Por, po them se edhe kujtesa ime ende s’më ka tradhëtuar, e as zemra. Kush bën tradhëti në mendje e trupin tim, ia bëj një minus! Thërras në këtë dhomë në vete e askush s’më dëgjon:"Oj, kujtesa ime, tregom se ç’pata shkruar para katër ditësh?". Sikur të ishte Nora këtu e di se do të më qortonte: "Mos ndjell emër vajze, se djemtë na shkuan mbarë, e fati i vajzava tona u lidhë nyjë!". Ka gjasë se për këtë ka arsye. Fati i tri vajzava tona vërtetë mbeti i lidhur nyjë. Lumnia, vajza e madhe, që i ka mbushur tridhjetë e dy vjeç, ende s’është fejuar, Pranvera 2l vjeçare s’është fejuar. Sa për Prozën, që i ka mbushur 26 vjeç, dihet se ajo është e pafatë për martesë. Por, sërish shpresat janë në anën tonë. Pse e thërras Kujtesën, oj Kujtesë!? Adhuroj emrin Kujtesë! Pse se thërras edhe Vjeshtë! Ku je moj vjeshta e studentëve që iu kundërvëne një regjimi drakonian ndaj shqiptarëve? Emër i bukur është: Vjeshtë! Por, ishte një vjeshtë e vonë kur gjethet binin në tokë e flamuri valonte përsëri në Kosovë, pra më 27 nëntor 1968, pas një ndërprerje të gjatë pas luftës, u ngrit, e pamë...
Gjatë tërë natës së fillit të gushtit, më dukej se isha zgjuar disa herë, por që fare s’mund të shkoqesha prej shtratit. Lodhjen e ndieja, por heshtja që të mos ia prish gjumin Norës. Ka ditë e netë që s’më është çrregullar gjumi, edhe pse që nga fundi i qershorit e deri në mbarim të korrikut, edhe gushti me gjetën të ngarkuar me punë krijuese. Shpesh, ata që s’më kuptojnë përpiqem t’u jep shenjë që të mos hidhërohen, kurse me të tjerë iu ik fërkimeve. Por, megjithatë, edhe këtë mëngjes isha zgjuar herët. Nora kujtonte se kisha harruar të dalë në shëtitje.
- Norë, po dalim në park! - i thashë, dhe ajo nisi të bëhej gati.
Dola në oborr dhe prisja Norën që ta mbyll derën e shtëpisë. Kur doli në ballkon, më kërkoj me sy, dhe kur me pa se prisja në derë të oborrit, zbriti shkallëve teposhtë dhe ma zgjati çelësin e shtëpisë. Mora atë çelës dhe e futa në xhep, kurse Nora m’u qep përdore. Posa u futem në udhë të Muhaxhirëve, dhe kur pashë se Nora s’fliste asnjë fjalë, m’u desh kalimthi të futëm në ndonjë shaka.
- Po, fol, moj Norë, ç’tha ajo Ajnishë? - sakaq e ngacmova, që të më rrëfente ndonjë bisedë nga vizita që ia kishte bërë ditë më parë.
- Ajo i rrëfen gjërat mirë dhe në mënyrë të bindshme, Bardh - tha Nora, duke mos e zgjatur komentimin e bisedave të çasteve.
Nora ecte pas meje. Ajo ankohej se kishte dhembje në thembra të këmbëve, dhe nisi të ankohej se shëtitja po e dëmtonte.
- Ja, unë flas për Ajnishën, e ti ma qan hallin e këmbëve. Kërkon të vëmë këmbë të reja? Ke dëgjuar se si kam thënë mixhës Ramë, kur ishte ankuar se ndiente dhembje të këmbëve? - thashë, duke u përpjekur t’ia kapërcej dhembjet në këmbë me ndonjë shaka e shëtitje tjetër. - Mixha Ramë, shoh se këmbët kanë nis të tradhëtojnë. S’do të lëmë të vdesësh, jo! Do të bëjmë çmos që t’i heqim ato këmbë dhe t’i ngjesim këmbët e reja, sosh prej thane! Je i kënaqur? - e kisha pyetur si në shaka, dhe për çudi pashë se s’më ishte hidhëruar. - Edhe ty, moj Norë, nëse pajtohesh?... i them e ajo me gjasë nisi të skuqej. "Mos vallë i fola rëndë?", thashë në vete. Sërish posa u futëm nën blirë të parkut, e pyeta:
- Si ishte ajo Ajnishë, moj Norë?
- Mos bën shaka me të. Edhe ajo i ka hallet e saj. Por, besa si vejushë, i lumtë se vajzat i martoj, djemtë po, e pleqëria po i vjen mirë. Ka edhe një djalë që pret martesën...
As që desh ta motivoja për bisedë. Sikur tash kisha harruar atë shakanë që kishte rrjedhur nga Ajnisha, që i kishte qortuar nuset, sesi ne kur i lanim petkat me fi, burrat i patëm në gji, kurse ju të rejat, sodë e sapun e burrat askund! Cila është më mirë?, bënte shaka ajo.
Kalojmë prej temës në temën tjetër. Pishat e parkut lëshonin një erë më të këndshme. Pas shiut që kishte rënë para tri ditësh, parku sikur ishte bërë tjetër. Shiu kishte shpërlarë pluhurin e udhëve. Rregalla e shiut kishte bartur rërën në udhëkryqin, ku shpesh kapërcejmë udhëtarët e nevojatrët e tjerë. Shpesh humori që bëjmë, shoh se më shpëton. Ia nis të rrëfej edhe ngjarje të përjetuara, e Nora bëhej shpesh sikur fare s’i kishte dëgjuar.

UA, KATUNDARË!

Parku i ka të gjitha të mirat, por ndodh se kur kapërcejmë afër shtëpive të jevgjve, era e bërllogut të djegur gjatë natës dhe tymi që përhapet nëpër gjethet halore të pishave, sikur për një çast na detyron që të mos dalim më në shëtitje. Kur shoh se Norës s’i pëlqen shëtitja në park, përpiqem t’ia prek "telin" e disponimit. Në mos asgjë, i them:
- Pa, eja moj Norë, qesh edhe ti me dhunë si unë! A sheh se mua më kanë rënë dhëmbët duke qeshur tërë jetën me dhunë? Ja, kështu, njëherë qeshi babait e nënës, pastaj qeshi vëllait të madh, qeshi pastaj edhe tjetrit vëlla, qeshi gruas, qesh e qeshi djalit, resë, vajzës, pra gjithnjë duke qeshur me qykë të dhunës. Besa qeshi edhe shokut, qeshi mikut që shpesh s’ta do loçka e zemrës, qeshi shefit, drejtorit, e gjithnjë kështu, dhe ja a sheh, mbeta i gjallë se i gjallë!...Ty të ka hije të qeshurit, ke dhëmbë, por kohës sime i ranë dhëmbët. Kështu po shkruan edhe në atë librin që ma ka dhuruar një shoku im. Ka gjasë se edhe atij i kanë rënë dhëmbët duke qeshur me dhunë apo edhe me dëshirë! Edhe të qeshurit me dëshirë, thonë se ta zgjatë jetën. Për veten time, asnjëherë s’e mora vesh se kur qesha me dëshirë, apo mos po e stërmadhoj?
Me mendje i bie rreth e rrotull tërë botës dhe sërish kthehem e shoh se jam në park! Mendja është e tillë, e fat që ajo fluturon me flatra të saj. Kisha takuar mjekun. Edhe para se ta takoja, mendja më kishte tretur te ai, por Norës s’i rrëfehesha. Më gjasë shihja se më duhej mjeku, se ka ditë që me vesh të majtë s’dëgjoja fare. Dyshoja mos ishte ndonjë ftohje, pastaj mos trysnia e gjakut, apo edhe mos dylli ishte shtresuar në të. Nora hetoi se mjeku më kishte thërritur edhe para se të takoheshim. Kur u pëshëndeta me mjekun, ia nisa një bisede pak spontane e me humor, e pak për mahi, sa për të dalë te qëllimi. Pra, te veshi që ka ditë se më ngacmon dhe më pengon në krijimtari, por që ketë asnjëherë s’ia shprehja askujt.
- Zoti mjek, mirë që u takuam me ty - i tha Bardhi, sa për t’ia zgjuar kureshtjen e tij se duhej të lidhej me punë profesioniste të mjekësisë. - Me këtë veshin e majtë ka ditë që s’jam duke dëgjuar fare. Mos është ftohje, apo trysnina dhe pleqëria po e bëjnë të veten - ia prita mjekut, gjë që s’ishte mësuar as ndonjëherë i ankohesha për shëdetin e lig.
- Po, eja, Bardh, ta shikojmë këtë vesh. Ja, tash eja me mua dhe shkojmë në ordinancë - propozoj ai.
Nora u ndal, shikoi veten. Mora vesh se i vinte keq të kapërcej Udhën e Blirëve me këto rroba të shëtitjes. Më duhej të futesha në ndonjë bisedë që ndodh se edhe mjekut do t’ia prek zekthat e gruas.
- Po, a sheh zoti mjek? – i tha si duke e pyetur. - Ka gjasë se veshi më është shurdhuar nga peshpërtijet e gruas. Edhe kjo gruaja ime, oh ç’më thotë, mirë që s’e di ti, e as unë s’di ç’të thotë gruaja jote. Jo, fol kundër nënës, jo kundër tim eti, jo kundër kunatave, e çfarë dëgjoj prej saj, tepër mirë më janë ruajtur veshët. Pastaj, s’e di, o zoti mjek, mos ia ka qëlluar mu atij veshit që shpesh më peshpërste ime ëmë? Çfarë janë edhe këto gra?
- Bardh, duhet të shkosh te specialisti e t’i pastrosh veshët! - tha mjeku.
Dolëm prej atij parku njëzet minuta para kohës. Kur e patëm trupuar udhën kryesore, mjeku u fut në kohën e gjeneratës së tij kur mësonin në bankat e gjimnazit real shqiptar të Prishtinës. Madje, në të fshatrave s’e dinim asnjë fjalë serbishte e na duhej ta mësonim mësimin përmendsh. Profesor Llabani me atë republikën blu në kokë, kur e vënte në katedër, kthehej prej nesh dhe na qortonte:
- Deder, ju fshatarët jeni kokëtulë! Pa e mësuar gjuhën serbe, s’mund ta kryeni gjimnazin! - tha ai dhe prej pezmit ndaj nesh ngritej rrembimthi në këmbë e fliste në orën e mësimit për shkrimtarin serb Branko Radiçeviq.
- Kemi vuajtur shumë, o Bardh, në atë gjimnaz - tha mjeku dhe shpalosi mynxyrat e kohës së tij. - Kur kthehem në ato ditë, shpesh çuditëm, pse atëbotë na patën ndarë në dy paralele, në njërën qytetarët, kurse në tjetrën ne fshatarët. Ç’ishte më e keqja atëbotë, ne në klasën tonë kishim vetëm një femër, kurse ata në klasën e tyre, kishin shumë femra. Kur sillej e pështillej ajo femër e fshatit mes nesh, dukej si dhia nën dhen! Po, ç’bënin ata profesorë? Sa prej tyre na urrenin vetëm se ishim prej fshatrave. A po, mos tregova një ndodhi që tash flet shumë, apo edhe s’do futur në tema të tilla. Por, shkurt, ne fshatarët i patëm mundur qytetarët me të gjitha: me forcë, me mësime, me sport, me këngë dhe lojëra. Zëri i çiftelisë së fshatit s’pushonte dot, kur mungonte ndonjë profesor. E tillë ishte jeta jonë në atë gjimnaz...- dhe sikur e mbylli bisedën për jetën e tij në banka të gjimnazit.
Sa për t’ia bërë qejfin ia shpalosa një pjesë të kujtimeve të mia në atë gjimnaz. Pa se vërtet i kisha përjetuar shumë gjëra, që kishin ngjashmëri.
- Po, edhe ne kur erdhëm në gjimnaz, s’qemë aq të mirëpritur nga fëmijët e qytetit tonë - thashë, duke e rikujtuar ato udhë me baltë të qytetit të Prishtinës. - Na përqeshnin pikërisht se ishim fshatarë. Por, ne s’mund të bëheshim ata që s’ishim. Duhej kohë që të merrnim ndonjë ves të mirë të qytetarëve. Sjelljet skandaloze të një shtrese qytetarësh s’i pranonim. Kishte edhe skandale rrugaçësh! Por, ndarja që bëhej nga profesorët, vërtet ishte një dramë tragjike e kohës. Mos u ktheftë ajo kohë! Kur më bie nder mend, se shpesh nxënësit e qyetit rreshtoheshin në udhë, dhe njëzërit përpiqeshin të na fyejnë, flokët më rrënqethen. Lëre atë, por kur edhe këndonin:
"Ua, katundarë, o kaundarë!"
- Ditë të vështira qenë ato - i rrëfeja mjekut. - Por, ja, arritëm deri këtu. Qyteti ka nis të përtëritet. S’janë më ata qytetarë të vjetër. Ne u bëmë me shkollë, me edukatë. Tash kemi një gjuhë të njësuar që na bashkon. S’jemi më ata që qemë...
U futa në ordinacë të mjekut. Ai veshi mantelen e bardhë, me një skaj të këmishës, i fshiu syzet ngadalë dhe nisi të vë në punë aparatin e trysnisë së gjakut.
- Gruaja ka përparësi, Bardh! - tha mjeku dhe Nora qeshi.
- Po, po, edhe më janë shurdhuar veshët prej peshpëritjeve të saj, e jepi përparësi! - thashë duke e vënë buzën në gaz. - Jepi përparësi edhe gruas tënde!- i thashë si në shaka. - Shakaja është gjysmë përnjëmend e gjysmë për mahi!...
- Për mua, shakaja është krejt përnjëmend! - tha mjeku. - Po, lëre atë punë, Bardh. Ne thamë se u bëmë qytetarë. Edhe gratë i kemi mësuar të pohojnë para fshatarëve: "Tash jemi nga qyteti. Qytetarë! Kush mund të na thotë se jemi nga fshati? Të veshur me rroba të Evropës, si këta në qytet. Fshatarët mbetën në fshat. Ata i shohim njëherë në javë, kur është dita e tregut të Prishtinës. Vinë edhe ditëve të tjera, por rrallëherë. Kur i shoh plisat e bardhë, gjithnjë më duket se po pakësohen. Janë bërë fashatarët qytetarë, or Bradh!
Nora e shpalosi llërën e dorës së majtë. Mjeku ia vu aparatin e matjes së trysnisë së gjakut, e ne heshtëm. Treguesi i matësit të gjakut herë kërcente e herë ndalej. Mjeku e shikoi Norën në fytyrë, pastaj duke e vënë buzën në gaz, shtoi:
- Oho, kjo gruaja jote e paska gjakun sikur të jetë ndonjë sportiste. A sheh, zonjë, 90Xl45. Kjo është shumë mirë... - dhe Norës i bëhej qejfi që për të dytën herë ia mati trysnin e gjakut. Asaj iu bë qejfi se s’lëngonte nga trysina e lartë e gjakut. Prisja që ta masja unë. Kur ma lidhi atë matës të gjakut në dorë të majtë, qesha në vete. Pastaj s’u durova e të mos ia kërcas ndonjë shakaje.
- Po sikur ta kisha këtë trysni të gjakut të Norës, për çdo muaj do ta shkruaja nga një roman!
Mjeku qeshi. Heshta. Matësi i bënte lëvizjet, kurse mjeku Sali Demaj, përpiqej ta vë në veprim që të mos gënjehej...
- Bardh, te ti është trysnia e lartë e gjakut. lO5xl65. Kujdes, Bardh! - tha mjeku, dhe propozoi që të merrja ndonjë terapi për uljen e trysnisë së gjakut.
Dolëm prej asaj ordinance të mjekut. Udhës për në shtëpi me mundonte biseda që kisha bërë me mjekun. Trysina e gjakut ndodh se më keqësohej. Por, isha mësuar me atë trysni! Shpesh po të përdor barna, s’mund të shkruaj, ndiej një molisje... Bëj një pushim dy e tri ditë, dhe sërish vijoj punën...

KJO ËSHTË JETA

Isha kthyer prej parkut dhe përpiqesha ta gjeja fillin e punës sime krijuese. Mbi tavolinë kisha disa shënime që s’mund të nxjerrja ndonjë motivim për punë. Iu qasa revitës argëtuese "Hareja". Edhe dje, kur më patën ftuar të pija çaj, i kisha shpalosur ca numra dhe kisha lexuar diç pa lidhje. Por, kur në këtë mëngjes u thellova më tepër, pashë se asgjë pa lidhje nuk kisha lexuar. Sërish i shpalosa disa numra dhe thashë në vete:"Ja, sot do ta lexojë horoskopin dhe të gjej veten!"
Në gjashtë numra të revistës që i kam para vetes, mora vetëm atë që më përshtatej mua: "Unë jam demi (21.IV.-21.V.) Pashë se për mua shkruanin edhe në numrat e tjerë të kësaj reviste, por s’pajtohesha dot. "Keni arsye të madhe të kënaqeni, sepse ia dilni në krye çdo pune të nisur. Mos pranoni më praninë e lëvdatave që ua bëjnë të tjerët. Sa i përket shëndetit, ky muaj është e favorshëm për të lindurit në shënjën e demit." Duke dëshiruar që të gjeja edhe ndonjë vegëz fjalie, i palova të gjithë numrat e kësaj reviste, dhe meqë kisha nënvizuar edhe një horoskop, mbasi m’u duk se do të gaboja po të mos e përfshija, ja me pak fjalë: "Është e nevojshme ta nderoni kohën me kujdes të madh dhe nuk duhet të luani me të dhe me potencialin tuaj, apo atë poetncial ta shfrytëzoni në adresë të huaj". Një mendje më thoshte se isha në mes të horoskopit: demi apo binjakët! Jeni në depresion!
Galeria e "Haresë" shkruante dhe botonte fotografinë e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (l405-l468), hero kombëtar, më i vogëli nga katër djemtë e Gjon Kastriotit. I ati u detyrua ta çojë peng te Sulltani, pas disfatës në luftë me të. Gjergji atje u shqua për shkathtësi dhe trimëri. Edhe pse u nda nga Shqipëria kur ishte i vogël, kurrë nuk e harroi atë. U kthye si lirimtar në Krujë, më 28 nëntor l443. Njëzet e pesë vjet i mbajti të lira tokat shqiptare që iu bashkuan".
Duke i përfunduar këto mendime, m’u desh të shkeputëm për një çast, dhe mbasi kishte ardhur Xhaviti në shtëpi, dola në ballkon, kërkova falje se isha duke hartuar një kapitull për lojën e përjetshme, që mendoja se ishte edhe lojë me fatin tonë kombëtar.
Baba, ndërpreja e lojës është baraz me krimin! - tha Xhaviti në kapërcim të udhës së tij.
As që u pata thelluar aq shumë rreth kësaj thënie, por me interesonte ta gjeja ndonjë shprehje të qëlluar për ndërprjen e luftërave që s’janë duke pushuar... Me faktin se prisja edhe orën tjetër të historisë, gjithnjë dëshiroja që mësuesi të mos i vë pikë. Historia më pëlqente tepër. Këtë e kishte hetuar edhe mësuesi im. Kisha shpalosur orarin e mësimeve, dhe kur pashë se ishte ora e historisë, me ëndje më të madhe pata shkuar në shkollë. Ka gjasë se fare s’e hetova atë baltë që shkelja në fund të Arës së Hysen Tarakut. Udha e thanave më dukej se s’mund të ma ndalë hovin. Kisha arritur në atë kodër të shkollës, dhe isha mbështetur për një trupi të dardhës pejane. Sikur të ishte verë, do t’i haja frutet e saj, por ishte dimër. Ç’fat kishte edhe ajo orë e historisë në shkollën tonë: në dimër të flitej për luftërat. Edhe tash, më thotë një mendje, po edhe atëbotë, ndieja se isha i pezmatueshëm ndaj luftërave. Luftëtarët i adhuroja, por veten s’e kisha menduar kurrë në jetë se do të bëhem luftëtar i pushkës!
Ra ajo zile, dhe u futa në klasë i pari. Pas meje erdhën edhe sa nxënës nga fshatra të largëta. Mësimi kishte filluar, dy paralele në një klasë, e prisja cilës klasë do t’i jap mësuesi detyrë klase, e cilëve do t’u fliste për pjesën tjetër të historisë. Në mendje thosha se ne, të klasës IV, jemi më të mëdhenj, mësuesi na shpjegon e pastaj nis e punon edhe me ata të klasës II. Ia nisi mësuesi të flas dhe ta lidhë njësinë mësimore:
- Në orën e kaluar patëm folur sesi Teuta, mbretëreshë e Ilirisë, kur erdhi në fron, u ndesh së pari në luftëra të ashpra me grekët e vjetër, dhe pas pak ata arritën të hyjnë në Epidamnost. Ajo i urdhëroi ushtarët që të bëheshin gati e të shkonin në Dardhani, sepse atje ishin ngritur të luftonin kundër Teutës. Në kohën kur flota ilire gjendej në brigjet e detit, detarët ilirë i ngacmonin lundrat romake dhe ata ankoheshin në seancën e Senatorisë Romake. Teuta as që desh t’i përfill këto ankesa të romakëve, por ata s’pushonin dot, duke u përpjekur që të arrinin sadopak ndonjë marrëveshje të përkohëshme. Roma i kishte dërguar dy gjeneralë për marrëveshje, por kur erdhi Teuta, u tha:
- Unë s’njoh asnjë ankesë pa qenë ajo zyrtarisht.
Njëri prej gjeneralëve ia priti:
- Të tregojmë ne ty çfarë përgjigje të japim!.
- Teuta ishte hidhëruar dhe zemëruar dhe e vrau njërin prej tyre. Kur arriti lajmi në Romë se në bisedime ishte vrarë njëri prej gjeneralëve që kishin shkuar të arrinin marrëveshje me Ilirët, Romakët prej zemërimit shtrënguan një forcë prej 23.000 ushtarë, 200 anije luftarake dhe pëlciti lufta rresht dy vjet, prej 229-227 para krishtit. Teuta shpejt ishte penduar në atë që kishte bërë dhe kërkoi paqe, por konditat për paqe ishin shumë të rënda. Kjo që hera e parë që romakët u përgatiten për luftë dhe hynë në Shqipëri, njëkohësisht edhe në Ballkan - dhe me kaq mësuesi e përfundoi orën e mësimit të historisë, dhe nisi t’u shpjegojë nxënësve të klasës II për origjinën e majmunëve.
Isha mësuar të thosha para njerëzve shpesh:
- E tillë është jeta!
Tash kisha rënë në mëdyshje dhe mendoja t’ia ndërroja pllakën ndryshe, pra një fjali analogë me të:
- E tillë është historia!
- Apo edhe t’ia dredh ndryshe:
- Historia nuk dëshiroj të jetë lojë e përjetshme, por si për tërë njerëzimin, edhe për ne ajo të jetë histori që nuk bën pësime...

PJESA E TRETË


VIA – VITA, SHQIPËRI!

Sa shumë gëzohej plaku Hysen Kraja nga Kraja, kur dëgjonte se Xhaviti ia xigëlonte telat e kitarës. Në mbrëmjet e vona të gushtit të gjithë uleshim para shtëpisë së mixhës Hysen Kraja në Xheranë, atë shtëpi katëshe, dhe ia nisnim këngës për fshatin në mjedis të Ulqinit dhe të Pllazhit të Madh, këndonim me sa zë që kishim. Lugjet e Xheranës jehonin edhe nga këngë të tjera, që plaku i Krajës futej në botën e këngëve që i kishte dëgjuar në moshën e fëmijërisë dhe atë rinore, e tash në këtë moshë të pleqërisë e presin punë të tjera. Sikur kishte harruar plaku Hysen kur kishte kënduar...? Kënga e Xheranës, që e patëm rikrijuar vetë përsëritej pas çdo kënge tjetër, ato vargje të saj na dukeshin poetike.
"O, moj, Xheranë,moj Xheranë,
Po ç’na dole kapuç me mangë!..."
Më bëhej se edhe në shtëpi të plakut kishim themeluar një radistacion të ri, ketë me këngë të ndryshme. Edhe sikur të kishim shkuar në pushime verore në Krajë, një mendje më thoshte se do krijonim ndonjë këngë të re. Por, këtu edhe tranzistorin e lëshoja më lirisht në valët e Radio-Tiranës dhe fare nuk frikësohesha se Hysen Kraja do të më lajmëronte në UDB-ën e tyre! Xherana për ne dhe fëmijët, në atë vapë të korrikut, ishte bërë vendi më i njohur dhe më i kërkuar. Në qytet me ata tetë fëmijë që kisha vështirë të më pranonin në shtëpi. Ulqinakët janë njerëz të qetë, ata duan para shumë, por edhe qetësi shpirtërore. I adhurojnë turistët, por më shumë ata të huajt. Për ta "strancat" janë gjithçka, se kanë para shumë, paguajnë e s’janë cikërrimtarë si kosovarët! "Kosovarët janë koprracë të shquar, pohonin shpesh në qytet."
Kur pushonte kënga për fshatin e Xheranës, plaku ngritej në këmbë dhe tregonte sesi ai kishte ardhur nga Kraja në këtë fshat në kohë të Shqipërisë, dhe së pari ishte sorollatur rreth kësaj kodre.
- Tri herë kisha ardhur këtu, dhe se treti herë, - vijonte rrëfimin e tij plaku, - pashë se ishte pjekur ajo thana që është te vathi i dhive dhe i dhenve. - U ndala dhe e shikova gjatë, e theva një degë të saj dhe e kacavjerra tarrçukun me bukë e djathë. Shikoja anash, me sy e me mendje thosha se ky vend qenka ruajtur për mua! Mendoja vetëm a do të këtë ujë të pijshëm. Vend i mirë, dhe shumë i përshtatshëm për bagëti!, mendoja. Mora dhe e hëngra ata bukë e djathë nën hije të thanës. Pas një ore, dola dhe shëtita nëpër këtë kodër. Pyeta sa veta, se a jetohet këtu? Më thanë se Xherana është vend i mirë për jetë. Ka shumë mushkonja, më pat thënë një tjetër. U besova. Kur u pata ndarë prej këtij fshati, sytë më mbetën në atë kodër. Thana dhe buka që kisha hëngër nën të, më bën pup që ta bleja këtë vend. E bleva, dhe desh t’i zhdjerg ata të mitë nga Kraja këtu, por ç’djall grua, m’u bë parti me djem, e fare s’vinë të jetojnë këtu. Unë gjak e lak i lë për Xheranën. Shoh, se edhe juve u pëlqen. Dëshironi të bleni truall këtu? Ka troje për shitje. I shesin shqiptarët, por edhe malazezët. Përditë po blejnë kosovartë. Janë të zot ata. I shoh gjithkund. Vinë edhe në xhami të Ulqinit, falen e luten që të bëhet mirë për të gjithë. Kur i shoh ata kosovarë me plisa e me tirq të galmë, zemra më bëhet mal. Eja edhe ti këtu, paske djem e ndërtoje shtëpinë. Vini në verime... Ka Xherana tokë më shumë se Kraja jonë. Atje është bjeshkë, tokë e ashpër...
Kujtesa më treti te biseda që dikur e pata dëgjuar nga Ferid Teliqi, kur qemë së bashku në punë. Fliste ai për atë anë, por e njihte edhe plakun që shpesh më çonte të fala me ata që takohej në Ulqin. Feridi ende punon dhe jeton në Prishtinë. Pasojnë dromcat e tij:
"Ku qe?"
"Në Shas".
"Ç’prure?"
"Maras!"
Xherana është në kjutesën time, por fat që edhe kompjuterit i erdhi radha ta përsias një kohë që la vragë te unë, por edhe te Nora e fëmijët. Xherana me fiq, me thana, me mollë e me dardha, që më dukej se askush nuk i qortonte fëmijët së hanin në to. Ishim në ato ditë kur të gjithë në këmbë shkonim bregut të detit në Plazh të Madhe. Ulqini ishte zero për ne! Atje kishte hapësirë më të madhe, deti më i pastër, njerëz më pak, dhe ishte një qetësi e këndshme, kur duhej se në mbrëmje pushonin valët e detit. Frynte një jugë e thatë, që shpesh rërën na fuste në sy, në gojë e në hundë. Por, thoshin se kjo erë ishte e dobishme për shëndet, në veçanti për të tillë që lëngonin nga bronkiti kronik në mushkëri...Lëngonte nga bronkiti edhe vajza ime, Prozë, që e kishte fituar në Klinikën e Pediatrisë në Lubjanë, kur ajo ishte dërguar në shërim. Atëbotë ajo s’kishte më shumë se trembëdhjetë muaj, dhe fati e përcolli deri këtu. Në Ulqin na duhej të shkonim pikërisht për hir të shërimit të saj. Kur ajo kishte mbushur dy vjet, me Norën dhe fëmijët më të rritur herët në mëngjes zgjoheshim dhe shëtitnim buzë detit, në plazhin e vogël, nën hije të pishave, se më thoshin mjekët, era nën pisha vajzës i ndihmon në shërimin e bronkitit. Kishim shkuar disa vjet me radhë në Ulqin, por në Xheranë kishim kapërcyer më së miri, te ai Plaku i Krajës, thoshim ne. Por, për ne Hysen Kraja ishte i madh, se na pranonte në shtëpi të tij dhe paguante një çmim solidar. Shpesh lutej për ne:
- Ore, pritju Zo’ rreziqet!
Kjo ishte lutja e tij e përhershme. Ngado që shkonim uronte dhe vetëm lutej nga disa herë. Ia këndonim edhe këngën Prozës, në kitarë, në ato mbrëmje të gushtit, kur na pickonin mushkonjat...
U zhdorgja shkallëve teposhtë dhe duke e rikujtuar këngën që shpesh e këndonim duke shkuar buzë detit për të arritur në Plazhin e Madh, edhe vetë më dukej se i kisha harruar ato vargje për Prozën. Mu desh ta pyes Pranverën, por ajo me gjasë e kishte harruar dhe fare s’i kujtohej, pastaj e pyeta edhe Norën, dhe sikur ishte marrë vesh me Pranverën, ma dha të njëjtën përgjigje. Nuk desh t’i qortoja, se harresa është për njerëz. Fatbardhësi që çdo gjë që kam shkruar, u them shpesh, vetëm atë e mbaj në mendje. Dhe, në çast u futa në dhomën time, ku i ruaj dorëshkrimet në dosje të veçanta. Hasa në përmbledhjen "Lirika popullore" - këngë në dorëshkrim që presin botimin. I shpalosa ciklet e këngëve dhe hasa në këngën për Prozën, që kur shkonim bregut të detit, e merrnim ngrykë dhe të gjithë njëzërit këndonim.
Haj, moj Hotë, haj, moj Hotë,
Ku i le votë, ku i le votë?
- Nër ni lis, o nër ni lis
Ti ka mlue, o baba yt me ni plis!
Hotë, moj Hotë, moj, rrakikotë,
Ku i le votë, ku i le votë?
Hotë, moj Hotë, moj rrakikotë!
Kur ua përkujtova vargjet e mia, ato qeshen. Proza hetoi se kjo ishte këngë e vjetër, dhe mandej Norës iu kujtuan edhe vargjet e këngës tjetër që i kisha harruar, që vetë ia këndoja vajzës kur e mbaja ngrykë.
Kankanatorzën e kam çikë,
Ja hangërt baba të dy sytë.
Kankanatorzën e kam djalë,
S’guxon kush t’ja thotë një fjalë!
Sa ishin të qëlluara këto këngë, po ia lë kohës, por vallë ishte e qëlluar edhe ajo kënga që shpesh e këndonim duke kapërcyer buzë detit për të arritur në plazh. Me gjasë se i rreshtoja fëmijët e mi sikur të ishin ushtarë të huaj. Në mendje i bluaja mendimet se djemve të shqiptarëve iu kishin hije rrobat e ushtarëve, pastaj edhe gradat. Grada patën gjithnjë shqiptarët, më thoshte një mendje, por grada të thata! Kisha bërë shpesh edhe ndonjë gafë në rrethin e ngushtë: "Po deri kur këta bijtë tanë do t’ia kryejnë ushtrinë të huajit?". Anakronizëm ishte kjo atëbotë! Dhe, duke ecur ia nisnim këngës partizane.
Partizani në luftë po shkon - e,
Ka marrë pushkën me një dorë, me një dorë!
Edhe kur vinte radha të bënim:bum! si partizanët, shkelnim atë tokë me shkëmbinj të thepisur dhe bënim njëzërit: bum, bum!, shpesh edhe nga tri herë. Edhe Proza dinte të bëj: bum! Këtë fjalë e kishte përvetësuar, nder të tjera...
Kujtimet që shënova janë vepër në vete, kurse harresa është armiku i kujtesës, them në vete. Ia nis t’i shkruaj ato kujtime ndodh se dikush do të ketë përjetuar diçka ngjashëm me mua...Po, vallë, mos po hidhërohen ata që adhurojnë Shtojin, dhe s’ua kisha kënduar asnjë këngë atëbotë! Plaku më thoshte se Shtoji ishte një Fushë e Madhe, me moçale, me livadhe ku kullosnin kuajt dhe gomarët e shumë fshatrave përbri. Kushdo që dëshironte të punojë, pa drojë vinte dhe i merrte kuajt apo gomartë dhe i ngarkonte, ka raste kur i merrnin kuajt edhe për të shira të grurit, e çka jo? Të marrësh një gomar dru, ishte punë e madhe, por të kesh një gomar drithë, të shkonte zëri larg! Në Shtoj pallnin gomarët, pohonte ai, aty hanin e bagëlonin e askush s’i lidhte me kapsitall. Kishte edhe mushkonja. Këtu malarja korrte njerëz. Vend i gomarëve dhe i mushkonjave i thoshin kësaj fushe të gjerë.. Por, ja tash si u bë Shtoji, vend ku tash s’ka mushkonja, ka pak gomarë e kuaj. Edhe këtu janë ndërruar gjërat shpejt. Kur së pari arrita këtu i dëgjoja se thoshin:
- Në Shtoj më shumë ka gomarë, se samarë! - shpjegonte plaku nga Kraja. - Pra, ishte kohë e krizave, kur vërtet kishte shumë gomarë, por pak samarë. Edhe ata që i punonin samarët ishin të rrallë. Tashmë janë përfarur. I sheh gjermanët të hipur në gomarë, ecin me ta, i ngrehin për veshëve, fotografohen, e ne bëjmë çudi me ta. Ia kanë anën gjermanët dhe besa-besë paraja e tyre po e lëkund Ulqinin. Ulqinakët i duan gjermanët më shumë se të tjerët. Paraja e tyre e madhe, ajo po bën punë. I sheh ato shtëpi të reja, të gjitha janë ndërtuar me para të "strancave". Ata që vijnë në verime këtu, fitime të mëdha prej tyre kanë ulqinakët...
As vetë s’e hetoja sa shpejt errej në Xheranë. Xherana palohej në atë kodrinë dhe bënte jetën e saj... Ne prisnim me padurim të ktheheshim në Kosovë. Ditët në Xheranë i njehnim në gishtërinj, sakaq edhe Proza shpesh pyeste: "Edhe sa...?"

RADIO – TIRANA

Ulqini dhe sa vende të tjera në bregdet ishin bërë qendra të mëdha të kosovarëve. Kosovarët takoheshin edhe me njerëz nga anë të tjera, si nga Maqedonia, nga Mali i Zi, nga Serbia si dhe nga vende të botës së jashtme. Në pamje të parë, me sa shihej, këtu ishte një liri më e madhe në biseda edhe për çështje të zbutjes së ashpërsive politike që shpesh vlonin në dëm të popujve të vegjël. Edhe me serbët, po edhe me malazeztë, më sa hetohej, këtu flitej më lehtë. Ata, me gjasë kërkonin të na njihnin edhe shpirtin tonë, por në një anë gjithnjë e fusnin sqepin edhe në atë Shqipëri, duke bërë përpjekje që përmes nesh të nxjerrnin të dhëna të pranueshme edhe për ata...
Kjo ishte bërë uverturë në bregdet. Bisedohej kokë me kokë në plazh, as era që bartte rërën s’i pengonte dot bisedat, edhe pse ato shpesh ndërpreheshin nga njerëz që futeshin pa lidhje në shoqëri. Serbët, më sa kisha hetuar, gjithnjë ishin të gatshëm të bisedonin në dysh, e kursesi në tresh. Ata, me gjasë, në tresh s’kishin besim të flisnin as me serbët e malazeztë. Kjo, më thoshte një mendje, ishte një mençuri e tyre...
Radio-Tirana dëgjohej shpesh edhe nga serbët dhe malazeztë, por kur ata s’e kuptonin gjuhën shqipe, thonë se pa pasë ndonjë qëllim provokues, i pyesnin shokët e tyre më të besuar:
- Ç’foli Radio-Tirana sot?
Shqiptarët e padjallëzuar ua shpjegonin ngjarjet pa hile, dhe pastaj bisedohej shtruar për to. Jugosllavia ishte bërë halë në sy për Shqipërinë, por edhe tutelë mbi tutelë e shqiptarëve, si dhe e popujve të tjerë, por që frikësoheshin të kundërshtonin. Ajo, me atë emër të madh, nën aoreolën e Serbisë, me luftën e ftohtë bënte gjithçka që asaj Shqipërie të mos i dëgjohej zëri në botë.
Isha futur nën hije të një pishe dhe kisha vendosur radion në vesh të djathtë dhe shikoja mos ndokush po më përgjonte. Radio-Tirana fliste për 10-vjetorin e Sigurimit të Punëve të Brenshme të Shqipërisë. Spikeri lexonte një vështrim zyrtar për qëndrat e spiunazhit kundër Shqipërisë. Çfarë komenti, thosha në vete, dhe shikoja anash. Nora më kishte hetuar se dyshoja mos vallë do të më dëgjojnë njerëzit dhe mund të më përgjonin në organe të UDB-ës. Radiovalët e Radio-Beogradit shpërndanin lajme të hidhura për Shqipërinë. Në vete bluaja gjithfarë mendimesh. Që në atë kohë, kur pata dëgjuar se jashtë kufijve të Shqipërisë, kishin qenë të formuara katër qëndra të spinazhit: një në Jugosllavi me qënder në Beograd, tjetra në Greqi, me qëndër në Athinë, pastaj një tjetër në Itali, me qëndër në Romë, kurse qendra e katërt e spiunazhit kundër Shqipërisë ishte në Austri. Në vete kisha lëshuar një klithmë: "Po ç’re të zeza po i sillën asaj Shqipërie!?". Kur kishin përmendur njërën prej qëndrave të spiunazhit më aktive në Kosovë, me në krye me udhëheqësin e saj Apostol Tanefin, kjo ishte një befasi e madhe për mua. Apostol Tanefin e kisha njohur si profesor të matematikës në Gjimnazin Real Shqiptar të Prishtinës. Ai gjithnjë ishte i dehur, por edhe kur nuk pinte, më thoshin se luftonte me çdo kusht kundër regjimit të Shqipërisë. Kishte ai edhe përkrahës të tjerë, që ishin bërë fytyra të njohura këtu në Kosovë. Kundërshtitë mes profesorëve dhe nxënsëve shpesh ashpërsoheshin pikërisht për mllefin që kishte profesori ndaj nënës Shqipëri! Sikur të disha qysh atëherë se shkrimtari i njohur i kohës Riza Strellci lutej në të veten: "O Zot, kërkojmë dritë për Kosovën nënë!" Vjershat dhe këngët e tij në rrethana shumë të vështirësuara përhapeshin nëpër oda e ndeje të tjera:
"Oj Kosovë, Kosovë e ranë,
Kur do t‘zdritë n’ty diell e hanë?"
Që atëherë kisha lëshuar klithmën:"O, moj Kosovë, ti je degë e pikëlluar!". Nora fare s’më kishte hetuar sesi e ndieja veten pasi e pata dëgjuar komentin për spiunazhin që i kanosej Shqipërisë...
Sikur ta porosisja, atë ditë që kisha dëgjuar komentin e Radio-Tiranës, në plazh gjatë u ndala në bisedë me një grua që në shoqëri kishte dy nuse. Nora ishte shoqëruar me nuset e unë bisedoja me gruan e shtyrë në moshë. Kur ia nisi të flasë për jetën në Shqipëri, u ndala dhe e dëgjoja me kureshtje. Nora shpesh ma bënte me sy dhe jipte shenjë që të mos hapesha në bisedë ndaj saj.U njohem se ne ishim nga Kosova, dhe se këtu vijmë në pushime verore për çdo vjet.

PLAKU I KRAJËS

Atë ditë të korrikut pashë se qielli ishte mërrolur. Sa re të zeza si shtëllunga të galme leshi, sikur vërsuleshin mbi majë të Taraboshit. Kisha lexuar Sa poezi për Taraboshin. Edhe Plaku i Krajës shpesh sillej e pështillej rreth këtij mali të lartë. Shqipëria është andej, shpjegonte Plaku, s’është aq larg, sa e hedh një gur me bahe. I di ti ato bahet tona kur ishim barinj? Tash s’guxon kush ta kthej kokën andej, e lëre më të gjuajë me guralecë të bahes. Çdo gjë është thurur. As zogun s’mund ta shikosh se fluturon andej. Edhe po ta shohësh, duhet të bëhesh se s’e ke parë. Ke parë zogjtë që fluturojnë vetëm mbi Jugosllavinë? S’e patëm lehtë as ne, pohonte Plaku dhe përpiqej të futej edhe në ato ngjarje që s’i kishte parë, por i kishte dëgjuar nga të tjerët.
Ndahesha prej Marës me frikë se ajo do të më bëjë ndonjë spiunazh. Spiunazhi i femrave është i pranuar, pandehja shpesh dhe mezi prisja ta takoja dikënd e t’ia përfolja bisedën që kisha bërë me Marën. Koka më ishte bërë Marë! Vetëm që s’e thosha atë që kisha ndry në shpirt:"Marë, moj, Marë!". Nuset dëgjonin. Ato s’flisnin fare. Dukej se ishin të qeta. "Më kanë premtuar edhe banesë, vetëm të punoj për UDB-ën, por Mara u ka thënë njëherë:"Jo, dua të mbes ajo Marë që njëzet e pesë vjet e hëngra pa hile atë bukë të Shqipërisë. Unë i vë në jetë ligjet edhe të këtij shteti..." mendoja se me kaq Mara e kishte përfunduar bisedën në plazh.
Isha bërë vet i dhjeti, dëshiroja të ndahesha prej Marës. Ajo me gjasë s’kishte pse të frikësohej prej meje. Nora më dha shenjë që të nisemi, kurse Proza pashë se ishte bërë pishë, kërkonte të hajë apo të futej në det. Ç’vapë e madhe, e fare s’më pengonte ta dëgjoja rrëfimin e Marës për Shqipërinë...
Retë e zeza shpejt u shpërndanë. Maja e Taraboshit dukej se ishte liruar nga tërë ai bagazh i reve të zeza, kurse qielli dukej me pak re të bardha. Bardhësia andej-këtej më pëlqente...
- Nesër do të shihemi prapë këtu! - tha Mara, kur u përshëndetëm, dhe u ndamë. Mendja më thoshte, kur do t’i rrëfehesha dikuj se do të më thoshte:"Eh, Bardh, i paske zhdripur pelës prej bishti, po ç’t’u desh biseda me Marën?". Ecja mendueshëm, por asgjë s’do të më befasonte...

SHQIPËRIA "TERRA INKOGNITA"!

Edhe kur dola në parkun e Prishtinës atë mëngjes të fundit të korrikut, isha thelluar në atë bisedën që e kisha bërë para shumë vjetësh me Marën. Mara më kishte thënë shumë fjalë të mira për Shqiprinë. Shqipëria është një trëndafile e kuqe, pohonte ajo dhe e bënte dorën tufë me gishtërinj, sikur ia ndiente erën lules së pagëzuar me emrin Shqipëri! Kisha dëshiruar ta shihja atë lule ku vërtet për ne ishte një "terra inkognita!" Ç’kohë që përjetova as vetë s’di ta shpreh? Aq afër Shqipërisë, dhe të dëgjoja prej të tjerëve e të mos kisha mundësi ta shihja. I bëja vetes pyetje, po edhe kohës: "Vallë, ç’është kjo punë me mua? Mos jam fajtor që luftërat e fundit që i bënë së bashku me serbë dhe malazezë, na ndanë andej-këtej e na bashkuan përjetë këtej!? Edhe ato ditë kur kishte pushuar lufta, pse të mos pajtoheshim: u bë ç’u bë, por punët të mos i prishim! Ishte kohë kur çdo ndarje prej nënës Shqipëri, shkaktonte ngecje aty ku kishte shqiptarë. Eh, ajo Marë që i merrte dorës së saj erë në vend të lules Shqipëri!?...
- Unë jam një malazeze e Shtojit, por Shqipërinë e dua. E di se edhe ti e do Shqipërinë. Pse të mos e duash kur e ke nënë, shtet? Unë e dua edhe Malin e Zi, këtë Shtoj ku kam lindur e rritur, ku i kam luajtur të gjitha lojërat fëmijërore. Mos më ikë Bardh, asgjë të keqe s’do të kesh prej meje. Shqiptarët frikacakë s’i adhuroj. I kam formuar bindjet dhe vijat e mia jetësore. Desha Shqipërinë, e desha Serbinë, kjo është kohë e bjerrur për mua. Adhuroj të jetoj. Ata që e duan Shqipërinë si ti, dije mirë se s’janë në kreun qeveritar. Njeriu i vërtetë në vend të vërtetë, ku ke parë ti se ka arritur, as atje e as këtu. Qenke djalë i ri, i padjallëzuar, ruaju prej çdo vije të politikës së ditës, mbaje vinë që ty të shpie përpara në jetë. Paske familje, atë duhet ta armatosësh me dije dhe ta çosh përpara aq sa ke mundësi... - tha Mara, dhe përpiqej të më bindë se ne s’dimë ç’ishin përkëdheljet e nënës.
Kanë kapërcyer shumë vjet që në mendjen time më ishin sjellur bisedat me Marën, por dëshira për t’i dëgjuar edhe nuset se çfarë shprehnin ndaj Shqipërisë, sikur s’patën dhënë frute.
Vrisja mendjen nga do të më tret kujtesa. Sa shpejt u gjenda në Ulqin, në Plazh të Vogël, kur isha duke e lexuar romanin "Lulja e kripës" të shkrimtarit Jakov Xoxa. Romanit s’mund t’i ndahesha, më pëlqente pa masë. Shpesh takoja edhe shkrimtarin Anton Pashkun, e me gjasë nga biseda që bëmë, më kishte hetuar se po lexoja ndonjë libër të Shqipërisë. Takohesha me të shpesh në plazh. Ishte me gruan e tij dhe me një djalë. Një mbrëmje dolëm unë dhe ai në restorantin "Lido". Pimë nga një birrë me meze, pastaj edhe nga një. Biseduam për letërsi, por padashje u futëm edhe në bisedë rreth Shqipërisë. Më mundonte edhe ajo biseda me Marën, por një mbrëmje të vonë, sikur për dëshirë time, për ngjarjet më të reja në Shqipëri më kishte rrëfyer Plaku i Krajës.

AJO ËSHTË SHQIPËRIA!

Kujtesa ime më ktheu në Ulqin. Kisha dalë në plazh të Shtojit, së bashku me Norën dhe tetë fëmijë të mi. Ishim bërë zi, futë nga rrezet e diellit të gushtit. Plazhi ishte me rërë të ngrohtë, e ne palaviteshim herë andej e herë këtej... Një grua, që me gjasë s’kishte më shumë se pesëdhjetë vjet, ishte afër nesh. U fut në bisedë me ne. Nora ishte ulur pranë dy nuseve. Ajo u kthye prej Norës, dhe shtoi:
- Unë jam Mara, e këto janë dy nuset e djemve.
Ia nisëm bisedës në plazh. Mara fliste e unë e dëgjoja me kureshtje.
- Kam lindur këtu, në Shtoj. Atje i kam prindërit e mi. Ende janë të gjallë. Kujtoj fëmijërinë time. Këtu i kam ruajtur bagëtinë, kam ecur nëpër këtë rërë edhe zbathur. Jeta më e ëmbël ishte ajo e fëmijërisë. U rrita dhe fati me bashkoj me një burrë prizrenas, që u pata martuar prej këtu në Prizren. Burri jetonte nga një zeje e tij, e unë ia shtoja familjen. Nuk di as vetë sesi iu kishte mbushur mendja atij dhe shkuam në Shqipëri. Atje u strehuam dhe pastaj u vendosëm në Shkodër. Shkodra është një qytet i mirë. Ka njerëz të mirë, dhe të shkolluar. Ka Shkodra edhe fabrika shumë. Njëzet fabrika i ka Shkodra, aq i di unë, e sa janë që s’i di. Shkodra e ka edhe Liqenin e Shkodrës. Kënaqësi është të jetosh në Shkodër. Erdha këtu, pas njëzet e pesë vjetësh jetë në Shkodër. Burri u mërzit për ata të vetët në Prizren, po edhe unë për të mitë, këtu në Shtoj e Ulqin. Ka një vjet që jetojmë në Ulqin. Dy djem i martova këtu, me vajza ulqinake, shqiptare janë... Unë jam malazeze. Andej është Shqipëria! Shqipërinë e dua shumë, se aty kam hëngër shumë bukë. Shqipëria deri në Plenumin IV, s’ka qenë asgjë, as era Shqipëri s’i vinte. Pas Plenumit IV, po them, e ti mund të më keqkuptosh, Shqipëria është një lule e vërtetë - dhe pashë se i bëri të pesë gishtërinjtë e saj tufë dhe sikur u mor erë:"Shqipëria është një trëndafile e kuqe!" Dhe, prapë i tuboi gishtërinjtë e dorës së majtë. Më kanë thërritur këtu:"Eja dhe puno për ne. Të dërgojmë në Shqipëri, të japim banesë apo shtëpi?" S’kam pranuar asgjë. Të merrem me punë që s’më takojnë? Me kanë qortuar ata të UDB-ës:
- Pse moj Mara, s’punon ti për ne?
- Jo, - u kam thënë - atë bukë të Shqipërisë që e hëngra njëzet e psë vjet pa hile, nuk do të shkel kurrë! Po të më vras ajo bukë ç’më duhet bima ime! - Jetojmë në një banesë me qira. Djemtë janë në ushtri. Edhe pak ditë e vijnë nga ushtria. Jetojmë mirë. Më ndihmojnë edhe ata të babait tim...
Plazhi shpesh ishte një vend ku edhe vetë ngritesha. Por, biseda me Marën më mbante gjatë në jetë. Nora shpesh ndalej dhe dëgjonte. Frika se do të therem në ndonjë spiunazh, nuk përjashtohej dot.
Mara sikur hetoi se dyshoja në atë që më fliste. Ishte ulur, dhe rishtas u kthye në jetën që kishte bërë atje, dhe s’mund të shkëputej lehtë.
- Shpesh kanë bërë luftë të improvizuar në Shqipëri dhe kemi shkuar në strehimore. Shkodra ka shumë strehimore. Kur kanë lajmëruar që të gjendeshim atje, unë me burrë dhe me fëmijët arrija e para. Asnjëherë s’ka ndodhur që dikush të arrij para meje në strehimore. Çuditeshin, pse si grua malazeze, dhe shkoja nder të parët. Një ditë më pyetën:
- Si, moj, Marë, gjithnjë arrin nder të parët në strehimore?
- Po, unë i kam pranuar ligjet e këtij shteti, dhe i vë në jetë ashtu siç i do ai. Edhe se jam malazeze dua t’u përmbahem rregullave jetësore... - u kishte thënë ajo njerëzve që bëheshin kureshtar për përpikërinë e saj.
Derisa po flisja me Marën, më sillej nëpër mendje një koment që kisha dëgjuar në radiovalët e Tiranës, pikërisht edhe atëherë isha në plazh, por nën hije të një pishe. Edhe hijet më jepnin hov, dhe shpesh në vete thosha: "Mos jam nën hije të nënës Shqipëri? Apo, mos më kanë kapluar hije të rënda, apo mbi kokë kam ndonjë korb të zi? Via-vita, Shqipëri!..."

RUSIA NUK FLE

Që në fëmijëri kisha dëgjuar emrin e Taraboshit në odën e babait, kur kishte prurë duhan Taraboshi. Por, edhe kur grinte duhan në atë dërrasën që e vënte në rrasë të oxhakut të odës, e përziente në një tas mbi flakë të zjarrit, e kur e bënte në formë xherdani, ia dëgjoja zërin:
- A s’është ky duhan Taraboshi? Ja, shikoje mirë, është i sarihtë si këmbë skifteri?
Ai ngritej në këmbë dhe prej gëzimit shkonte duke kërcyer në arallak të odës. Pastaj hipte mbi parmakë dhe i vënte gjerdanët në gozhda që të dukej se kishte grirë duhan të mirë. Ka raste kur nuk kënaqej me atë emrin e duhanit Tarabosh, dhe khehej e i merrte erë. Pastaj për malet e Taraboshit më rrëfente edhe Plaku i Krajës, kur shkoja në pushime verore në Xheranë. Ai gjithnjë sytë s’ua ndante atyre thepave të Taraboshit, si dhe reve të natjes dhe të mbrëmjes, që ngriteshin sikur t’i kishte porositur vetë. Kur më fliste Hysen Kraja për Taraboshin, dëshiroja ta dëgjoja se ç’fliste edhe për Shqipërinë.
- I njoh ato anë se nuk ka të njehur saherë i kam kapërcyer ditë për ditë në këmbë. Kam bërë matrapazllëqe sa andej-këtej... - përpiqej ta fus një pjesë të jetës së kaluar Plaku i Krajës.
-Ja, a sheh ku është Taraboshi i Shqipërisë? Me bahe e hedh gurin andej, por ka vjet që s’mund të dimë, si janë vëllezërit tanë të asaj ane? Luftuam së bashku me ta e me serbë e malazezë, po mbetëm kështu të ndarë prej tyre, e të bashkuar me këta që s’i kemi të gjakut. As një zog mali s’e gjejmë që të na thotë se Shqipëria është apo s’është e gjallë! Dëshirojmë të shkojmë e ta shohin Shqipërinë, tokën që na mbeti andej, farefisin, por thonë se as zogjët e kësaj ane s’mund të fluturojnë andej. Patëm lidhje miqësore e vëllazërore, por sikur të gjitha i këputi kjo lufta e mbramë që na mashtroi se u liruam. S’po di, a janë fajëtorë ata apo ne? Mbetëm të tillë? Gjithkush mori në thua në punën tonë, por edhe ne morëm në thua në të tjerë. Ç’u bë kështu me ne? Kemi dëgjuar një zhurmë gjatë një nate. S’e dinim ç’po ndodhte me ta? As s’ishim që t’u shkojmë në ndihmë e as të marrim vesh, ç’bënin...? Zhurma s’kishte pushuar gjatë asaj nate. Pastaj sesi dëgjuam, thanë se i kanë përzënë rusët nga toka e tyre. I kanë bllokuar të gjithë dhe i kanë hipur në anije, pa i pyetur fare. "Nisuni për Rusi!", - i kanë urdhëruar. Anijet janë nisur me shpejtësi. Janë ndarë edhe burrat me gra ruse, janë ndarë edhe fëmijët prej nënave. Vaji e zhurmë e madhe dëgjohej... Ajo ushtimë më duket se gjithnjë më përcjell, apo veshët më ushtojnë... Droj mos sërish kjo nëna jonë Shqipëri po thuret në dikënd tjetër? Po e lidhi veten ajo Shqipëri, na lidh edhe ne. Rusia kurrë nuk fle… A sheh sesi mbetëm? Kudo mund të shkosh në botë, e te nëna yte, jo! Sikur të ishte njerkë për ne ajo Shqipëri e nënë për të tjerët! Kësaj s’i thonë jetë! Jetë qenqe! Por, i sheh ato re të bardha mbi Tarabosh? Kurrë s’kisha menduar në këtë moshën time, se do të më vjen dita t’i shoh retë e tilla... Sillen e pështillen retë e bardha mbi Taraboshin legjendar...
Plaku i Krajës më fliste për ato ditët e para që kishte ardhur nga Kraja në Xheranë. Tri herë kishte bredhur nëpër ato udhë, kodra e male të Xheranës. I kishte pëlqyer ai vendi ku së pari kishte ndërtuar vathin e dhenve dhe të dhive, dhe ishte kthyer në Krajë. Ishte marrë vesh me djem që të blejë tokën në afërsi të Molës. Ata ishin pajtuar, dhe Plaku i gëzueshëm, me një top para kishte ardhë rishtas në Xheranë.
- Ke parë atë thanën te vathi? - pyeti Plaku. - Tri herë jam ulur dhe kam pushuar nën hije të saj. E kam varë tarçukun në atë degë të tharë. Me dorë time e këputa degën e thanës. Pastaj erdha këtu, e bleva këtë vend, dhe së pari ngrita vathin. Erdha një dimër me dhen e dhi, dhe kapërceva më lehtë sesa në Krajë. Këtu bagëtia kanë për të ngrënë edhe dimrit, pranverës e vjeshtës. Sa për verë është pak më vështirë, por shoh se tash na dolën fare bagëtia. Askush këndej s’merret me to, siç merresha unë më parë. Nuk më vijnë djemtë këtu, e gruaja më është bërë parti me ta. Jetojnë në Krajë, por atje jeta është e vështirë. Ka ujë në ubla. Di ti si janë ublat në Krajë? Në lugina tubojmë borën e dimrit dhe pastaj ajo ruhet në ubël. Po shteruan ublat në Krajë, ç’bëjmë? Aty kërkojmë të ketë dimër me borë, vetëm për ujë të pijshëm. Pse s’po blen ti truall këtu? Mund t’i shes dy e tre ari tokë. Zgjidh në cilën kodër dëshiron. E ndërton një kacul shtëpi sa për të ardhur verës me grua e fëmijë në det. Mjaft janë për ty edhe dy ari. Po blejnë troje kosovarët. Ja, atje, thonë se e ka blerë një shtëpi ai profesori i historisë që jep mësim në Fakultetin e Prishtinës. Bleje dhe ti, se të duhet për këta carrokë. Vijnë këtu, se plazhi thonë se është i dobishëm për fëmijë. Pse të mos vini edhe ju kosovarët në detin tonë? Vijnë nga Beogradi, ndërtojnë shtëpi këtu, pushojnë me gra e fëmijë. Ata po dinë ç’është jeta. Ne po thuremi në tokën tonë. Pse të mos mësojmë prej tyre? Nëse ua kemi mëri, ju lumtë, se për vete po dinë. Ne dimë për të tjerë e s’dimë për vete. Ja, ç’po mendojnë bijtë e mi, atje në Krajë? U përpoqa t’ua lehtësojë jetën, ua ndërtova këtë shtëpi katëshe këtu në Xheranë, e ata s’duan të largohen prej asaj kodre të Krajës. Krajën e dua edhe vetë, por kur njeriu gjen vend më të mirë, pse të mos shkojë? Xherana së shpejti do të bëhet vend më i mirë se Ulqini. I shoh ata kosovarë se vijnë të veshur e të mbathur në xhami. Mbushet xhamia me kosovarë, me tirq të galmë, me plisa të bardhë, shallë e shokë e këpucë të zeza. "Pritju Zo’ rreziqet!" lutem për ta. Edhe ajo Kosovë, e di unë se luftoi e vuajti shumë. Uroj që të shoh dritën edhe ajo! Mjaft ishte në errësirë. Sa për Shqipëri, po shoh se dofarë reshë të bardha po sillen mbi atë Tarabosh!...
Kur më rrëfente Plaku i Krajës për ushtimën që kishte dëgjuar në Shqipëri, mendja më kthente në atë bisedën me Marën, në ato ditë të korrikut, në plazh, dhe te ajo dorë e saj që e bënte në formë buqetë lulesh, dhe i merrte erë sikur vërtet të ishte një trëndafil me erë të Shqipërisë që kishte mbjellur ajo. Atëbotë bluaja gjithfarë mendimesh dhe mendja më thoshte:"Kur do t’i shoh ato buqetë lulesh në duar të rinisë së Shqipërisë, por jo edhe në dorë të majtë të Marës, siç i bënte tufë në plazh...
Kisha arritur prej plazhit nëpër ato udhë të thepisura prej gurësh në Xheranë. Ishte mbrëmje, dhe më bëhej se vërtet mbi majat e Taraboshit krenar treteshin retë e zeza dhe ua lëshonin udhën reve të bardha...

BUQETË LULESH NË SHESHIN E TIRANËS

Kujtesa s’më kishte tradhëtuar. Kisha parë në televizor sheshin e Tiranës dhe parakalimin e ushtarakëve të ushtrisë, por edhe të rinisë. Ushtarakët marshonin me armë në supe, të gjithë në një komandë, kurse pas tyre parakalonte rinia me buqetë lulesh në duar. Në tribunë shihja Enver Hoxhën, me elitën e tij udhëheqëse. Të gjithë dukej se ishin të gëzueshëm dhe buzagaz shikonin nga ushtararkët dhe rinia. Shikoja dhe përcillja në televizor çdo hap të tyre. Ia shihja z. Enver Hoxhës atë dorën e majtë që shpesh e ngriste, kurse rinia me buqetë lulesh i afroheshin rreth tribunës, ku ishte eksponuar i tërë stafi i tij udhëheqës. Ata më dukej se vetëm sa nuk e puthnin njëri-tjetrin! "I riu, si veriu!" sikur flisja me vete. Me gjasë sa të rinj edhe e puthën, por kamera më iku shpejt. As vetë s’e di, çfarë t’i thosha kujtesës sime? Ato buqetë lulesh të rinisë më kishin mbetur në kujtesë. Pastaj, pashë se ia hodhën edhe Enver Hoxhës, e ai i mori në dorë, i afroi te hunda, dhe u merrte erë. Erë lulesh rinore ishin ato! Kjo s’ishte si era e atyre luleve në dorë të Marës, siç pohonte ajo shpesh në plazh. Elita në tribunë ngazëllohej, kurse të rinjtë dhe të rejat me ato buqetë lulesh në duar, të gjithë si një, i ngrisnin në drejtim të udhëheqësisë. Një heshtje mortore ishte kjo, heshtje me buqetë lulesh. Njëri sërish hodh një buqetë lulesh, por s’e pashë, mos ia qëlloi Xhaxhit Enver! Asgjë s’shihja se ç’po ndodhte pastaj... Por, në vete kisha thënë: "Xhaxhi s’e mori vesh punën e luleve. Me atë ditë rinia u përshendet me të dhe elitën e tij! Shqipëria dukej se nisi të marrë frymë lirisht! Kërkoj ndjesë nga ajo shtresë rinore, që s’pata mundësi të marrë vesh, se kush i pari, mendoi se me buqetë lulesh do të rrëzohej diktatori...
Ishte pranverë… Pranvera e Tiranës, me buqetë lulesh...

RIPAGËZIMI I SHQIPËRISË

Nëse aksioma e Shqipërisë është e gjatë dhe e përjetshme, më thotë kjo mendje, se edhe ajo e Drenicës bën pjesë diku në skaj të hartës së gjeografisë. Aksioma e tillë, sa më duket se është e vogël, po aq kohë duhet të pohoj, se ajo s’është as e vogël e as e madhe, por sa ishte, dhe që tashmë s’është! Kur thellohem në aksiomën jetësore që s’ka nevojë të vërtetohet as në gjeometri, atëbotë çfarë të them se ia dëshiroj asaj të ketë në histori? Ç’fitoj me këto mendime të mia? Nëse bota sillet rreth diellit dhe të boshtit të vet, UNË tërë jetën, pohoj se u solla rreth Shqipërisë. Kush desh ta pagëzojë edhe njëherë Shqipërinë Iliri, më thotë kjo mendje, ishte kthyer me shekuj mbrapa. Ta pagëzosh kështu, do të thotë ta pranosh disfatën e saj në kohën e Ilirisë, kur pa arsye e motivuan që të futej në luftë me romakët. Adhuroj atë Iliri, që më duhet ta qortoj edhe Teutën, mbretëreshë, po edhe mbretëritë e tjera, që u gjenden digë para romakëve. Diku morën në thua ilirët e vjetër, apo mos vallë mori në thua Shqipëria, pas pagëzimit të saj? Shqipëria s’e kishte bërë asnjëherë bilancin e luftërave, dhe kështu futej në luftë të ashpër me fqinjë. Fqinjësia i kishte planet e veta, dhe me ashpërsinë që futej në luftë, ua paralajmëronte një shkatërrim të tërësishëm.
- Ku qe?
- Në Romë.
- Ç’prure?
- Kromë.
Kroma e luftës romako-ilire kishte marrë përmasa të gjera. Iliria ishte pushtuar tërësisht nga Roma, edhe kroma. Kroma ishte një djall i djajve, që me urdhërat që jepnin oficerët romakë, i përçanin fiset ilire. Lufta atëbotë bëhej vetëm sipas planeve të një lufte krahinore, që s’çonte peshë. Ata që ngriteshin në luftë kundër romakëve, shuheshin përmes oficerëve ilirë që ishin në shërbim të ushtrisë romake. Po qe se ata s’i shtypnin forcat luftarake, u merreshin gradat, dhe në vend të tyre, merrnin oficerë të rinj, që i kryenin detyrat edhe me më përëpikmëri se të parët e tyre. Fiset ilire luajtën me pod nga ana e bregdetit, e pastaj luajti edhe Dardhania. Romakët me zjarre arritën t’i ftohin ilirët dhe nisi shpërngulja sipas planeve romake, prej kusarisë që ua morën ilirëve, i vendosen me dhunë nëpër vende malore. Bujqësia dhe blektoria për ilirët ishte fushë e panjohur, dhe zeje që s’iu kishte përkushtuar asnjë fis. Deti ilir mbeti pa ato anije që lundronin nëpër tërë botën. Fitimet e mëdha prej ndërtimit të anijeve ilire u këputën si një pe i ligësht. Çdo gjë e humbi ngjyrën e vet. Ilirët mbetën marionetë në dorë të romakëve. Oficerët romakë që i kishte rekrutuar perandoria romake nga forcat ilire, dhe me shpirt ilir, vepronin kudo, dhe aty ku hetohej se përkrahnin luftërat ilire, ndjekeshin me të madhe. Kudo ishin bërë gracka. Po qe se Roma merrte vesh se flitej mirë për oficerin ilir, e shkarkonte nga posti, ia heqte gradat dhe e qortonte dhe e humbte në shkallë të botës. Ishte mbushur iliria me të dhëna të huaja, me shpifje, me gënjeshtra, e çfarë më tepër, edhe me veprime që s’dihej me ç’lugë trazoheshin?
- Folni e shpifni keq për ne, se romakët nuk na i lënë gradat! - pohonin me keqardhje oficerët ilirë që ishin në shërbim të romakëve.
Të motivuar në lufta me fqinjë, më thotë një mendje, nuk na solli asgjë të mirë. Luftën, në fakt e fituam, por ç’u bë pas luftës? U krijua një dhunë kundër-revolucionare që duhej të pohonin njëzërit se në s’qemë në luftë, u krijua pushteti që kudo i ndiqte luftëtarët, u krijuan fise që luftonin kundër të njëtit fis, dhe asgjë s’arrihej nga kjo luftë e brendshme. Iliria pësoi shumë nga rebelimet. Humbi tokën, detin, humbi njerëz, humbi pikëpamjet e përcaktimit kombëtar, dhe mbeti e thurur në oazë nëpër shekuj. Ç’faj patëm ne, bijtë e ilirëve, ose edhe atëherë kur Ilirisë iu desh të mos ia përmendim emrin, dhe e ripagëzuam me këtë emër të ri: Shqipëri.

DRENICA E KUQE

I kthehem me mendje emrit të moçëm, atij të Drenicës. Lëshoj vetëm një klithmë që e kisha dëgjuar herët në një varg të këngës lirike: "Oj Drenicë, Drenica e kuqe!". Drenica e kuqe, ishte marionetë e të tjerëve që deshen gjithnjë të futej e flijohej në luftë, por që pas përfundimit të luftës, të qortohej, të fyehej, të shlyhej dhe të shuhej tërë ajo që kishte ndodhur ndaj armiqve pushtues. Shuarja e luftërave të Drenicës, ishte bërë sinonim i çdo kohe. Dhe, po të më pyesnin mua ata drenicakë, s’do të rebeloheshin në asnjë luftë! Më pyetni edhe për këtë luftën e mbramë? As që do të pohoja se Drenicës i priu zari! Po, them se edhe sikur të lutej prej qiellit e në tokë: "Zar, zar, të paqa zar!" asgjë s’do të fitonte. Ishte shkelur Berlini e të fitonte Drenica, kjo ishte anakronizëm. Anakronizëm do të ishte sikur të ngritej edhe tërë Shqipëpria. Të mëdhenjtë e lidhën marrëveshjen dhe pas dëmeve e pushuan luftën për interesa të tyre. Drenica digjej flakë e të tjerët përgëzonin. Çfarë ishte kjo luftë? Drenica vuante për bukë, kurse të tjerët hanin e pinin, pa çarë hallet e atyre që mbetën pa bukë e pa kulm mbi kokë. E vërteta i çan edhe gurët. Por, në Drenicë, kishte familje të tilla që s’kishte ç’t’i hante miu pas darke!
I nxjerr shënimet që i kisha marrë nga z. Ahmet Dajaku, pjesëmarrësh i luftës së mixhës Shaban Polluzha të Drenicës.
-Populli shqiptarë është si një pemë që ka një trup që ka një degë andej, tjetrën këtej, dhe na duhet një pemë e tillë. Njerëzit tonë duhet të jenë në çdo vend. Për një flamur luftuan ata dhe ne. Fituam apo s’fituam në luftën e mbramë me armë, lufta do të bëhet shumë kohë me laps. Kush fitoj - fitoj - pohonte kapter Bajrami nga Shqipëria. - Paria juaj në Kosovë kanë për të vjellur gjak. Më dëshirë kam të vdes në Kosovë se të dëgjoj se ajo mbeti nën këmbë të shkaut.., - dhe e kishte ngritur zërin kundër çdo rebelimi e lufte të re në Drenicë.
As që mundja ta qetësoja veten nga ëndrra që kisha parë. Meqë Norës ia pata rrëfyer në park, kur Proza ishte zgjuar dhe pinte kafenë e mëngjesit së bashku me ne, e mata jetën e saj, dhe heshtjen kur shihte se patjetër po i vinte kafeja. As që e kisha harruar atë klithmë:"Oh, moj Prozë, Proza ime!". Por, sikur edhe ajo e dinte se ende s’isha shëruar tërësisht nga majasëlli përpiqej të më kruaj. Përpiqesha t’ia largoja dorën, e ajo s’më shkoqej dot. Befasisht i rashë shuplakë në faqe, dhe kur e pa Lumnija, më qortoj:
-Baba, a sheh sesi iu skuq fytyra Prozës!
Isha kthyer me fytyrë prej Prozës dhe vërtet pashë se njëra anë e fytyrës iu kishte skuqur tepër,e mendoja në vete: me cilën dorë i rashë shuplakë, me të majtën apo të djathtën? Në ato përpelitje më kishte dalë gjumi.
Kisha parë edhe shumë ëndrra të tjera, por që më kujtohej vetëm një klithmë: "Lufta i han shtalbakët. Qetësinë pas luftës e krijon frika, dhe asnjë gjeneratë s’mbeti pa i përjetuar së paku dy luftëra, apo edhe më shumë..." Lexova shënimin e një plake nga Llapi: "Mos të kapët dhuna, se s’të ndalë as Tuna!" Ëndrra që më kishte munduar për luftën, mbeti në harresë. Nesër do të bëhet më mirë, shtova në vete, dhe me kaq po e mbyll kapitullin e ditës së sotme...