Biografia e filozofeve te shquar!

CIMERMAN, Johan Georg



CIMERMAN, Johan Georg (ZIMMERMANN, Johann Georg), filozof dhe mjek gjerm. (1728-1795). Në veprën e tij Mbi vetminë është i qartë ndikimi i Rusoit. Është i orientuar ashpër dhe në mënyrë polemike kundër krishterimit si dhe kundër deizmit dhe iluminizmit.

Veprat kryesore: Ober die Einsamkeit (1756); Vom Nationalstolz (1758); Fragmente uber Friedrich den Grossen (3 vëll. 1789).

CIMER, Patricius Benedikt



CIMER, Patricius Benedikt (ZIMMER, Patritius Benedikt), teolog dhe filozof gjerm. (1752-1820). Preo-kupimet themelore filozofike të tij përqendrohen në lidhshmërinë e besimit dhe të diturisë, të teologjisë dhe të filozofisë. Sidomos e përgënjeshtroi ashpër filozofinë e Kantit, duke provuar se sulmet e tij kundër krishterimit medoemos dështojnë, sepse «kri-hterimi qëndron për një shkallë më lartë se filozofia e Kantit».

Veprat kryesore: Philosophische Religionslehre (1805); Philosophische Untersuchung uber den allgemeinen Verfall des menschlichen Geschle-chtes (3 vëll. 1807); Untersuchungen Hber den Begriff und die Gesetze der Geschichte (1817).

CIMERMAN, Robert (ZIMMERMANN, Robert)



CIMERMAN, Robert (ZIMMERMANN, Robert), filozof dhe estet austr. (1824-1898). Profesor në Vjenë dhe Pragë. Sipas Cimermanit, filozofla është hulumtim i idesë me qëllim të vërtetimit të normave për veprimtarinë shkencore,artistike dhe etike. Bazën për të vërtetën, të bukurën dhe të mirën C. e kërkoi vetëm në format dhe jo në realitet. Në punimet estetike kryesore të tij është nën ndikimin e estetikës formale të Herbartit (C. konsideronte se Herbarti është kantist besnik), e cila e kundërshtonte të ashtuquajturën estetikë lëndore të Hegelit (para së gjithash të J. T. Fisherit). Konsiderohet se Cimermani është i pari shkrimtar i rëndësishëm i historisë së estetikës si shkencë filozofike.

Veprat kryesore: Philosophische Propadeutik (1852); Ober das Tragische und die Tragddie (1856); Geschichte der Asthetik als philosophische Wissenschaft (1858); Allgemeine Asthetik als Formwissenschaft (1856); Studien und Kritiken zur Philosophie und Asthetik (2 vëll. 1870).

CIMERMAN, Valter (ZIMMERMANN, Walter)



CIMERMAN, Valter (ZIMMERMANN, Walter), biolog dhe filozof gjerm. (1892 -). Sipas pozitës themelore C. është evolucionist i orientuar në mënyrë natyrore-shkencore.

Veprat kryesore: Grundfragen der Evolution (1948); Evolution (1953); Evolution und Naturphilosophie (1968).

COHER, Rudolf (ZOCHER, Rudolf)



COHER, Rudolf (ZOCHER, Rudolf), filozof gjerm.(1887).Në fillim i afërm me Shkollën neokantiste të Hajdelbergut, ndërsa më vonë u orientua kah ontologjia e shtresave të N. Hartmanit.

Veprat kryesore: Die objektive Geltungslogik und der Immanenzgedanke (1925); Geschichtsphilosophische Skizen (2 vëll. 1933-34); Die phi-losophische Grundlehre(l939); Philo-sophie in Begegnung mit Religion und Wissenschaft (1955); Kants Grundlehre (1959).

CVINGLI, Ulrih (ZWINGLI, Ulrich)



CVINGLI, Ulrih (ZWINGLI, Ulrich), reformator fetar zviceran (1484-1531). Studioi në Bernë, Vjenë dhe në Bazel, në vitin 1506 bëhet magjistër; orientohej sidomos në studimet skolastike, të filozofisë greke, romake dhe hebraike dhe ishte shumë i arsimuar dhe një nga humanistët më të mëdhenj të Zvicrës. Me reforma, për çka ra në konflikt me kishën katolike (duke refuzuar qysh në vitin 1519 t'i paguajë papës rentën vjetore), filloi në Cyrih. U vra në betejën e Kapelës, duke mbrojtur religjionin e ri të reformuar, kurse kufomën ia dogjën dhe hirin ia hodhën.

Në punimet teorike të tij (sidomos në 67 Schlussreden) mbështetet edhe në Shkrimin e Shenjtë dhe kështu hedh poshtë pushtetin absolut të papës, paraqitet kundër luksit dhe plangprishjes së kishës, ishte kundërshtar i beqarisë dhe i nderimit të figurave të shenjta. Ishte njohës i Erazmos dhe i takonte me disa teza teorike të tij rrethit të miqve dhe mbrojtësve të tij. I aferm ishte edhe me Piko dela Mirandolen, kurse në tezat e tij etiko-praktike (ku orientohet gati gjithë veprimta ria e tij) janë të dukshme edhe ndikimet e stoicizmit.

Veprat kryesore:Von Klarheit und Gewissheit der Wortes Gottes (1522); Comentarus de vera et fal

ÇADAJEV, Pjotër Jakovleviç



ÇADAJEV, Pjotër Jakovleviç (CAADAJEV, Pjotr Jakovljevic), filozof rus (1794-1856). Në tetë Letrat filozoHke të tij (të botuara në revistën Teleskop) kritikoi radikalisht rrethanat shoqërore në Rusi, por konsideronte se shoqëria e re nuk mund të themelohet me përmbysjen politike. Në këtë aspekt ai dallohej prej dekabristëve, ndaj të cilëve ishte i afërm. Përveç mendimit progresiv dhe kritik, Ç. në letrat e tij paraqiti edhe një seri tezash mistiko-religjioze. Kuptimin e ekzistimit të popullit rus Ç. e pa në krijimin e një rendi të ri dhe më të përsosur dhe në frymën i ideve të krishtera «të mëshirës së frymëzimeve të fundit dhe më të mrekullueshme», të rendit ideal të përgjithshëm njerëzor dhe «të krijimit të mbretërisë së perëndisë mbi tokë në të cilën do të zhduken të gjitha pabarazitë dhe padrejtësitë shoqërore».

Kryevepra filozofike: Letrat filozofike (posth. 1862).

ÇERÇ, Alonzo (CHURCH, Alonzo)


ÇERÇ, Alonzo (CHURCH, Alonzo), matematikan dhe filozof amer. (1903--). Profesor në Prinston dhe një nga logjicietët kryesorë bashkëkohës të logjikës simbolike. Përveç tjerash, Ç. u përpoq të provojë se nuk mund të zbulohet kurrfarë teknike e përgjithshme e cila do të mundësonte vërtetimin në mënyrë efektive të saktësisë ose provueshmërisë së gjykimit arbitrar aritmetik. Nëpërmjet aplikimit të drejtpërdrejtë të metodës së diagonalizimit ai nuk provoi vetëm se një teknikë e tillë u tregua e pasigurt, por vërtetoi se supozimi mbi ekzistimin e saj shpie në absurditet. Statusi induktiv i llogaritjes efektive përjashton, sipas Ç., çdo arsyetim të plotë të propozimit të tij (të njohur si tezë e Çerçit), mirëpo ai paraqet arsyet që identifikimi të konsiderohet i pranueshëm e që është përforcuar me zbulimin se të gjitha përpjekjet e karakterizimit të nocionit intuitiv u treguan ekuivalent tne noci-onin e rekursivitetit të përgjithshëm. Ndonëse disa (për shembull E. Mendelsoni) mohuan shumë teza të Çerçit, ai me siguri - edhe si drejtor i revistës «The Journal of Symbolic Logic» ndikoi shumë për zhvillimin dhe për-hapjen e logjikës simbolike.

Veprat kryesore: Altemative to Zermelo's Assumption (1927); A Note on the Entscheidungsproblem (1936); Setnantic Analysis (1951); Introducti-on to Mathematical Logic 1956.

ÇERMSHEVSKI, Nikolla Gavriloviç


ÇERMSHEVSKI, Nikolla Gavriloviç (CERNJlSEVSKI, Nikolaj Gavriloviç), kritik, letrar dhe estet rus (1828-1889). I takonte grupit të kritikëve dhe të mendimtarëve me orientim materialist të filozofisë revolucionare-demokratike ruse të shekullit XIX (bashkë me Bjelinskin, Hercenin, Dobrolubovin dhe Pisarevin). Preokupimet themelore filozofike gati të të gjithë këtyre mendimtarëve rusë janë të orientuara kryesisht në planin estetik, përkatësisht në fushën e kritikës ideore të veprave letrare dhe artistike të kohës së tyre. Në këtë grup Çernishevski pa dyshim është njohësi më i mirë i filozofisë së atëhershme bashkëkohëse (sidoraos gjermane).

Si kritik letrar Ç. kërkoi që literatura të bëhet armë e luftës dhe e përparimit shoqëror. Në veprën e tij më të njohur estetike «Marrëdhëniet estetike të artit ndaj realitetit» e cila ndikoi dukshëm në teorinë ruse të artit deri në ditët tona, Ç. pohoi se nga përkufizimi «e bukura është jeta» -përkufizim të cilin e konsideronte konstitutiv për gjithë konceptin estetik të tij - del nga fakti se «bukuria më e lartë është pikërisht ajo të cilën njeriu e has në botën e realitetit, dhe jo bukuria që krijohet nga arti». Ç., i cili përpiqet madje ta radikalizojë kritikën kundër Hegelit bërë nga Fojerbahu, dhe i cili vazhdimisht dhe me këmbëngulje thekson se «realiteti është mbi ëndrrat», me pozicionin e vet «materialist», shpesh edhe pa vetëdije për këtë, degradon edhe njeriun dhe artin e tij dhe në këtë aspekt assesi nuk është - si mendojnë disa shumë i afërm me Marksin, por bile është qenësisht i kundërt me të.

Kryevepra filozofike: Marrëdhëni-et estetike të artit ndaj realitetit (1855); (Ndër ne në serbokroatishte u përkthye N. G. Çernishevski: Estetid-ki i knjizevno-krittëki Clanci, '50).

ÇERONI, Umberto (CERRONI, Umberto)


ÇERONI, Umberto (CERRONI, Umberto), filozof dhe jurist ital. (1926-). Si marksist u mor më shumë me çështjet e teorisë së përgjithshme dhe të filozofisë së të drejtës. Redaktoi shumë anuarë (Teoria sovjetike e së drejtës, 1964; Mendimi politik, 1966).

Veprat kryesore: Kanti dhe të the-meluarit e kategorisëjuridike; Marksi dhe e drejta modeme (1962); Teoritë politike dhe socializmi.

ÇEZARINI, Sforca Vidar


ÇEZARINI, Sforca Vidar (CESARINI, Sforza Vidar), filozof ital. (1886-1965). Profesor në Romë. U mor kryesisht me filozofinë e së drejtës. Kritikoi shumë teza të neohegelianëve, duke provuar te këta sidomos të metat e natyrës epistomeologjikojuri-dike.

Veprat kryesore: Principi filosofici di una nuova teoria del diritto (1911); Corso di filosofia del diritto (1942); L'eterna ragion di stato (1952).

ÇIRNHAUS, Ehrenfrid Valter


ÇIRNHAUS, Ehrenfrid Valter (TSCHIRNHAUS, Ehrenfried Valter), filozof gjerm. (1651-1708). Në studimet e tij gnoseologjiko-teorike përpiqet të ndërmjetëspj midis racionalizmit dhe empirizmit. Ai anticipoi, sipas shumë historianëve të filozofisë, disa mendime fundamentale të kriticizmit të Kantit. Çirnhausi dallon tri shkallë të të menduarit filozofik: më poshtë qëndrojnë «filozofët e fjalëve» të cilët janë mashtruar nga gjuha dhe kënaqen me poetizimin konceptual; diçka më lartë janë filozofet që merren me histori, kurse më lartë janë fllozofet e njëmendësisë.

Kryevepra: Medicina mentis ac corporis (1687).

ÇOMSKI, Nouem (CHOMSKY, Noam)


ÇOMSKI, Nouem (CHOMSKY, Noam). linguist dhe filozof amer. (1928 -). Eshtë profesor ordinar i linguisti-kës në Institutin e njohur Masaçusets për teknologji (M.I.T.). Është njëri nga teoricienët më të shquar nga fsuha e linguistikës së përgjithshme, përfaqësues i gramatikës transformative-gjenerative, programi i së cilës me të madhe i tejkalon programet standarde të linguistikës moderne. Ç. e kupton linguistikën si degë të psikologjisë së njohjes, duke e kthyer në kontekstin e psikologjisë dhe të filozofisë. Dhe derisa transformuese konsiderohet çdo gramatikë e cila strukturën e dhënë e shndërron, transformon në një tjetër, kurse gramatikë gjenerative ajo e cila prodhon fjalitë e ndonjë gjuhe, sistemi që e përpunoi Çomski me të drejtë mban të dy këto atribute. Në këtë drejtim, gramatika te ai ka një kuptim më të gjerë sesa ai tradicional, duke përfshirë këtu pos sintaksës edhe mor-fologjinë dhe të gjitha nivelet e tjera të strukturës gjuhësore. ndonëse shpeshherë i mohuar, Ç. me siguri ka luajtur rol të madh për paraqitjen e problemeve të reja, pastaj lidhur me shpjegimin e ri të esencës së gjuhës dhe për afirmimin e trajtimit teorik mbi atë deskriptiv të pastër.

Veprat kryesore: Syntactic Struktures (1957); Current Issues in Linguistic Theory (1964); Aspects of the Theory of Syntex (1965); Cartesian Linguistics (1966);.7bp/cs in the The-ory of Generative Grammar (1966); Language and Mind (1968); Përmbledhja e veprave të N. Ç. është për-kthyer në serbokroatishte në '72 me titull Gramatika i um.

D'ALAMBER, Zhan lë Ron d'


D'ALAMBER, Zhan lë Ron d'(D'ALEMBERT, Jean le Rond d'), filozof franc., fizikan dhe matematikan (1717-1783). Për shkak të talentit të rrallë për matematikë në moshën 23 vjeçare u pranua anëtar i Akademisë së shkencave të Francës. Shpirt i pavarur, i cili në filozofinë e tij bashkon disa tendenca karakteristike të ilumi-nizimit. D'A. i kushtohet shkencës dhe me këtë bëhet sipas fjalëve të tij pikërisht «skllav i lirisë së vet». Është pionier i shumë shkencave ekzakte të shekullit XVIII. D'A. shtroi dhe zgjidhi disa çështje jashtëzakonisht të rëndësishme fizike, astronomike, matematike dhe të tjera (ekuacioni diferencial për vibracionin e telit, precesioni dhe mutacioni në astronomi). Është një nga bashkëpunëtorët kryesorë të përhershëm të enciklopedisë dhe autor i veprës së njohur Shqyrtimet hyrëse në Enciklopedi, në të cilën jep një paraqitje të përmbledhur dhe të qartë të parimeve themelore të filozofisë së tij. Siç bën pak ose më të madhe tërë iluminizmi, edhe filozofia e D'Alamberit përpiqet të hedhë poshtë çdo metafizikë, duke iu drejtuar përvojës si të vetmit burim adekuat të njohjeve tona. «Të gjitha dituritë tona të drejtpërdrejta reduktohen në ato që i marrim nëpërmjet shqisave; nga kjo del se ne për të gjitha idetë tona u detyrohemi ndijimeve». Në frymën e tendencave të shekullit të ri D'A. e redukton detyrën themelore të filozofisë për zgjidhjen e çështjeve gnoseologjiko-teorike, sepse gnoseologjinë, këtë «fizikë eksperfmentale të shpirtit» e konsideron disiplinë themelore filozofike. Më vonë shprehen më shumë elementet agnostike dhe orientimi pozitivist-scientist i gjithë filozofimit të tij i cili manifestohet në «metodën e re». Kjo metodë është antispekulative, empirike dhe natyrore-shkencore: parimi i kauzalitetit bëhet parim suprem. Filozofia nuk është shkencë mbi substancën ose mbi parimet e përgjithshme të qenies, por aplikimi i mendjes mbi sendet e ndryshme të veçanta, mbi faktet e përvojës. Pikërisht kjo metodë duhet të sigurojë bazat e përgjithshme gnoseo-logjikoteorike për të gjitha shkencat e veçanta.

Në Shqyrtimin hyrës të tij, D'A. studion kushtet e lindjes së shkencës dhe konsideron se këto, në themel, korrespondojnë me shtimin e nevojave njerëzore sikurse edhe me kujdesin e njeriut për vetëekzistim. Të gjitha dituritë i ndau në 3 grupe të mëdha, të cilat u përgjigjen tri aftësive të njeriut: kujtesës i përgjigjet historia, arsyes filozofia, kurse imagjinatës shkathtësitë e bukura.

Iluminist, mirëpo edhe shkencëtar i kabinetit, doktrina abstrakte scientiste e të cilit nuk ka fituar popullarizim të gjerë, empirist dhe agnostik që nuk arrijti të kapërcente dualizmin e themeltë të filozofisë së shekullit të ri, D'A. është përfaqësues tipik i atyre rrymave te shumëllojshme dhe të pasura në mendimin francez për shkak të cilave, pa marrë parasysh të gjitha kundërthëniet ideore dhe reale e quajtën shekullin në të cilin jetoi «shekull filozofik».

Veprat kryesore: Traitë de dyna-mique (1743); Discours prëliminaire de L'Encyclopedie (1751) Mëlanges de littërature, d'histoire et de philo-sophie (1752); Essai sur les ëlëments de philosophie (1759).

DAMASKIO



DAMASKIO, filozof grek (470 -?). Neoplatonist që drejtoi shkollën filozofike të fundit deri në vitin 529, derisa e mbylli Justiniani. Preokupimet themelore të D. synojnë që të ndërmjetësojë me filozofinë e tij ndërmjet unitetit të parë absolutisht të pakuptueshëm dhe të sferës inteligjibile.

Kryevepra: Çështje mbi parimet e para (botuar në latinishte nga J. Kopp në vitin 1826).

DARJES, Joahim Georg



DARJES, Joahim Georg (DARJES, Joachim,Georg), filozof gjerm. (1714-1791). Profesor në Jenë dhe në Fran-kfurt. Kundërshtar i filozofisë së Volfit, i cili mohonte ashpër determinizimin dhe mësimin mbi harmoninë e përcaktuar më parë.

Veprat kryesore: Elementa metaphysica (1743-44); Erste Griinde der philosophischen Sittenlehre (1750); Via ad varitatetn (1755).

DARVIN, Çarls (DARWIN, Charles)



DARVIN, Çarls (DARWIN, Charles), natyralist anglez (1809-1882). Ndikoi shumë në gjithë botëkuptimin e ri natyror dhe shkencor me teorinë e njohur dhe epokale të tij mbi lindjen dhe ndryshimin e llojeve, me të cilën tre-goi evolucionin organik dhe shpjegoi historinë e qenieve të gjalla nga format më të thjeshta të jetës. Nga faktet e ndryshimeve të jetës organike dhe të kushteve të vështira të ruajtjes së llojeve, Darvini paraqiti edhe parimin e seleksionit, të zgjedhjes së më të fuqishëmve në luftë për jetë dhe për ekzistencë (struggle for life). Ky parim, i bartur në mënyrë jokritike në të gjitha fenomenet, dhe sidomos në shoqëri, pati në shumë koncepte evolucioniste dhe filozofike, para së gjithash, në koncepcionet sociologjike (i ashtuquajturi darvinizëm social) shumë ithtarë, madje dhe disa «teoricienë» racistë.

Me problemin e të bukurit Darvini u mor para së gjithash nga aspekti i biologjisë. Njëkohësisht ai theksoi sesi ndenja për të bukurën është jashtëzakonisht e fuqishme edhe te popujt primitivë, dhe kështu është e mbicaktuar edhe ndaj disa nevojave madje edhe themelore vituale. Kështu, te këta edhe rrobat punohen më tepër për shkak të stolisjes sesa për arsye të mbrojtjes dhe nxehtësisë.

Veprat kryesore: On the Origin of Species by Means of Natural Selection (1839); The Variation of Animals and Plants under Domestication (1866); The Descent of Man and Selection in Relation to Sex (1871); The expression ofthe Emotion (1872).

DEBORIN, Abram Moisieviç


DEBORIN, Abram Moisieviç (DEBORIN, Abram Moisijevic), filozof rus (1881-1963). Nga viti 1903 pjesë-marrës në lëvizjen punëtore, kurse nga viti 1928 anëtar i PKBS, dhe akademik (nga viti 1929). Një nga filozofet kryesorë sovjetikë i cili qysh nga viti 1905 bëri luftë kundër mahizmit. Nga viti 1926-1930 ishte kryeredaktor i revistës «Nën flamurin e marksizmit». Shkroi shumë punime nga historia e filozofisë dhe e filozofisë së mar-ksizmit. Në punimin Lenini si mendimtar e karakterizoi Leninin si mendimtar të rëndësishëm, mirëpo në filozofi e konsideronte vetëm nxënës të Plehanovit.

Sipas Deborinit, Plehanovi në përgjithësi dha arsyetimin më të plotë të marksizmit në frymën e Marksit dhe të Engelsit dhe vetëm ai arriti «ta shndërrojë marksizmin në botë-kuptim», kështu që drejtimi i Plehanovit i filozofimit është i vetmi orientim korisekuent në gjithë literaturën marksiste botërore. D. konsideronte se lëndë e vërtetë e filozofisë është para së gjithash metodologjia e përgji-thshme. «Dialektika materialiste si metodologji e përgjithshme duhet të përshkojë të gjitha shkencat empirike konkrete, sepse ajo është të thuash algjebra e shkencës, e cila fut lidhje të brendshme në përmbajtjen konkrete». Divergjencat e mëvonshme në mendi-me ndërmjet nxënësve të Plehanovit, Deborinit dhe L. Akselrodit, krijuan dy fronte në filozofinë sovjetike, kurse lufta ndërmjet «mekanistëve» (në krye me L. Akselrodin) dhe «dialekti-kanëve» (në krye me Deborinin) zgja-tën nga viti 1925-1930. Në rezolutën e KQ të janarit 1931, u kritikuan Deborini e «deborinasit» si «idealistë të menjshevizuar». Kjo kritikë vazhdoi edhe më vonë (Mitini e të tjerë), pavarësisht nga deklaratat «autokritike» të atyre që ishin nën zjarrin e kritikëve të pamëshirshëm (të inspiruar para së gjithash nga J. V. Stalini), kështu që Deborini u tërhoq nga jeta aktive filozofike në mënyrë që nga viti 1956-1960 të botoi një vepër nga historia e doktrinave socialo-politike dhe disa artikuj në revistën «Çështje të fi-lozofisë» siç janë: «Materializmi dhe dialektika në filozofinë e vjetër india-ne», «Teoricien i revizionizmit ba-shkëkohës Fric Stenberg» e të tjerë.
Pavarësisht nga një seri njëanshmërish (para së gjithash të karakterit natyror-shkencor), si dhe të disa te zave dogmatike (për shembull kritika e tij kundër Llukaçit), Deborini është një nga emrat më të rëndësishëm të fi-lozofisë sovjetike, i cili dha shumë analiza origjinale dhe të thella filozo-fike.

Veprat kryesore: Uvod u filozofiju dijalekttëkog materijalizma (Botimi 6, 1931); Ludwig Feuerbach (1923); Shqyrtime nga historia e materializmit e shekullit 17 dhe 18 (bot. 3, 1930); Hegeli dhe materializmi dialektik (1929); Lenini dhe kriza e fizikës më të re (1930); Filozofija dhe marksizmi (përmbledhje artikujsh, bot. 3, 1930); Socialno-politideskie udenia novoga vremeni (1958). Filozofia dhe politika (1961)

DEKART, Rene (DESCARTES, Renë - Cartesius Renatus)


DEKART, Rene (DESCARTES, Renë - Cartesius Renatus), filozof, matematikan dhe fizikan franc. 1596-1650). Pas kryerjes së shkollës së jezuitëve shkoi në ushtrinë e princit holandes dhe pastaj të mbretit të Bavari-së. Udhëtoi nëpër Holandë, Gjermani, Zvicër dhe Itali, «duke studiuar librin e madh të botës», meqë ishte i zhgënjyer nga dituria skolastike dhe i bindur për nevojën e reformës së themeltë të të gjitha fushave shkencore. Në vitin 1629 vendoset në Holandë, në të cilën gjetën strehim nga persekutimet shumë shkencëtarë përparimta-rë. Pasi dëgjoi për dënimin e Galileut, deshi në çastin e dëshpërimit t'i djegë të gjitha dorëshkrimet e veta, mirëpo megjithatë vazhdoi të punojë dhe në mënyrë anonime shtypi disa vepra të tij. Në vitin 1647 edhe në Holandë u ndalua përhapja e kartezianizmit, kurse veprat e Dekartit me vendim u dogjën publikisht. Dekarti iku nga Ho-landa dhe me thirrjen e mbretëreshës së Suedisë - Kristinës shkoi në Shtokholm, ku së shpejti pas një ftohjeje të rëndë vdiq.
Dekarti, «babai i filozofisë së kohës së re», është një nga mendimtarët më të mëdhenj racionalistë të të gjitha kohëve. Pas disa kaptinave kryesisht biografike të cilat në realitet janë teza hyrëse - në pjesën e katërt të Traj-tesës mbi tnetodën të njohur të tij - libër i cili u botua në frengjishte, dhe jo në gjuhën tradicionale latinishte ar-rin te qëndrimi fundamental i tij, problematika dhe zgjidhja e të cilit paraqesin skeletin e tërë filozofisë së tij, kurse më vonë edhe të racionalizmit të kohës së re.

Pakënaqësia ndaj gjithë gjendjes së deriathershme të shkencave shndërrohet në dyshim që përfshin tërë përmbajtjen e vetëdijes. Të gjitha gjërat që kanë hyrë në vetëdijen time si përmbajtje e saj, mund të jenë gjithashtu rezultat i fantazimit dhe i gënjimit të shtrembëruar, sikur është për shembull gënjimi që e përjetojmë në gjumë. Mund të supozoj dhe të përfytyroj se nuk kam trup, se nuk ekziston as bota, as vendi mbi të cilin qëndroj. Për më tepër, mund të dyshojmë edhe në perëndinë dhe të supozojmë se jemi krijuar në një mënyrë e cila do të na gënjente gjithmonë. Gjithçka, çdo përmbajtje mund ta përfytyrojmë: se nuk ka as tokë, as qiell, se jemi pa duar, pa këmbë, pa trup. Mirëpo në të njëjtën kohë kur kështu mendojmë, derisa kështu dyshojmë, e vetmja gjë për të cilën nuk mund të dyshohet është vetë ky dyshim, domethënë mendimi, sepse edhe derisa mendohet se gjithçka është e shtrembër, medoemos ai që mendon është, ekziston: Cogito, ergo sum. Këtu, pra, është zbuluar për të parën herë baza e sigurt, e kjo është ai «fillimi i kulluar» (Hegeli), mbi të cilin më vonë u ndërtua tërë sistemi, këtu është thënë se fryma nuk njeh asgjë, as përpara as më mirë as më qartë nga vetvetja. Rezultati, pra, i skepsës metodike të Dekartit nuk është i njëjtë si te skeptikët, dyshimi, por vërtetësia. Mendimi është pikënisje e botës, esenca e tij dhe mundësia e vetë sigurisë së njohjes. Kjo është ajo formë e çlirimit të njeriut, e cila karakterizohet me pavarësimin mijëvjeçar nga stagnimi spekulativ i filozofisë kishtare dhe e cila në këtë mendim të ri dhe të çliruar, vetvetes i shtron ligjësi që në to për vete të çlirohet vetë.
Por dyshimi megjithatë, për vete dhe në vetvete, flet mbi papërsosurinë. D. me fjalë të tjera pyet nga lind te njeriu mundësia që të mendojë mbi diçka më të përmbaruar sesa që është vetë, ngase të gjitha rrugët e tij çojnë në dyshim, domethënë në papërsosuri. Nga i ka njeriu njohjet e vërteta dhe të përsosura kur vetë është i pa-përsosur? Për ta zgjidhur këtë problem, D. e fut perëndinë, e cila rrënjos brenda nesh idenë e njohjes adekuate, të përsosur dhe absolute. Përfytyrimi i qenies së përsosur nuk mund të dalë nga unë që jam tejet i papërsosur. Njëkohësisht, ndërkaq, sa më e madhe është përsosuria objektive e çdo ideje tanë, aq më i madh duhet të jetë shkaku i saj. D. me këtë në realitet përtërin edhe vërtetimin ontologjik për ekzistimin e perëndisë, sipas të cilit vetë nocioni i qenies më të përsosur përfshin në vete domosdoshmërinë e ekzistimit të perëndisë. Kualiteti the-melor i njohjes së vërtetë, sipas Dekartit, është të jetë e qartë dhe e kuptueshme. Çdo gjë që na jepet në këtë mënyrë është vetë e vërteta. ( O m n e est verum quod valde clare et distincte percipio).

Në ne, sipas Dekartit, ekzistojnë dy shfaqje të vetëdijes: njohja intelektuale përkatësisht kuptimi dhe dashja ose veprimtaria e vullnetshme. Të gjitha të tjerat (perceptimi, dëshirat, kundërshtimi) janë vetëm mënyra të kuptimit ose dashje. Kur përceptojmë në mënyrë të qartë dhe të kuptueshme, atëherë me siguri nuk gabojmë. Mirëpo, vullneti që shtrihet mbi çdo gjë dhe të cilin mund ta quajmë të pakufizuar, shpesh zgjerohet edhe përtej asaj që njohim qartë, dhe kjo bëhet shkak i gabimeve tona. Mirëpo, megjithatë, shtrirja e gjerë e vullnetit mbi gjithçka - që i përgjigjet natyrës së tij provon lirinë e vullnetit, ku edhe qëndron madhështia e njeriut. «Nuk lavdërohen automatët që me saktësi kryejnë të gjitha lëvizjet për të cilat janë rregulluar, sepse medoemos i kryejnë kështu, por lavdërohet krijuesi i tyre, që i ka punuar aq saktësisht, ngase nuk i ka thurur sipas nevojës, por me vullnetin e lirë». .

Tezat themelore ontologjike të Dekartit provojnë qartë dualizmin e tij; ekzistojnë dy substanca: materia dhe fryma. Derisa për frymën është karakteristike mendimi, materia reduktohet në shtrirje dhe lëvizje. Ajo që shtrihet nuk mendon, ajo që nuk ka shtrirje, mendon. Në shumë teza të veta (sidomos në fizikë) si mekanicist konsekuent, D. mbrojti edhe mësimin mbi unitetin material të botës. Substanca unike materiale nuk lejon që pranë saj në natyrë të ekzistojë cilado materie tjetër, as çfarëdo që është jomateriale. Andaj, D. nuk pranon ekzistimin e hapësirës së shprazët, «kurse lëvizja e një trupi ose i një korpuskule, nuk mund as të përfytyrohet, sepse çdo lë-vizje supozon lëvizjen reciproke, rrjedhën rrethore të materies». Por këtë materie. sipas Dekartit e ka krijuar perëndia, e cila njëkohësisht edhe e para e vuri në lëvizje. Të gjitha trupat kozmikë dhe sistemi i gjithësisë marrë në tërësi krijohen më tej me anën e proceseve të pastra mekanike: në vetë themelet e formimit të botës qëndroj-në rrymat vorbulluese të materies.
Parimet mekanike të veta D. i zgjeron dhe në kuptimin e jetës, kështu që qenia e gjallë për të është vetëm një automat i komplikuar që u nënshtrohet të gjitha ligjeve mekanike. Në këtë drejtim ai është gjithashtu një nga the-meluesit e fiziologjisë mekanike. Si ndërmjetës midis trupit dhe shpirtit, i cili mundëson ndikimin reciprok të njërës në tjetrën prej këtyre dy substancave plotësisht të ndryshme dhe reciprokisht të pavarura, ekziston, sipas Dekartit, një gjëndër e veçantë, e cila gjendet në mesin ndërmjet të dy hemisferave të trurit. Këtu është edhe vetë vendi i shpirtit.
Përveç zbulimeve gjeniale matematike të veta dhe të njohjes në fushën e fizikës, D. ndikoi dukshëm. edhe në zhvillimin e psikologjisë. Psikologjia e tij e pasioneve është përpjekje e parë e një teorie të ndjejshmërisë, të bazuar në pikëpamjen e tij mbi fiziologjinë dhe teorinë e shpirtrave animale.

Me gjithë kufizimet e tërësishme të kushtëzuara nga gjendja e atëhershme e shkencës, si dhe në përgjithësi nga rrethanat dhe tendencat shpirtërore të kohës në të cilën jetoi, me gjithë tezat e tij vulgaro-mekanike dhe njëanshmërisht racionaliste, filozofia e Dekartit paraqiste një epokë të re në zhvillimin e të menduarit njerëzor. Thelbi i revolucionit filozofik të Dekartit qëndron në pohimin se kurrgjë s'ka të drejtë të ketë një autenticitet të tillë sikurse ë kanë njohjet njerëzore të qarta dhe të kuptueshme. Të gjitha pohimet e tjera duhen reduktuar në këto njohje dhe të vërteta njerëzore, për t'u bërë edhe vetë të vërteta. Duke provuar guximshëm këto njohje si njohje të vetme autentike, D. në studimet e tij njëkohësisht hodhi poshtë paragjykimet mijëvjeçare, besimin në autoritete, në mistikë dhe në gënjeshtra duke ndërtuar mbi themelet e skolastikës së rrënuar, në mënyrën e vet edhe sot të freskët, interesante dhe të gjallë të të menduarit, një filozofi të besimit racional në mundësitë njohëse të njeriut, një filozofi optimiste të ar-syes njerëzore.

Veprat kryesore: Prakticna i jasna pravila rukovodena duhom u istrazivanju istine
(serb.) (1631); Traitë du monde uo de la lumiëre (1633); Rasprava o metodi pravilnog upravljanja umo/ri i trazenja istine u naukama (1637) (serb.) Mëditationes de prima philosophia (1649); Principia philosophiae (1664); Les passions de l'ame (1649); (nuk është e sigurt a është kjo vepër e D.); L'home et traitë de la for-mation du foetus (posth. 1664); Correspondance.

DELAKROA, Anri (DELACROIX, Henri)


DELAKROA, Anri (DELACROIX, Henri), filozof franc. (1873-1937). Profesor në Sorbonë. Preokupimet themelore të Delakroas përqendrohen nga studimi i doktrinave të ndryshme mistike dhe hulumtimeve estetike deri te problemet relevante psikolpgjike (para së gjithash të psikologjisë së të menduarit, gjuhës e tjera). Përkundër gjithë orientimit të psikologjisë natyrore-shkencore, «psikologjisë së funksioneve të ulëta të ndiesisë», Delakroa konsideronte se lënda themelore e psikologjisë është studimi i funksio-neve të larta shpirtërore të njeriut. Pavarësisht nga fakti se edhe arti dhe loja janë argëtim, prapëseprapë artin si realizim dhe objektivitet duhet dalluar nga loja.

Veprat kryesore: Essai sur le mysticisme spëkulatif en Allemagne au XIV e siëcle (1900); Etudes d'histoire et de psychologie dy mysticisme (1908); La religion et la foi (1922); La langage et la pensëe (1924); Psicholo-gie de l'art (1927) L'enfant et la langa

DELBEF, Zhozef Remi Leopold


DELBEF, Zhozef Remi Leopold (DELBOEUF, Joseph Remy Leopold),filozof belg. (1831-1896). U mor me matematikë, biologji dhe psikologji. Duke studiuar veçanërisht hipnozën, pohoi se sugjestiviteti është bazë e çdo hipnoze. Disa vepra të tij dhanë impulse edhe për trajtimin matematik të logjikës.

Veprat kryesore: Prolëgomënes philosophiques de la gëometrie (1860); De la psychologie comme science naturelle (1876); Logique algoritmique, essai d'un systëme de signes appliquës a la logique (1877); De l'origine des effets curatifs de l'hypno/me (1877).

DELBOS, Viktor-Etjen-Mari-Zhysten


DELBOS, Viktor-Etjen-Mari-Zhysten (DELBOS, Victor-EtienneMarie Justin), filozof franc. (1862-1916). Profesor i filozofisë në Sorbonë, anëtar i Akademisë. Kryesisht u mor me historinë e filozofisë dhe para së .gjithash me Kantin dhe filozofinë franceze.

Veprat kryesore: La philosophie pratique de Kant (1905); Le spinozis-me (1916); Figures et doctrines de philosophie (posth. 1918); La philo-sophie française (posth. 1919); De Kant aux PostKantiens(poslh. 1940).

DEMBROVSKI, Edvard


DEMBROVSKI, Edvard (DEM-BROXVSKI, Edward), filozof polak (1822-1946). Socialist utopist me orientim demokratik revolucionar. Me pikëpamjet filozofike është përfaqësues i rrymës majtiste të hegelianizmit polak dhe i filozofisë specifike aktiviste.

Veprat kryesore: Disa mendime mbi eklekticizmin (1843); Mendime mbi të kaluaren e filozofisë (1845).

DEMF, Alois


DEMF, Alois (DEMPF, Alois), filozof gjerm. (1891 -). Profesor në Bon, në Vjenë dhe në Munih. Preokupimet themelore të A. Demfit përqëndrohen në kuadrin e studimit të historisë së filozofisë mesjetare. Pikëpamja e tij si «filozofia e filozofisë» përkatësisht si vetëkritika e filozofisë, përfundon në «antropologjinë kritike» specifike, të 'ngjyrosur në formë të krishterë dhe re-ligjioze.

Veprat kryesore: Die Hauptfortnen der Mittelalterischen Weltanschauung (1925); Ethik des Mittelalters (1927); Metaphysik des Mittelal-ters(1930); Kulturphilosophie(1932); Religionsphilosophie (1937); Cristliche Philosophie (1938); Selbstkritik der Philosophie und vergleichende Philozophiegeschichte (1947); Theoretische Antropologie (1950).

DEMOKRITI


DEMOKRITI, filozof grek (rreth 460-370 p.e.r.). Lindi në Abderë të Trakisë; udhëtoi në Egjipt dhe Babiloni dhe një kohë qëndroi edhe në Athinë. Nga shumë vepra të tij të cilat përfshinin të gjitha fushat e interesimit të atëhershëm shkencor («K.y, si duket, për çdo gjë ka medituar» -Aristoteli) janë ruajtur vetëm fragmentet. Shkroi mbi teorinë e njohjes, etikën, fizikën, matematikën, astronominë. Mirëpo mbi të gjitha veprat e tij më shumë dimë nga veprat e filozofeve të tjerë (para së gjithash të Aristotelit dhe të Diogjen Laertit) sesa nga veprat e tij (janë ruajtur 299 fragmente origjinale të Demokritit). Demokriti është përfaqësuesi më i rëndësishëm i atomizmit në filozofinë antike dhe materialist konsekuent.

Doktrina e tij në themel sintetizon filozofinë e eleasve (sidomos të Parmenidit) mbi një qenie të pandarë dhe atë të Herkalitit mbi ndryshimin e pandërprerë të çdo gjëje ekzistuese. Sipas tij, tërë njëmendësia është e thurur vetëm nga atomet dhe nga hapësira e shprazët. Atomet janë thërrmija kuantitativisht më të imta të cilat mund t'i fitojmë duke ndarë materien. Atome ka pafundësisht shumë, janë hapësinore, të pandryshueshme, të pandara dhe elemente të padukshme të çdo gjëje ekzistuese.

Midis tyre dallohen vetëm nga madhësia, forma dhe pozita, ndërsa lëvizja e tyre është e përhershme sikurse edhe vetë ato. Çdo gjë që lind, krijohet me bashkimin e atomeve kurse çdo gjë që zhduket është rezultat i ndarjes së tyre. Veprimi i atomeve njëri në tjetrin zhvillohet nëpërmjet kontaktit dhe goditjes për shkak se atomet më të rënda, që godisin të lehtit, bien më shpejt. Nga lëvizja e atomeve në rreth krijohet vorbulla që është fillim i krijimit të botëve. Botët, sipas D. krijohen dhe zhduken, «shkatërrohen njëra nga tjetra duke goditur njëra tjetrën», domethënë atëherë kur bota më e madhe mund të voglën. Por bota ka pafundësisht shumë - sikurse që ka pafundësisht kombinime të llojllojshme të atomeve-ndërsa prej këtyre botëve vetëm një është kjo botë në të cilën jetojmë.

Sipas Demokritit, tërë të ndodhurit është i determinuar dhe zhvillohet sipas ligjeve të domosdoshme mekanike rigoroze. Meqë gjithë realiteti është i përbërë nga atomet, ashtu edhe çdo gjë është e strukturuar nga një lloj i caktuar i këtyre thërrmijave më të imta; tokën e përbëjnë atomet e rënda, zjarrin atomet e vogla, të rrumbulla-këta dhe të lehta, kurse shpirtin e përbëjnë atomet më të holla dhe më të lëvizshme, të rrumbullakta dhe të lëmu-ara, të cilat janë renditur nëpër gjithë trupin, kështu që pas vdekjes shkaktërrohen.

Në kuadrin e problematikës teorike të njohjes D. mbroi tezën se kualitetet ndijore (për shembull ngjyrat, ngrohtësia, kënaqësia) janë vetëm subjektive dhe relative, kështu që ekzistojnë vetëm për ne dhe jo në vetvete; këto kualitete, pra, nuk janë cilësi të vetë sendeve që ekzistojnë pavarësisht nga ne. Të përceptuarit ndijor, ndërkaq, zhvillohet në mënyrë që «idolet» përkatësisht «figurat e vogla» të vetë sendeve hyjnë nëpërmjet organeve ndijore në shpirt. Këtu për të parën herë është dhënë në mënyrë naive teoria realiste e njohjes, elemen-tet e shutnta të së cilës në esencë ngelin edhe në disa teza të teorisë materialiste të pasqyrimit. Sistemi atomik i Demokritit nuk lë vend për veprimin e perëndive, meqë çdo gjë është rigorozisht kauzale dhe e determinuar me kombinimin e atomeve të ndryshme. Andaj edhe në etikë Demokriti (nga veprat e tij etike janë ruajtur më shumë fragmente) pohoi se njeriu në vete nuk ka shpirt që do të ishte me origjinë transcendente dhe hyjnore. Ndërkaqë, kuptimi i veprimit të njeriut nuk është në arritjen e kënaqësisë trupore të kalueshme, por të arrijë një pasuri sa më të vazhdueshme dhe më të vlefshme të shpirtit, kthjellësinë dhe qetësinë e tij. «Përsosuria e shpirtit korrigjon dobësinë e trupit, mirëpo qëndresa e trupit pa urtësi nuk e bën shpirtin aspak më të mirë». Duke qën-druar kështu në thelb në pikëpamjen intelektualiste sikurse edhe Sokrati, D. në realitet i shndërroi disa teza të veta gnoseologjiko-teorike edhe në kategori etike. Sipas teorisë evolucioniste të Demokritit, nga balta janë krijuar qenie të atilla të cilat kanë jetuar në tokë dhe në ujë, dhe vetëm pas kësaj ato që kanë jetuar vetëm në tokë. Sipas tij, qeniet vazhdimisht ndryshojnë në llojet e tyre: të paaftat për një luftë ekzistenciale duhet të zhduken për t'ua lëshuar vendin llojeve të afta. Vetëtn pas një evolucioni të gjatë, pasi natyra ka kaluar nëpër shumë forma të organizimit të jetës së kafshëve, u shfaq në fund edhe njeriu.
Një nga sistematizuesit më të mëdhenj të kohës në të cilën jetoi (andaj Vindelbandi e vë pranë Platonit dhe Aristotelit), bashkëkohaniku i Anaksagorës por edhe i Sokratit, Demokriti në realitet, duke pasur parasysh pro-blemet të cilat i shqyrtoi, megjithatë i takoi periudhës së parë kozmologjike të mendimit filozofik grek. Andaj problemet dhe filozofia e tij nuk kanë më ndonjë ndikim të qenësishëm në Athinë, e cila preokupimet e veta kryesore filozofike i kishte bartë ekskluzivisht në planin antropologjik. Megjithkëtë, me zgjidhjet e veta të guximshme, Demokriti është padyshim një nga mendimtarët materialistë më të mëdhenj dhe më të gjithanshëm që ka pasur ndonjëherë Greqia.

Veprat kryesore: Fragmentet: Di-els; Die Fragmente der Vorsokratiker. Në gjuhën serbokroate fragmentet e Demokritit janë përkthyer në librin: Atomisti Leukip i Demokrit (1950).

DESOAR, Maks (DESSOIR, Max)



DESOAR, Maks (DESSOIR, Max), filozof gjerm. (1867-1947). Profesor në Berlin, themelues dhe botues i Revistës për estetikë dhe shkencën e përgjithshme të artit që botohet nga viti 1906.

Distinkcioni themelor i Desoarit ndërmjet estetikës dhe shkencës së përgjithshme mbi artin, niset nga supozimi së fusha e estetikës është më e gjerë nga fusha e artit (sepse përfshin edhe natyrën si dhe shumë të dhëna të jetës së përditshme) - por edhe arti përmban në vete një domethënie më të thellë dhe më të madhe se fusha estetike të cilën e përfshin. Arti për shembull formëson përmbajtjen religjioze, politike, sociale, etike e të tjera, kështu që funksioni i tij i njëmendtë në jetën shpirtërore dhe sociale e tejkalon shumë kënaqësinë estetike. Me E. Uticin D. ësht themelues i «shkencës së përgiithshme mbi artin» e cila në një mënyrë të veçantë bashkon disa aspekte të estetikës, të teorisë së disa llojeve të artit dhe të historisë së artit.

Shkenca e përgjithshme mbi artin - ndryshe nga estetika e cila merret me të bukurën - përpiqet të përcaktojë origjinën, thelbin, vlerën dhe raportet reciproke të artit. Përkundër unitetit konceptual, përkundër «konstruktivizmit të dhunshëm» që është pasojë e domosdoshme e insistimit në unitetin e idesë filozofike, shkenca e përgjithshme mbi artin dëshiron të evitojë atë «mbytje të jetës» që është karakteristike për apriorizmin spekulativ. Mirëpo shkenca mbi artin e cila do të duhej të ishte «suazë në të cilën derdhen natyrshëm të gjitha rezultatet e të marrit me art, të arritura në të gjitha anët dhe shpesh krejtësisht në mënyrë të izoluar», me orientinnin e vet në themel shkencor dhe pozitivist, nuk arriti gati në asnjë nga programet e shtruara të veta ambicioze. Misioni gjoja «ndërmjetësues» ndërmjet hulumtimeve estetike dhe empirike, për-fundon shpesh ose në eklekticizmin tipik, ose në ndryshimet e pafundme të tezave qysh moti të njohura dhe shpeshherë banale mbi artin.

Veprat kryesore: Geschichte der neueren deutschen Psychologie (1894); Asthetik und allgemeine Kunstwissenschaft (1906) - Estetika i opca nauka o umjetnosti, përkth. serbokroatisht -; Lehrbuch der Philosophie (1925); Beiträge zur allgemeinen Kunstwissenschaft (1929); Die Rede als Kunst (1940).

DESTYT D'TRASI, Antoan Lui-Klod


DESTYT D'TRASI, Antoan Lui-Klod(DESTUTT DE TRACY, Antoine Louis Claude), filozof franc. (1754-1836). Mori pjesë aktive në shumë ngjarje politike në kohën e revolucionit, ishte anëtar i Konstituantës, anëtar i senatit, për, kurse në vitin 1814 propozoi përmbysjen e Napoleo-nit. Nën ndikimin e Lokut dhe të Kondiakut zhvilloi një filozofi sensu-aliste specifike, mirëpo përpiqet të zbusë disa konsekuenca të saj radika-le. Si argument për ekzistimin real të botës së jashtme, theksoi ndjenjën e rezistencës te lëvizja e bërë me qëllim. Së bashku me Kabanisin, Volneun, Garatin dhe të tjerët, është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të grupit të të ashtuquajturve ideologë. Shkencën e tij mbi idetë të cilën e quajti ideologji dhe e cila është e afërm me psikologjinë specifike gjenetike, përkatësisht «me analizën e inteligjencës së njeriut», përpiqet ta bëjë veçanërisht të dobishme për të ashtuquaj-turën filozofi praktike për politikën dhe për etikën.

Veprat kryesore: Elëments d'idëologie (1801-1815); Logique (1805); Commentaire sur l'esprit des lois de Montesquieu (1819); Tratie de la v-lontë(ms).

DERRIDA, Zhak (DERRIDA, Jacques)


DERRIDA, Zhak (DERRIDA, Jacques), filozof franc. (1930 - ). Profesor në Paris. U përpoq nëpërmjet projek-tit të gramatologjisë dhe jo semiologji-së, e cila vetëm deshifron shenjat duke gjurmuar ndonjë shenjë definitive - të themelonte filozofinë e të shkruarit dhe të ashtuquajturit «ndryshim». Sipas tij, gramatologjia e çliron Janusin, perëndinë me dy fytyra, figurë me shenjë të dyfishtë, ruajtësin e gjuhës të mbyllur pas dyerve të transmisionit gojor, dhe në dobi të perëndisë «më të vjetër» Totit, perëndisë shkrues. Të mendosh mbylljen e përfytyrimit do të thotë, sipas D., të mendosh në mënyrë tragjike, jo si përfytyrim të fatit por si fat të përfytyrimit, domosdoshmërinë e saj të paarsyeshme dhe të pafund.

Veprat kryesore: La Voix et la Phënomëne (1967); L'Ecriture et la Diffërence (1967); De la grammatologie (1968); La Dissëmination (1972); Dispositions (1972); Marges (1972).

DËLËZ, Zhil (DELEUZE, Gilles)


DËLËZ, Zhil (DELEUZE, Gilles), filozof franc. (1925 - ). Profesor i filozofisë në Paris. Është i njohur para së gjithash me studimet e thelluara mbi Niçen. Organizator i simpoziumit mbi Niçen në Rayamonte.

Veprat kryesore: Empirisme et subjectivitë (1935); Nietzsche et la philosophie (1962, përkthyer në gjermanishte në vitin 1976).

DICGEN, Jozef (DIETZGEN, Joseph)


DICGEN, Jozef (DIETZGEN, Joseph), filozof gjerm. (1828-1888). Autodidakt, me profesion lëkurëregjës. Socialdemokrat që ka vend specifik në historinë e mendimit marksist. Në veprën e Dicgenit është i qartë talenti i natyrshëm dhe i freskët, penda e ashpër, entuziazmi për mendimin Marksit, por edhe synimi për ta thjeshtësuar, madje edhe mungësa e njohurisë themelore nga disa fusha të filozofisë, e që si rezultat kemi një konfuzion dhe pseudorevolucionaritet. Si mbrojtës i zjarrtë dhe i sinqertë i progresives në filozofi, Dicgeni, sipas mendimit të disa aderuesve dhe interpretuesve të vet, plotësoi me sukses Marksin, ngase ky, gjoja, nuk krijoi një bazë filozofike më të thellë dhe më të hollësishme e të përpunuar të botëkuptimit të vet. Kjo ambicie e Dicgenit ndërkaq nuk është reale, ngase ai gjithmonë në krahasim me Marksin ka ngelë njëmend në nivelin e diletantizmit filozofik.

Duke luftuar kundër filozofisë idealiste, kundër atyre «fantastëve» që «dëshirojnë» të thuash të krijojnë një frymë të shenjtë, e cila në formë të pëllumbit fluturon mbi mekanikën, ky autodidakt nga Blakenburgu vazhdi-misht dhe ngulmas theksoi se çdo gjë bazohet në sensualitetin e prekshëm dhe se e vërteta mund «të nuhatet» «të shihet» dhe «të dëgjohet». Dicgeni pohoi se «nga rinia e hershme kishte nisur të menditonte mbi nevojën e botëkuptimit të plotë dhe sistematik», dhe «në fund gjeti kënaqësi në njohjen induktive të aftësisë së njeriut për të menduar». Mirëpo rezultatet e filozofimit të tij nuk përputheshin me planet jomodeste të tij, kështu që janë të deplasuara pohimet e dicgenistëve, aderuesve të pakufizuar të filozofisë së tij (E.Unterman, E. Dicgen e të tjerë) se vetëm ai e plotësoi materializmin historik (të cilin e themeloi Marksi) me teorinë e njohjes dhe dialektikën. Kjo, ndërkaq, nuk do të thotë se duhen nënçmuar përpjekjet e këtij autodidakti të vyeshëm që pati pa dyshim dëshira dhe qëllime të mira të ndihmonte për formimin e një logjike dhe filozofie dialektike në baza mate-rialiste. Andaj edhe disa qëndrime polemike të tij, të përjetuara thellë dhe të mbrojtura me afsh, me të cilat sulmon thjeshtë dhe fuqishëm tërë urtësinë e venitur të profesorit të filozofisë idealiste bashkëkohore të kohës së tij.

(«Merrem me filozofi me qëllitn degradimi të kësaj mësueseje të madhërishme», ose «disa shkenca mund të mbesin në kompetencën e ekspertëve, por të menduarit jo»), do të mbesin dokument përparimtar të kësaj epoke.

Veprat kryesore: Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit (1869); Br-efe iiber Logik, speziell demokratisch proletarische Logik (1880-83); Das Acquisit der Philosophie (1887); Streifziige eines Sozialisten in das Gebiet der Erkenntnistheroie. Të gjitha veprat i botoi E. Dicgeni, 3 vëll. në vitin 1911.

DIDRO, Deni, (DIDEROT, Denis)



DIDRO, Deni, (DIDEROT, Denis), filozof dhe iluminist franc. (1713-1784). Duke refuzuar, pas shkollimit te jezuitët, ofertën për t'u bërë prift, jetoi si boem letrar, duke siguruar ekzistencën me instruksione dhe përkthime. Së shpejti njihet me Rusoin, D'Alamberin, Holbahun dhe me iluministët e tjerë dhe botoi disa vepra të shtypura në mënyrë anonime kundër fantazimit fetar dhe në përgjithësi anciem rëgimes. I kërcnuar vazhdimisht nga persekutimet dhe burgjet dhe nën mbikëqyrjen rigoroze të policisë, D. megjithkëtë, filloi të bënte përgatitje për botimin e veprës më të madhe të mendimit materialist të iluminizmit francez, të Enciklopedisë së madhe.

Enciklopedia e parë dhe më e njohur franceze është e lidhur në mënyrë të pandashme me emrin e Denis Didroit. Ai shkroi për këtë më shumë artikuj nga fusha e filozofisë, artit dhe e zejeve dhe deri në fund mbeti redaktor i saj dhe kur të gjithë të tjerët u frikësuan nga terrori dhe raprezaljet, ai nuk u dërmua, por vetëm, pas një lufte të vështirë, botoi vëllimin e fundit, pas të cilit u shtypën yetëm shtesat dhe regjistrat. Pavarësisht nga një varg inkonsekuencash dhe bile nga mënyra ezopike e të shprehurit (për të cilën enciklopedistët ishin të detyruar për të evituar ndalimet e shpeshta të botimeve), Enciklopedia, së cilës vulën themelore ia dha Didroja, është kryevepër e vërtetë e frymës progresive ateiste dhe materialiste franceze, e cila dha impulse jashtëzakonisht të rëndësishme dhe frytëdhënëse për zhvillimin e mëtejmë të kulturës evropiane si dhe bazën ideore të atyre aksioneve revolucionare që pikërisht qëndronin para Francës dhe botës. Në Enciklopedi njëmend është paraqitur «pasqyra e përgjithshme e përpjekjeve të mendjes njerëzore të të gjithë popujve dhe ne të gjitha kohët», dhe janë vërtetuar edhe elementet themelore ideore të shkatërrimit të shoqërisë së vjetër dhe provuar nevoja imperative e depërtimit më të guximshëm në drejtim të njohjeve të reja mbi shoqërinë e ardhmërisë.
Në një numër të madh të veprave filozofike, të eseve dhe të observimeve të rëndësishme letrare, D. paraqiti një varg tezash lucide, duke mos krijuar, ndërkaq, kurrë një sistem filozofik të rumbullakësuar dhe të nxjerrë në më-nyrë konsekuente. Duke kaluar rrugën nga deisti te ateisti, D. u bë një nga kritikët më konsekuentë të moralit religjioz, materialist i bindur dhe iluminist. sipas tij, materia është aktive, e përbërë nga thërrmija shumë të imta, me bashkimin mekanik dhe ndarjen e të cilave çdo gjë ndodh në natyrë. Arsyeja dhe njohja bazohen në ndjejshmërinë e përgjithshme të botës materiale. D. e shpjegoi jetën si organizëm në të cilin atomet bashkohen dhe gërshetohen reciprokisht në atë mënyrë sa nuk krijojnë vetëm një strukturë të jashtme, por përbëjnë një tërësi integrale. Në pikëpamjet e tij mbi zhvillimin e shoqërisë dhe të historisë, D. është iluminist tipik: ai besonte se progresi i njerëzimit varet nga idetë që ndikojnë në zhvillimin e legjislacionit e që përcakton formën "e sundimit të disa vendeve dhe të epokave historike.

Mirësia, akruizmi, aftësia e flijimit, sipas D. nuk mund të imponohen me dresurë, me edukatë. Edukata dhe shteti bile rrënojnë shumë tnë tepër atë që ekziston nga natyra sesa që do të krijonin atë që natyra na refuzon. Po i shtymë ngulmas fëmijët në një drejtim, gati çdo herë do të arrijmë të kundërten, kurse virtytet njerëzore nuk janë fare disa shkathtësi teknike, kështu që këtu nuk ndihmon kurrfarë edukate.

Në një seri esesh estetike brilante D. merret me problemet e përgjithshme të të bukurit (Hulumtimet filo-zofike mbi origjinën dhe natyrën e të bukurit), me çështjet e krijimtarisë dramatike (Paradoksi mbi artistin, Mbi poezinë dramatike), dhe para së gjithash me studimet e rëndësishme të pikturës (Eseu mbi pikturën). Sipas Didrosë, artistikisht e bukur është ajo që përshkruan vetë njëmendësinë na-tyrore, madje në atë mënyrë duke tre-guar ligjin jetësor të brendshëm të fe-nomenit ose të objektit. Vlerësimi estetik i figurës duhet të shqyrtojë mbi pesë elemente të qenësishme: mbi vizatimin, tnbi ngjyrat, mbi hijen dhe mbi dritën, mbi shprehjen dhe mbi kompozimin. D. është energjikisht kundër të pozuarit artificial shkollor dhe akademik dhe kërkon që piktorët të punojnë sipas modeleve.

Në vend të pikturimit artificial të pozave jonatyrore brenda mureve të akademisë, ai i fton piktorët t'i drejtohen jetës: në pijetore, varoshe, në rrugë dhe në sheshe, të shikojnë grindjet dhe rrah-jet e njerëzve të gjallë dhe në këtë ambient të natyrshëm të gjejnë motive për veprat e tyre artistike. Shpirt i lirë, kundërshtar i të gjitha autoriteteve dhe i traditës, ateist i zja-rrtë, luftëtar i pakompromis kundër të gjitha formave të tiranisë, D. në shu-më vepra të tij jeton edhe sot, ndërsa klerikët më se njëqind e pesëdhjetë vjet pas vdekjes nuk mund ta falin e të pajtohen me fjalët e ashpra dhe therë-se që u drejtoi, kështu që edhe në kohën tonë përpiqen të ndalojnë realizimin e veprave letrare të tij dhe përhapjen e ideve filozofike të tij.
Veprat kryesore filozofike: Pensë-es philosophiques (1746); Lettre sur les aveugles (1749); Lettre sur les so-urds et muets (1751); Pensëes sur l'interpretation de la nature (1754); Lerë-ve de d'Alembert (shtypur në vitin 1813); D. botoi edhe shumë artikuj në Encyclopëdie ou dictionnaire raison-në des sciencess, des arts et des mëti-ers( 1751-1772). Në gjuhën serbokro-ate është përkthyer një zgjedhje nga punimet estetike të tij me titull: «O umetnosti» (1954).

DIGBI, Kenelm, (DIGBY, Kenelm)



DIGBI, Kenelm, (DIGBY, Kenelm), filozof, shkrimtar dhe diplomat angl. (1603-1665). U përpoq të bashkonte aristotelizmin me pikëpamjet mekanike dhe idealizmin kontinental, ndonëse konsideronte se filozofia duhet të zhvillohet në themel në traditën e aristotelizmit. U mor edhe me fizikë dhe alkimi dhe konsideronte se shpirti është i pavdekshëm. D. shqyrtoi edhe tezat mbi kalimin mistik të objekteve trupore në ato jotrupore.

Kryevepra: Demonstratio itnmor-talitatis animae rationalis (1664).

DILS, Herman (DIELS, Hermann)



DILS, Herman (DIELS, Hermann), filozof, filolog dhe arkeolog gjerm. (1848-1922). Profesor në Berlin. U mor me historinë e teknikës dhe të medicinës së botës antike, pastaj sidpmos me Parmenidin, Heraklitin, Aristotelin dhe aristotelianët. Ndërkaq, në gjithë botën është bërë i njohur me komentet dhe në përgjithësi me botimin e filozofëve parasokratikë.

Veprat kryesore: Doxographi gra-e

DILTAJ, Vilhelm


DILTAJ, Vilhelm (DILTHEY, Wilhelm), filozof gjerm. (1833-1911). Profesor në Bazel, Kil, Bratislavë dhe nga viti 1881 në Berlin. Preokupimi themelor i shumë veprave të Diltajit është «të themeluarit e diturisë empirike të fenomeneve shpirtërore» dhe të provuarit e të siguruarit metodik të pavarësisë së shkencave shpirtërore përkundra atyre natyrore. Në këtë punë D. përpiqet sidomos të ndriçojë formimin e botës historike në shkencat shpirtërore. «Të kuptuarit» historik është mënyrë fundamentalisht tjetër e njohjes nga shpjegimi i proceseve natyrore. Shkencat shpirtërore përmbajnë në vete një nocion specifik dhe të veçantë të përvojës dhe formohen sipas sistematikës vetjake dhe kritereve vetjake.

D. kundërshton njëkohësisht sekmat apriore të historisë si dhe postulatet metafizike që hipostazojnë kategoritë themelore të ekzistencës njerëzore duke i përjashtuar nga historia. «Fundësia e çdo fenomeni historik qoftë ai ndonjë religjion ose ideal apo sistem filozofik, pra edhe relativiteti i çdo lloji të pikëpamjes njerëzore është fjala e fundit e botëkuptimit; çdo gjë rrjedh në proces, kurrgjë nuk mbetet». Bazën e qenësishme të tërë ekzistencës njerëzore dhe të të ndodhurit e për-bën, sipas Diltajit, jeta dhe koha e saj, jeta që konkretisht shprehet dhe që bëhet e vetëdijshme në strukturat shpirtërore të kohëve të caktuara. Në këtë drejtim, D. trajtohet si iniciator i të ashtuquajturës «filozofi të jetës» në filozofinë gjermane. Hermeneutika metoda specifike e cila duhet ta inter-pretojë historinë në mënyrë që nga kjo të bëhet e qartë ç'është njeriu në realitet, dhe jo të shpjegojë historinë nëpërmjet determinanteve që nuk mund të hyjnë në tërësinë strukturale të saj është bazë metodologjike e të gjitha disiplinave shpirtërore dhe shkencore. D. konsideron se në nocionin e filozofisë nuk përmbahet vetëm ndonjë përmbajtje, por edhe lidhshmëria e saj historike: «Filozofët së pari iu kthyen drejtpërdrejt problemit të botës dhe të jetës... Çdo veprimtriri e gjallë filozofike lind në këtë kontinuitet, kështu që e kaluara filozofike ndikon në secilin mendimtar të veçantë ashtu që ai edhe atje ku dyshon në mundësinë e zgjidhjes së problemeve të mëdha, tne këtë të kaluarën determinohet në qëndrimin e ri të vet. Në këtë mënyrë të gjit-ha qëndrimet e vetëdijes filozofike dhe të gjitha përcaktimet konceptuale të filozofisë në të cilat shprehen këto qëndrime, historikisht janë të lidhura».

Në fushën e psikologjisë D. gjithashtu e kundërshton orientimin naturalist që do të vendos gjurmat kauzale dhe kërkon orientim të ri shpirtëror dhe shkencor të psikologjisë. Me këtë rast është sidomos karakteristike theksimi i karakterit të tërësisë së të gjitha funksioneve, përjetimeve, operacioneve psikike e tjera («struktura», «ndërthurja strukturale»). Ndikimi i madh dhe shpesh frytdhënës i V. Diltajit shihet si në fushën filozofike eminente (Shprangeri, Liti, Rothakeri) ashtu dhe sidomos në fushën e psikologjisë, të të ashtuquajturës «psikkologji të figurës», «të psikologjisë së tërësisë» (F. Krigerit e tjerë). Lidhjet e shumta të tij - në të cilat manifestohet edhe tërë të theksuarit e tepërt dhe njëanshmëria e asaj ndarjeje nga të cilat dolën të gjitha preokupimet filozofike të tij (të cilat, ndërkaq, shpeshherë kanë rezultuar nga konkluzionet jashtëzakonisht lucide) janë të dukshme si në shumë «filozofitë e jetës» ashtu edhe në koncepcionet bashkëkohore fenomenologjike.

Veprat kryesore: Philosophie der Logik und Arithmetik (1931); Ideen uber eine beschreibende und zergliedernde Psychologie (1894): Die Entstehung der Hermeneutik (1900); Der Aufbau der geschichtlichen Welt in den Geisteswissenschaftdoen (1910); Das Leben Schleiermachers (posth. 1922).

DINGLER, Hugo


DINGLER, Hugo, fllozof dhe matematikan gjerm. (1881-1954). Profesor i fllozoflsë në Darmshtat. Më shumë u mor me filozofinë e shkencës dhe është përfaqësuesi më i rëndësishëm i operacionalizmit kontinental.

Veprat kryesore: Philosophie der Logik und Arithtnetik (1911); Geschi-chte derNaturphilosophie(l932); Die Grundlagen der Geometrie (1933); Das System (1933); Das Handeln im Sinne der höchsten Zieles (1935); Die Methode der Physik(1938); Lehrbuch der exasten Naturwisenschaften (1944); Grundriss der methodischen Philosophie (1949).

ABELAR, Pjer


ABELAR, Pjer (ABÉLARD, Pierre), filozof france z (1079-1142). Në Paris dhe Kompjenj dëgjoi ligjeratat e realistit Gijom dë Shampo dhe të nominalistit Roscelini. Herët hapi shkollën e vet dhe në ligjëratat brilante të tij grumbulloheshin nxënësit nga të gjitha viset e Evropës. Duke luftuar në mënyrë të pasionuar kundër irracionalizmit dhe misticizmit (kundërshtari më i ashpër i tij ishte Bernari i Klervosë), përkrah tezën se feja duhet të bazohet para së gjithash në kuptimin racional, se dituria është para religjionit, arsyeja para autoritetit. Në debatin e njohur rreth universalieve mori qëndrim ndërmjetës, duke i konsideruar të njëanshme si tezat e realizmit ashtu edhe të nominalizmit. Diçka universale, e përgjithshme nuk ekziston si reale në vetvete (realizmi), mirëpo nuk është as fjalë boshe; ajo ekziston si koncept (konceptues - dhe për këtë arsye pikëpamja e tij quhet konceptualizëm) para gjërave të veçanta në intelektin hyjnor, pastaj në këto gjere si grumbull i cilësive të tyre të qenësishme dhe pas gjërave si koncept në arsyen njerëzore. Natyra e së përgjithshmes, pra, nuk qëndron në fjalë (voces) por në kuptimin, në domethënien e tyre, në thënien (sermo - kështu që pikëpamja e Abelarit herëherë quhet edhe sermonizëm).
Në planin etik A., para së gjithash, u përpoq të caktonte çka e formon esencën e së mirës, përkatësisht së keqes. Në këtë gjë konsideron se epërsitë ose të metat trupore nuk duhet të jenë relevante nga aspekti etik, mirëpo edhe shpirti ka disa kualitete të caktuara të cilat, meqë ekzistojnë që nga lindja, gjithashtu nuk janë të qenësishme për moralin. As vetë dëshira për të palejueshmen nuk është mëkatare, por vetëm pëlqim që ajo të realizohet. Kriteret vendimtare për të mirën, përkatësisht të keqen janë qëllimi, pëlqimi dhe vetëdija.


Në veprën Sic et non A. i vë ballë për ballë doktrinat e ndryshme të autoriteteve kishtare dhe tregon guximshëm kundërthëniet e tyre reciproke.


Abelari theksoi edhe kërkesën për drejtësinë sociale dhe u kërcënohet njerëzve të fuqishëm shoqërorë me dënime dhe mundime ferri. Kërkoi gjithashtu reformën e shoqërisë, foli për shfrytëzimin dhe padrejtësitë, për nevojën e mbrojtjes së të varferve. «Në interpretimin e ndërgjegjes si mbështetje më të qenësishme të njeriut A. mbrojti të drejtën e individualitetit të njeriut dhe me këtë theksoi kërkesën se megjjthatë të menduarit lirisht vendos mbi thelbin dhe kuptimin e jetës» (B.Boshnjak). Koncili në Soason vendosi më 1121 të digjet vepra e tij Teo-logjia e krishterë, kurse Koncili në Sans në vitin 1141 dënoi tërë doktrinën e tij. Abelari për shkak të dashurisë ndaj Eloizës (është e njohur korrespondeca e tyre) është tredhur dhe është detyruar të tërhiqet në manastirin e St.Denis.
Veprat kryesore: De unitate et trinitate divina; Theologia Christiania (1353, shpesh e ripunuar, botuar edhe me titullin Theologia, por më vonë u përdor titulli Hyrje në teologji - introductio - nuk ekziston te Abelari); Sic et non; Scito te ipsum, përkatësisht Etika; Historia calamitatum; Dialogus inter Judaem; Philosophutn et christianum; Epistolae. Te gjitha vep-rat i botoi V. Kuzeni në Paris (1849-1859).

ABANJANO, Nikola (ABANJANO, Nikola (ABBAGNANO, Nicola), filozof ital. (1901-). Një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të ekzistencializmit në Itali. U doktorua në vitin 1922 me tezën Burimet irracionale të të menduarit. Prof. i filozofisë dhe i pedagogjisë në Napoli, kurse nga viti 1939 është shef i katedrës së historisë së filozofisë në Torino. Ekzistencializmi i tij shpesh u kon-frontua në mënyrë polemike me disa teza të Hajdegerit dhe Jaspersit. Numri më i madh i veprave të tij u kushtohen problemeve të religjionit, të artit dhe të lirisë, çështjeve gnoseologjike- teorike dhe studimeve në fushën e his-torisë së filozofisë.
Përkundra «orientimit nihilist» të Hajdegerit dhe Jaspersit, A. kërkon zgjidhje «pozitive» të problemit të ekzistencës. Me këtë rast ai tregqi perspektivën e re të ekzistencializmit: «Njeriu në çdo rast kërkon të kënaqurit, përmbushjen, stabilitetin, të cilat i mungojnë. Kërkon qenien. Nëse e kërkon qenien atë nuk e posedon, ai nuk është qenie. Të bëhesh i vetëdijshëm për këtë të fundme, të studiosh deri në fund natyrën e saj, është detyrë fundamentale e ekzistencializmit. Por të bëhesh i vetëdijshëm për këtë të fundme ose ta studiosh, nuk do të thotë ta bësh vetëm objekt të spekulimit, por të marrësh ndaj saj qëndrim dhe të vendosësh mbi pasojën. Këtu tregohet qartë perspektiva e re e ekzistencializmit. Ai kërkon nga njeriu preokupim në të fundmen vetjake».


Një nga veprat më të rëndësishme të A. është Struktura e ekzistencës, në të cilën flet mbi njeriun në relacion ndaj qenies. Për të njeriu në esencë është strukturë, formë në të cilën «si-tuata finale» e përpjekjes kah qenia realizon unitetin esencial personal me «situatën fillestare». «Situata finale» është themel dhe justifikim si «mundësi e mundësisë», kurse ky raport njëkohësisht një aspekt probletnatik i ekzistencës. Njeriu me dashjen ekzistenciale mund të pranojë situatën e vet dhe, duke u angazhuar, në të njëjtën kohë realizohet në transcendentimin e vazhdueshëm të vetvetes ndaj qenies. A. konsideron se gabimi i për-bashkët i të gjitha varianteve të filozofëve evropianë të perëndimit të ekzistencës (p.sh. Hajdegerit, Jaspersit, Sartrit, Kamysë e tjerë) është shmangia e plotë e problematikës se vlerave dhe të normatives. Ai konsideron se në konceptin e «mundësisë transcendentale» ka gjetur zgjidhjen adekuate për normativën dhe se me këtë ka evituar relativizmin vlerësor.

Në veprën Arti, gjuha, shoqëria, Abanjano tregoi sesi, në realitet, kontrollohet arti nga rrethi i tij shoqëror dhe si tradita, institucionet dhe interesat klasore ndikojnë në aktivitetin e artit, por njëkohësisht tregoi edhe se si artisti e kontrollon shoqërinë. Arti është gjuha: ai është aktivitet semantik i lirë, i pavarur nga aplikimet e përgjithshme. «Kthimi natyrës», si e kupton A., artin e lidh me realizimin autentik të ekzistencës njerëzore. Njeriu, që me ndjesinë e vet ka një relacion ndaj objektit në botë vihet me anën e artit në një marrëdhënie të drejtpërdrejtë dhe të pastër me ndjesinë që kushtëzon objektet. Me orientimin e tij të tërësishëm në problemet ekzistenciale të njeriut, A. hoqi dorë nga qëndrimi kontemplativ pasiv ndaj artit «në zotërimin e të cilit njeriu mund të kënaqet lirisht» që është karakteristikë për shumicën e estetikave tradicionale. Pavarësisht nga mënyra herë-herë jo e zakonshme e të shprehurit dhe të theksuarit të tepërt të momentit të vetndërdijes emocionale lidhur me «kthimin natyrës», dhe bile edhe pavarësisht nga identifikimi i paarsyeshëm i angazhimit reaksionar dhe revolucionar, A. me futjen e tij të thellë në sferat primare të artit si dhe me tezën se arti, kundruall çdo lloji të relacionit lëndor (në të cilin ekzistenca shkapërderdhet në dobishmëri) është unitet i drejtpërdrejtë i objektit dhe i personalitetit, tregoi qartë mbicaktimin mendor të koncepteve të shumta estetike bashkëkohore.


Veprat kryesore: Principi i metafizikës (1936); Struktura e ekzistencës (1936); Hyrje në ekzistencializëm (1942); Filozofia, religjioni dhe shkenca (1947); Historia e filozofisë (3 vëll. 1946-50); Arti, gjuha, shoqëria (1951); Mundësia dhe liria (1956) - Problemet e sociologjisë (1959); Fjalor i Filozofisë (1960); Njeriu, projekt i shekullit 21. (1980).

ABENDROT, Volfgang ABENDROT, Volfgang (ABENDROTH, Wolfgang), filozof gjerm., sociolog dhe politolog (1906 -) U doktorua në Berlin më 1935, ndërsa nga viti 1937 deri 1941 për shkak të veprimtarisë antifashiste qe internuar në një kamp përqëndrimi. Pas luftës docent në Hale, prof. në Lajpcig, Jenë dhe Marburg. Me orientim marksist, kurse punimet kryesore kanë përmbajtje kritike ndaj kundërthënieve të shoqërisë qytetare.


Veprat kryesore: Wirtschaft, Geselschaft und Demokratie in der Bundesrepublik (1965); Das Grundgesetz (1966); Antagonistische Geselschaft und politische Demokratie (1967).

ABRAHAM, ben David ABRAHAM, ben David (Ibn Daud) filozof çifut (1110-1180). Kundërshtar i fortë i platonistëve të rinj, me shumë teza i afërm me Aristotelin.
Vepra kryesore: Besimi i madhërishëm (Emunah Raah, përkth. gjerm. 1852).