MBI PROBLEMET E HISTORISË SË GJUHËS SHQIPE

________________________________________
ENVER HOXHA-PËR PROBLEMET E HISTORISË SË GJUHËS SHQIPE


Shaban Demiraj

Mendimi teorik i shokut Enver Hoxha për problemet e historisë së gjuhës shqipe
Siç dihet, ndërmjet detyrave të shumta që duhej të përballonte shoqëria e re shqiptare nën udhëheqjen e urtë të Partisë menjëherë pas Çlirimit, ishin edhe zhvillimi dhe studimi i gjuhës shqipe, të cilën populli ynë e ka ruajtur gjatë shekujve si gjënë më të çmueshme, të trashëguar nga të parët e vet. Prandaj në shkrimet, raportet dhe fjalimet e shokut Enver Hoxha u është kushtuar një vëmendje e posaçme edhe çështjeve që lidhen me lëvrimin dhe studimin e gjuhës sonë amtare. Me mprehtësinë që e karakterizonte, në raste të ndryshme ai ka përcaktuar edhe detyrat kryesore që i dilnin gjuhësisë së re shqiptare, dhe ka dhënë mendime e porosi shumë të vyera për zhvillimin e saj të shpejtë e të shumanshëm. Nga veprat e tij duket qartë se, gjithë duke i dhënë përparësi zhvillimit dhe studimit të shqipes së sotme letrare, shoku Enver herë pas here ka theksuar edhe nevojën e një studimi të thelluar të historisë së gjuhës sonë, madje, edhe të një studimi objektiv të marrëdhënieve të saj historike me gjuhët e tjera. Këtu po ndalemi vetëm në disa çështje kryesore:
Së pari, shoku Enver ka theksuar që historia e gjuhës shqipe të mos studiohet si diçka e shkëputur nga historia e popullit që e ka folur atë gjatë shekujve: “Gjuha dhe veprimtaria prodhuese, -- shkruan ai, -- janë dy thesare të paçmuara për të njohur historinë e një populli. Populli ynë i lashtë, si gjithë popujt e lashtë, ka pasë gjuhën e vet, pavarësisht se nuk janë gjetur dokumente të shkruara. Studimi i gjuhës sonë ka bërë disa hapa të mirë përpara, por mendoj se ky studim nuk duhet të mbetet si diçka e thatë, si një shkencë e palidhur me transformimet e shoqërisë në shekuj. Ne, marksistët, duam të dimë pse bëhen ndryshimet fonetike në një epokë të caktuar, pse ndryshoi fjala, tingulli, kuptimi? Këto ndryshime nuk u bënë vetvetiu, pse deshën njerëzit mijëra o qindra vjet më parë, por u bënë se u zhvillua jeta shoqërore dhe këto ndryshime i solli veprimtaria prodhuese, e cila zhvilloi njeriun dhe shoqërinë. Në rast se linguistikën e studiojmë të shkëputur nga jeta shoqërore, në rast se bën një analizë të palidhur me analiza të tjera, ajo nuk mund t’i shërbejë çështjes së madhe. Linguistika, mendoj unë, nuk shërben vetëm për të njohur gjuhën e tashme, por sidomos ajo duhet të shërbejë që nëpërmjet saj të njohim edhe historinë e lashtë të popullit tonë.”
Shoku Enver këtu shtron përpara gjuhëtarëve dy kërkesa metodologjikisht shumë të nevojshme për zhvillimin racional të studimeve rreth historisë së gjuhës shqipe: 1) gjuhësia historike të mos jetë qëllim në vetvete, por t’i shërbejë një qëllimi më të madh dhe më të rëndësishëm; 2) kjo disiplinë gjuhësore të mos mbetet në sipërfaqe të gjërave, d.m.th. vetëm në hetimin e të dhënave dhe të dukurive, por të depërtojë sa më thellë për të zbuluar faktorët gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë, që u kanë dhënë shkas ndryshimeve të herëpashershme, që kanë ndodhur gjatë evolucionit historik të gjuhës shqipe.
Gjuhëtarët tanë, sidomos ata që merren me historinë e gjuhës shqipe, duhet t’i mbajnë parasysh këto dy kërkesa gjithmonë të kohës. Zbatimi i tyre i plotë është një kusht i domosdoshëm për të bërë studime shkencërisht të argumentuara dhe me përfundime të qëndrueshme për të zgjidhur problemet e mëdha të kulturës, të arsimit e të historisë sonë
1.Së dyti, shoku Enver Hoxha e ka ngritur më se një herë me forcë nevojën e studimeve ndërdisiplinore, përfshirë këtu edhe studimet gjuhësore, për të ndriçuar, ndër të tjera, historinë e lashtë të popullit tonë dhe të gjuhës së tij. në Plenumin e 8 të KQ (25 qershor 1980) ai shtron si të domosdoshme që “shkencat tona shoqërore: politiko-filozofike, ekonomike, historike, të gjuhësisë, të etnografisë e të tjera, të bëjnë studime e përgjithësime komplekse për historinë e lashtë të popullit shqiptar, për të kaluarën heroike dhe gjenezën e tij, për historinë e gjuhës dhe formimin e kombit tonë, për epopenë e lavdishme të Luftës Nacionalçlirimtare, për rrugën nëpër të cilën kemi ecur ne për vendosjen e diktaturës së proletariatit, për krijimin dhe zhvillimin e ekonomisë dhe të kulturës socialiste dhe për një varg problemesh
të tjera që nxjerrin jeta dhe zhvillimi ynë revolucionar…”
2.Duke bërë fjalë për punën e disa shkencëtarëve të huaj që kanë shkruar për historinë e gjuhës shqipe, shoku Enver Hoxha vëren se ata vërtet janë marrë me gjuhën shqipe, por jo edhe me historinë e popullit tonë që fliste këtë gjuhë. Ata kanë shqyrtuar prejardhjen e gjuhës sonë dhe ndryshimet që ka pësuar ajo, po jo arsyet e këtyre ndryshimeve. Ata kanë mbledhur vetëm të dhëna dhe kanë bërë kryesisht krahasime. “Rezultati i punës së tyre, -- thekson shoku Enver, -- mund të jetë i drejtë, por jo i mjaftueshëm, pse neve nuk na duhet vetëm që kjo ose ajo gjuhë është me origjinë indoevropiane ose nga ndonjë tjetër, por ajo duhet lidhur me të gjitha studimet e tjera, të bashkuara me ura me njëra-tjetrën dhe që nga gjithë ky ansambël shkencor të dalë qytetërimi ilir, parailir, pasilir, dhe deri në ditët tona si një zinxhir i pashkëputur.”
3.Edhe në këtë rast kemi të bëjmë me një kërkesë metodologjikisht shumë të nevojshme për të sqaruar drejt çështje të rëndësishme të historisë së popullit dhe të gjuhës sonë, siç është, ndër të tjera, prejardhja e popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe. Kjo çështje kaq e vështirë nuk mund të zgjidhet si duhet pa një bashkëpunim të frytshëm të gjuhësisë, historisë, arkeologjisë dhe etnografisë.
Mjafton të përmendim këtu se dëshmitë që na jep vetë gjuha shqipe lidhur me prejardhjen e saj nga ilirishtja, nuk janë të pakta dhe janë përmendur e janë pranuar edhe nga një varg dijetarësh të huaj. Qysh më 1774 këtë gjë e pat vënë në dukje historiani i njohur suedez, J. Tunman, në veprën e vet “Hulumtime rreth historisë së popujve të Evropës Lindore” dhe e kanë shtjelluar më tej gjuhëtarë të tillë të shquar, si G. Majeri, H. Pederseni, N. Jokli, A. Xhuvani, E. Çabej, M. Domi etj.
Bashkëpunimi ndërsidiplinor është edhe më i nevojshëm për të hedhur dritë mbi popullsinë parailire të trevave tona, që zakonisht njihet me emrin pellazgë. Çështjes së pellazgëve shoku Enver i është kthyer herë pas here në diskutimet dhe shënimet e tij. nëpërmjet pohimeve, vërejtjeve dhe porosive të tij ai ka vënë në dukje nevojën e hulumtimit e të studimit të kësaj çështjeje me tërë seriozitetin e duhur, për të hedhur kështu dritë jo vetëm mbi ilirët, por edhe mbi banorët më të lashtë të Ballkanit dhe mbi kulturën dhe qytetërimin e tyre. Kështu, në diskutimin e mbajtur në Byronë Politike të KQ të PPSH më 6 maj 1959, duke folur për këtë problem

një kusht i domosdoshëm për të bërë studime shkencërisht të argumentuara dhe me përfundime të qëndrueshme për të zgjidhur problemet e mëdha të kulturës, të arsimit e të historisë sonë
1.Së dyti, shoku Enver Hoxha e ka ngritur më se një herë me forcë nevojën e studimeve ndërdisiplinore, përfshirë këtu edhe studimet gjuhësore, për të ndriçuar, ndër të tjera, historinë e lashtë të popullit tonë dhe të gjuhës së tij. në Plenumin e 8 të KQ (25 qershor 1980) ai shtron si të domosdoshme që “shkencat tona shoqërore: politiko-filozofike, ekonomike, historike, të gjuhësisë, të etnografisë e të tjera, të bëjnë studime e përgjithësime komplekse për historinë e lashtë të popullit shqiptar, për të kaluarën heroike dhe gjenezën e tij, për historinë e gjuhës dhe formimin e kombit tonë, për epopenë e lavdishme të Luftës Nacionalçlirimtare, për rrugën nëpër të cilën kemi ecur ne për vendosjen e diktaturës së proletariatit, për krijimin dhe zhvillimin e ekonomisë dhe të kulturës socialiste dhe për një varg problemesh
të tjera që nxjerrin jeta dhe zhvillimi ynë revolucionar…”
2.Duke bërë fjalë për punën e disa shkencëtarëve të huaj që kanë shkruar për historinë e gjuhës shqipe, shoku Enver Hoxha vëren se ata vërtet janë marrë me gjuhën shqipe, por jo edhe me historinë e popullit tonë që fliste këtë gjuhë. Ata kanë shqyrtuar prejardhjen e gjuhës sonë dhe ndryshimet që ka pësuar ajo, po jo arsyet e këtyre ndryshimeve. Ata kanë mbledhur vetëm të dhëna dhe kanë bërë kryesisht krahasime. “Rezultati i punës së tyre, -- thekson shoku Enver, -- mund të jetë i drejtë, por jo i mjaftueshëm, pse neve nuk na duhet vetëm që kjo ose ajo gjuhë është me origjinë indoevropiane ose nga ndonjë tjetër, por ajo duhet lidhur me të gjitha studimet e tjera, të bashkuara me ura me njëra-tjetrën dhe që nga gjithë ky ansambël shkencor të dalë qytetërimi ilir, parailir, pasilir, dhe deri në ditët tona si një zinxhir i pashkëputur.”
3.Edhe në këtë rast kemi të bëjmë me një kërkesë metodologjikisht shumë të nevojshme për të sqaruar drejt çështje të rëndësishme të historisë së popullit dhe të gjuhës sonë, siç është, ndër të tjera, prejardhja e popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe. Kjo çështje kaq e vështirë nuk mund të zgjidhet si duhet pa një bashkëpunim të frytshëm të gjuhësisë, historisë, arkeologjisë dhe etnografisë.
Mjafton të përmendim këtu se dëshmitë që na jep vetë gjuha shqipe lidhur me prejardhjen e saj nga ilirishtja, nuk janë të pakta dhe janë përmendur e janë pranuar edhe nga një varg dijetarësh të huaj. Qysh më 1774 këtë gjë e pat vënë në dukje historiani i njohur suedez, J. Tunman, në veprën e vet “Hulumtime rreth historisë së popujve të Evropës Lindore” dhe e kanë shtjelluar më tej gjuhëtarë të tillë të shquar, si G. Majeri, H. Pederseni, N. Jokli, A. Xhuvani, E. Çabej, M. Domi etj.
Bashkëpunimi ndërsidiplinor është edhe më i nevojshëm për të hedhur dritë mbi popullsinë parailire të trevave tona, që zakonisht njihet me emrin pellazgë. Çështjes së pellazgëve shoku Enver i është kthyer herë pas here në diskutimet dhe shënimet e tij. nëpërmjet pohimeve, vërejtjeve dhe porosive të tij ai ka vënë në dukje nevojën e hulumtimit e të studimit të kësaj çështjeje me tërë seriozitetin e duhur, për të hedhur kështu dritë jo vetëm mbi ilirët, por edhe mbi banorët më të lashtë të Ballkanit dhe mbi kulturën dhe qytetërimin e tyre. Kështu, në diskutimin e mbajtur në Byronë Politike të KQ të PPSH më 6 maj 1959, duke folur për këtë problem

Shqipja standarte

Formimi i gjuhës letrare kombëtare të njësuar (gjuha standarte), si varianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar, ka qenë një proòes i gjatë, që ka filluar që në shekujt XVI-XVIII, por përpunimi i saj hyri në një periudhë të re, në shekullin XIX, gjatë Rilindjes Kombëtare.
Ne vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punen per te krijuar alfabetin shqip dhe ne vitin 1844 dhe 1845 u botua “Evetar”-i. Vaqilharxhi ishte i pari qe shprehu qellimet e Rilindjes Kombetare Shqipëtare nëpërmjet traktatit të tij, parathënies së “Evetr”-it të pare dhe shume shkrimeve të tjera.
Në programin e Rilindjes, mësimi dhe lëvrimi i gjuhës amtare, përpjekjet për pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalët e huaja dhe të panevojëshme, zinin një vend qëndror. Gjatë kësaj periudhe, u zhvillua një veprimtari e gjerë letrare, kulturore dhe gjuhësore.
Në vitin 1879, u krijua “Shoqata e të shtypurit shkronja shqip”, që i dha një shtysë të re kësaj veprimtarie. U hartuan gramatikat e para me synime normative dhe u bë hapi i parë për hartimin e një fjalori kombëtar i gjuhës shqipe, që është “Fjalori i Gjuhës Shqipe” i Kostandin Kristoforidhit, i botuar pas vdekjes së autorit, më 1904.
Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, u arrit të përvijoheshin dy variante letrare të kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti letrar verior. U bënë gjithashtu, përpjekje për afrimin e këtyre varianteve dhe për njësimin e gjuhës letrare. Detyra e parë që duhej zgjedhur, ishte njësimi i alfabetit. Deri atëhere, shqipja ishte shkruar në disa alfabete: alfabeti latin, alfabeti grek, alfabeti turko-arab dhe alfabete të veçanta. Këtë detyrë e zgjidhi Kongresi i Manastirit, i mbledhur më 14 deri më 22 Nentor të vitit 1908, në qytetin e Manastirit, që sot ndodhet në Maqedoni. Ne këtë Kongres, pas shumë diskutimesh, u vendos që të përdorej një alfabet i ri, i mbështetur tërësisht në alfabetin latin, i plotesuar me nëntë digrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh), dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë), është alfabeti që ka edhe sot në perdorim gjuha shqipe. Kongresi e la të lire edhe përdorimin e alfabetit të Stambollit, që kishte mjaft përhapje, por koha ja leshoi vendin alfabetit të ri, që u paraqit në Kongres, pra alfabetit të sotëm.
Një hap tjetër për njësimin e gjuhës letrare shqipe, bëri “Komisioni letrar shqip”, që u mblodh në Shkodër në vitin 1916. Komisioni nënvizoi si detyrë themelore lëvrimin e gjuhës letrare shqipe dhe zhvillimin e letërsisë shqiptare. Ky komision gjuhëtarësh e shkrimtarësh, krijuar për të ndihmuar në formimin e një gjuhe letrare të përbashkët përmes afrimit të dy varianteve letrare në përdorim, vlerësoi variantin letrar të mesëm, si një urë në mes toskërishtes dhe gegërishtes dhe përcaktoi disa rregulla për drejtshkrimin e tij, të cilat ndikuan në njësimin e shqipes së shkruar.
Vendimet e Komisionit letrar shqip për gjuhën letrare e për drejtshkrimin e saj, u miratuan më vonë edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjës (1920) dhe vijuan te zbatoheshin deri në Luftën e Dytë Botërore.
Pas Luftës së dytë Botërore, puna për njesimin e gjuhës letrare kombëtare (gjuhës standarte) dhe të drejtshkrimit të saj, nisi te organizohet nga Instituti i Shkencave. U krijuan komisione të posaçme për hartimin e projekteve të drejtshkrimit. Kështu, u hartuan disa projekte në vitet 1948, 1951, 1953 e 1956. U organizuan gjithashtu, dy konferenca shkencore në vitin 1952, për të diskutuar për problemin e gjuhës letrare.
Me 1967, u botua nga Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, projekti i ri “Rregullat e drejtshkrimit të shqipes”. Ky projekt filloi të zbatohet në të gjithë hapsiren shqiptare, në Republikën e Shqipërisë, në Kosovë dhe në Mal të Zi. Ndërkohë, perpjekje për njesimin e gjuhes letrare dhe të drejtshkrimit të saj, bëheshin edhe në Kosove.
Në vitin 1968, u mblodh Konsulta Gjuhësore e Prishtinës, e cila, e udhëhequr nga parimi “një komb-një gjuhë letrare”, vendosi që projekti i ortografisë i vitit 1968, posa të miratohej e të merrte formën zyrtare në Republikën e Shqipërisë, do të zbatohej edhe në Kosovë. Vendimet e kësaj Konsulte kanë qenë me rëndësi të jashtëzakonshme për njesimin e gjuhes letrare kombëtare shqipe.
Projekti “Rregullat e drejtshkrimit të shqipes “ i vitit 1967, pas një diskutimi publik, ai u paraqit për diskutim në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes, qe u mblodh në Tiranë, në vitin 1972, i cili ka hyrë në historinë e gjuhes shqipe dhe të kulturës shqiptare, si Kongresi i njësimit të gjuhës letrare kombëtare.
Kongresi i Drejtshkrimit të Shqipes, në të cilin morën pjesë delegatë nga të gjitha rrethet e Shqipërisë, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe nga arbëreshet e Italisë, pasi analizoi të gjithë punën e berë deri atëhere për njesimin e gjuhës letrare, miratoi një rezolutë, në të cilën përveç të tjerash, pohohet se “populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare të njësuar”.
Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha standarte), mbështetej kryesisht në variantin letrar të jugut, sidomos në sistemin fonetik por në të janë integruar edhe elemente të variantit letrar të veriut.
Pas Kongresit të Drejtshkrimit, janë botuar një varg vepra të rëndësishme, që kodifikojnë normat e gjuhës standarte, sic janë “Drejtshkrimi i gjuhes shqipe” (1973), “Fjalori i gjuhës së sotme letrare (1980), Fjalori i shqipes së sotme (1984), Fjalori Drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976), Gramatika e gjuhës së sotme shqipe I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997).

Veçori tipologjike të shqipes së sotme standarte.

Nga ana strukturore, paraqitet sot si një gjuhë sintetiko-analitike, me një mbizotërim të tipareve sintetike dhe me një prirje drejt analitizmit. Një pjesë e mirë e tipareve të saj fonetike dhe gramatikore, janë të trashëguara nga një periudhë e lashtë indoevropiane, një pjesë tjeter janë zhvillime te mëvonshme.
Shqipja ka sot një sistem fonologjik të vetin, që përbëhet nga shtatë fonema zanore dhe 29 fonema bashkëtingëllore. Shkruhet me alfabet latin të caktuar në vitin 1908 në Kongresin e Manastirit.
Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga të cilat 25 janë të thjeshta (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z), 9 janë bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe 2 me shkronja diakritike (ë, ç).
Shqipja ka theks intensiteti dhe përgjithësisht të palëvizshëm gjate fleksionit. Në shumicen e rasteve, sidomos në sistemin emëror, theksi bie në rrokjen e parafundit.
Shqipja ka një sistem të zhvilluar (të pasur) formash gramatikore, ka një sistem lakimi binar: lakimin e shquar dhe të pashquar, ruan ende mirë format rasore (ka pesë rasa), sistemin prej tri gjinish (mashkullore, femërore dhe asnjanëse), kjo e fundit po shkon drejt zhdukjes, mbahet vetëm në një kategori të veçantë emrash foljorë, të tipit: të shkruarit, të menduarit, etj.
Sistemi emëror ka trajtë të shquar dhe të pashquar dhe për pasojë, edhe lakim të shquar e të pashquar; nyja shquese është e prapavendosur si në rumanisht dhe në bullgarisht; ka nyje të përparme te emrat në rasen gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshëm (i mirë, i vogël, etj)., te emrat asnjanës të tipit të folurit, etj. Përvec fleksionit me mbaresa të veçanta, shqipja njeh edhe fleksionin e brendshëm (dash ~ desh, marr ~ merr); ka dy tipe strukturorë mbiemrash të ngjashëm (i madh, i ndershëm) dhe të panyjshem (trim, besnik). Te numërorët përdor kryesisht sistemin decimal (dhjetë, tridhjetë, pesëdhjetë), por ruan edhe sistemin vigezimal (njëzet, dyzet); numërorët e përberë nga 11-19, formohen duke vënë numrin e njësheve përpara, parafjalën mbë dhe pastaj dhjetshet (njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë, etj) si në rumanisht dhe në gjuhët sllave.
Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishem. Shqipja ka një sistem të pasur formash menyrore dhe kohore, një pjesë të e cilave janë të trashëguara nga një periudhë e hershme, një pjesë janë kryer gjatë evolucionit të saj historik. Folja ka gjashtë menyra; (dëftore, lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) dhe tri forma të pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe përcjellore). Koha e ardhëshme ndërtohet në menyre analitike, me dy forma: me do (forma e foljes dua) + lidhore (do të punoj) dhe me foljen ndihmëse kam + paskajore (kam për të punuar).
Rendi i fjalëve në fjali është përgjithësisht i lirë, por më i zakonshem është rendi subjekt+verb+objekt.
Leksiku i gjuhës shqipe përbëhet prej disa shtresash. Një shtresë të veçantë përbëjnë fjalët me burim vendas, të trashëguar nga një periudhë e lashtë indoevropiane (ditë, natë, dimër, motër, jani, etj.), ose të formuara më vonë, me mjete të shqipes (ditor, dimëror, i përnatshëm).
Një shtresë tjetër, përbëjnë fjalët e huazuara nga gjuhë të tjera, si pasojë e kontakteve të popullit shqiptar me popuj të tjerë gjatë shekujve. Fjalët e huazuara kanë hyrë nga greqishtja, greqishtja e vjetër dh e re, nga latinishtja dhe gjuhët romane, nga sllavishtja dhe nga turqishtja.
Shqipja, me gjithë huazimet e shumta, ka ruajtur origjinalitetin e saj, si gjuhë e veçantë indoevropiane.

Përhapja e gjuhës shqipe

Shqipja flitet sot nga më se gjashtë milionë vetë në Republikën e Shqipërisë, në Kosovë, në viset shqiptare të Maqedonisë, të Malit të Zi, të Serbisë jugore, si dhe në viset e Çamerisë në Greqi. Shqipja flitet gjithashtu, në ngulimet shqiptare në Itali, në Greqi, në Bullgari, në Ukrainë, si dhe në shqiptarë të mërguar në viset e ndryshme të botës para Luftës se Dytë Botërore dhe në këtë dhjetëvjeçarin e fundit.
Gjuha shqipe mësohet dhe sudjohet në disa universitete dhe qëndra albanologjike në bote, si në Paris, Romë, Napoli, Kozencë, Plermo, Leningrad, Pekin, München, Bukuresht, Selanik, Sofie etj.


Studimet për gjuhën shqipe

Gjuha dhe kultura e shqiptarëve, lashtësia dhe karakteri origjinal i tyre, kanë tërhequr prej kohësh vëmendjen e studjuesve të huaj dhe shqiptarë që në shekullin XVIII dhe më parë. Në mënyrë të veçantë, gjuha, historia dhe kultura e shqiptarëve, tërhoqi vëmendjen e botës gjermane. Me të u mor edhe një filozof i madh, sic ishte Gotfrid Vilhelm Lerbnitz, që punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare. Ai mendonte, se studimi krahasues i gjuhëve ishte themelor për të ndërtuar një histori universale të botës, për ta kuptuar dhe për ta shpjeguar atë. Në disa letra, qe ai i shkruante një bibliotekari të Bibliotekës Mbretërore të Berlinit, në fillim të shekullit XVIII, shprehet edhe për natyrën dhe prejardhjen e gjuhës shqipe dhe pas disa luhatjeve, arriti në përfundimin, se shqipja është gjuha e ilirëve të lashtë.
Megjithatë, studimet shkencore për gjuhën shqipe, si dhe për shumë gjuhë të tjera, nisën pas lindjes së gjuhësisë historike-krahasuese nga mesi i shekullit XIX. Një nga themeluesit e kësaj gjuhësie, dijetari gjerman Franz Bopp, arriti të provonte që në vitin 1854, se shqipja bënte pjesë në familjen e gjuhëve indoevropiane dhe se zinte një vend të veçantë në këtë familje gjuhësore. Pas tij, studjues të tjerë, si G.Meyer, H.Pedersen, N.Jokli, studjuan aspekte të ndryshme të leksikut dhe të strukturës gramatikore të gjuhës shqipe. G.Meyer do të hartonte që në vitin 1891 një Fjalor etimologjik të Gjuhës shqipe (Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg 1891), i pari fjalor i këtij lloji për shqipen. Përveç këtyre, një varg i madh gjuhëtarësh të huaj, si F.Miclosich, G.Weigand, C.Tagliavini, St.Man, E.Hamp, A.Desnickaja, H.Ölberg, H.Mihaescu, W.Fredler, O.Bucholtz, M.Huld, G.B.Pellegrini, etj. kanë dhënë kontribute të shënuara për studimin e historisë së gjuhës shqipe, të problemeve që lidhen me prejardhjen e saj, me etimologjinë, fonetikën dhe gramatikën historike, si edhe në studimin e gjendjes së sotme të shqipes.
Ndërkohë, krahas studimeve për gjuhën shqipe të albanologëve të huaj, lindi dhe u zhvillua edhe gjuhësia shqiptare. Ajo i ka fillimet e saj që në shekullin XVII, kur Frang Bardhi botoi të parin fjalor të gjuhës shqipe “Dictionarium Latino-Epiroticum” (1635). Gjatë Rilindjes Kombëtare u botuan disa gramatika të gjuhës shqipe. Kështu, në vitin 1864, Dhimitër Kamarda, një nga arbëreshët e Italisë, botoi veprën “Laggio della grammatica comparata sulla lingua albanese”, Livorno 1864, vëll.II “L’Apendice al saggio dalla gramatica comparata sulla lingua albanese”, Prato 1866. Më 1882, Kostandin Kristoforidhi botoi “Gramatikën e gjuhës shqipe” dhe më 1806, Sami Frashëri botoi “Shkronjëtoren e gjuhës shqipe”, dy vepra gjuhësore të rëndësishme të shekullit XIX për gramatologjinë e gjuhës shqipe. Nga fundi i shekullit XIX, Kostandin Kristoforidhi përgatiti edhe një “Fjalor të gjuhës shqipe”, i cili u botua në vitin 1904 dhe përbën veprën më të rëndësishme të leksikografisë shqiptare, që u botua para Luftës se Dytë Botërore. Në vitin 1909, botohet Fjalori i shoqërisë “Bashkimi”.
Pas shpalljes së Pavarësisë, u botuan një varg gramatikash dhe fjalorë dygjuhësh, për të plotësuar nevojat e shkollës dhe të kulturës kombëtare. Në fushën e gramatikës u shqua sidomos Proff. Dr.Aleksandër Xhuvani.
Aleksandër Xhuvani (1880-1961)
Kreu studimet e larta në Universitetin e Athinës. Veprimtaria e tij për studimin e gjuhës shqipe dhe arsimin kombëtar, e nisi që gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare. Bëri një punë të madhe për pajisjen e shkollës sonë me tekste të gjuhës shqipe, të letërsisë, të pedagogjisë dhe të psikologjisë. Drejtoi e punoi për hartimin e udhëzuesve drejtshkrimorë në vitet 1949, 1951, 1954, 1956.
Pati një veprimtari të gjerë në fushën e pastërtisë së gjuhës shqipe e të pasurimit të saj dhe botoi veprën “Për pastërtinë e gjuhës shqipe” (1956). Bashkëpunoi me profesorin Eqerem Çabej, për hartimin e veprave “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe” (1962), trajtesa themelore në fushën e fjalformimit të gjuhës shqipe. Botoi dhe një varg punimesh monografike për pjesoren, paskajoren dhe parafjalët e gjuhës shqipe.
Ai ishte njohës i mirë dhe mbledhës i pasionuar i visarit leksikor të gjuhës së popullit. Fjalët dhe shprehjet e mbledhura , u botuan pjesërisht pas vdekjes, në formën e një fjalori. Përgatiti një botim të dytë të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të Kristoforidhit (1961).
Vepra e plotë e tij, e projektuar në disa vëllime, ende nuk është botuar. Në vitin 1980 është botuar vëllimi i parë.
Një zhvillim më të madh njohu gjuhësia shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit XX, kur u krijuan edhe institucione shkencore të specializuara, si Universiteti i Tiranës, Universiteti i Prishtinës dhe Akademia e Shkencave, Universiteti i Shkodrës, më vonë, Universiteti i Elbasanit, Universiteti i Gjirokastrës, Universiteti i Vlorës, Universiteti i Tetovës, etj. Gjatë kësaj periudhe, u hartuan një varg veprash përgjithësuese nga fusha të ndryshme të gjuhësisë. Në fushën e leksikologjisë dhe të leksikografisë, përveç studime leksikologjike, u hartuan edhe një varg fjalorësh të gjuhës shqipe dhe fjalori dygjuhësh, nga të cilët, më kryesorët janë: “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954), “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (1980), “Fjalori i shqipes së sotme” (1984), “Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe” (1976), “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” (1973), etj. Kohët e fundit kanë dalë edhe “Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe” (2000) dhe “Fjalor frazeologjik ballkanik” (1999).
Në fushën e dialektologjisë është bërë përshkrimi e studimi i të gjithë të folurave të shqipes dhe është hartuar “Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe”, një vepër madhore që pritet të dalë së shpejti nga shtypi.
Eshtë bërë gjithashtu, studimi i fonetikës dhe i strukturave gramatikore të gjuhës shqipe përmes studimeve të veçanta dhe përmes gramatikave të ndryshme, niveleve të ndryshme, nga të cilat, më e plota është “Gramatika e gjuhës shqipe” I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997), hartuar nga Akademia e Shkencave, në bashkëpunim me Universitetin e Tiranës, me kryeredaktor Mahir Domin.
Një vend të gjerë në studimet gjuhësore të këtij gjysëmshekulli, kanë zënë problemet e historisë së gjuhës shqipe, problemet e etnogjenezës së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, të etimologjisë, të fonetikës dhe të gramatikës historike, etj. Disa nga veprat themelore në këto fusha janë: "Studime etimologjike në fushë të shqipes” në 7 vëllime, nga E.Çabej; “Meshari” i Gjon Buzukut (E.Çabej); “Gramatika historike e gjuhës shqipe” (Sh.Demiraj); “Fonologjia historike e gjuhës shqipe” (Sh.Demiraj); “Gjuhësia ballkanike” (Sh.Demiraj), etj.
Eqerem Cabej (1908-1980). Studjuesi më i shquar i historisë së gjuhës shqipe dhe një nga personalitetet më në zë të kulturës shqiptare.
Pasi bëri studimet e para në vendlindje (Gjirokastër), studimet e larta i kreu në Austri, në fushën e gjuhësisë së krahasuar indoevropiane. Pas mbarimit të studimeve, kthehet në atdhe dhe fillon veprimtarinë shkencore e arsimore në vitet ’30 të këtij shekulli dhe punoi në këto fusha për një gjysëm shekulli, duke lënë një trashëgimni të pasur shkencore.
Eqerem Çabej solli dhe zbatoi në gjuhësinë shqiptare metodat dhe arritjet shkencore të gjuhësisë evropiane, duke kontribuar shumë në ngritjen e nivelit shkencor të studimeve gjuhësore shqiptare. Eqerem Cabej punoi shumë në disa fusha të dijes, por u shqua sidomos në fushën e historisë së gjuhës, në trajtimin e problemeve të origjinës së gjuhës shqipe, të autoktonisë së shqiptarëve e të etimologjisë dhe të filologjisë së teksteve të vjetra.
Veprat themelore të tij janë: “Studime etimologjike në fushë të shqipes”, në shtatë vëllime, I “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe”, II “Fonetikë historike” (1958), “Meshari i Gjon Buzukut” (1968), “Shqiptarët midis perëndimit dhe lindjes” (1944).
Ai është bashkëautor edhe në një varg veprash në fushën e gjuhës së sotme, siç janë: “Fjalor i gjuhës shqipe” (1954), “Rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe” (1972), “Fjalori drejtshkrimor”.
Përveç veprave, ai ka botuar një varg studimesh në revista shkencore brenda e jashtë vendit dhe ka mbajtur dhjetra referate e kumtesa në kongrese e konferenca kombëtare e ndërkombëtare, të cilat kanë bërë të njohura arritjet e gjuhësisë shqiptare në botë, duke rritur kështu prestigjin e saj.
Veprat e prof. Eqerem Cabej janë botuar në tetë vëllime, në Prishtinë, me titullin “Studime gjuhësore”.
Me veprimtarinë e shumanëshme shkencore e me nivel të lartë, Eqerem Cabej ndriçoi shumë probleme të gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, duke argumentuar lashtësinë dhe origjinën ilire të saj, vitalitetin e saj ndër shekuj dhe marrëdhëniet me gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë.

Gjatë kësaj periudhe, gjuhësia shqiptare zgjidhi edhe problemin e gjuhës shqipe letrare kombëtare, të njësuar me çështjet teorike të së cilës është marrë veçanërisht prof.Androkli Kostallari.
Në kuadrin e punës që është bërë në fushën e gjuhësisë normative dhe të kulturës së gjuhës, janë hartuar dhe një numër i madh fjalorësh terminologjikë për degë të ndryshme të shkencës e të teknikës.
Përveç veprave të shumta që janë botuar në fushën e gjuhësisë, veprimtaria e gjuhësisë studimore e studjuesve shqiptarë pasqyrohet në botimin e disa revistave shkencore, nga të cilat më kryesoret sot, janë: “Studime filologjike” (Tiranë); “Gjuha shqipe” (Prishtinë); “Studia albanica” (Tiranë); “Jehona” (Shkup); etj.
Studime te rëndësishme mbi gjuhën shqipe janë bërë nga gjuhëtarë në Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, ku janë botuar një numër i konsidrueshëm veprash mbi historinë e gjuhës shqipe, fonetikën, gramatikën, leksikun etj. Prof. Idriz Ajeti shquhet për kontributin e veçantë që ka dhënë në këtë fushë
Kontribut të veçantë për gjuhen shqipe kanë dhenë edhe shqiptaret e vendosur në Itali, të njohur si “Arbëresh”
Disa nga figurat më të shquara të gjuhësisë shqiptare të këtyre dy shekujve të fundit, janë: Dhimitër Kamarda (arbëresh i Italisë), Kostandin Kristoforidhi, Sami Frashëri, Aleksandër Xhuvani, Eqerem Çabej, Selman Riza, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari, Idriz Ajeti, etj

Shqipja standarde, kur ka filluar dhe evoluimi
 
C'eshte shqipja standarde?Tani shqipja standarde eshte nje teme e gjere, me kete jam marre per shume vite, duke filluar para kongresit te drejtshkrimit, pra para 1972, me artikuj te ndryshem dhe e kam ndjekur kete problematike ne rrjedhe te kohes. Shqipja standarde eshte nje variant letrar mbidialektor.
Ajo eshte bazuar duke u formuar ne toskerishten letrare. Por, ne te jane perfshire edhe elemente te nevojshem te gegerishtes letrare, sigurisht pak element nga gegerishtja. Shqipja standarde eshte nje variant i shqipes qe nuk mund te perputhet as me toskerishten letrare, as me gegerishten letrare. Megjithese, sic thashe ajo ka ardhur nga toskerishtja letrare, por ajo qendron mbi keto variante letrare, ka strukturen dhe sistemin e saj. Shqipja standarde qe ne perdorim sot ne administrata, ne shkolle, ne letersine artistike, qe e perdorim ne perkthime, ne teater, ne media. Eshte nje variant qe ka arritur ne kete gjendje jo menjehere. Nuk ka arritur nje ligjesim i thjeshte i vitit 1972 ne kongres. Por shqipja standarde eshte kristalizuar ne kohe rreth 150 vjet me pare, aty i ka fillimet e saj, deri sa ka arritur ne kete shkalle, ne kete persosmeri qe eshte edhe sot ne funksionim. Qe ne rilindje jane vene disa objektiva ne fushen e gjuhesise. Nder objektivat kryesore qe mund te permend jane, njehsimi i alfabetit, njehsimi i drejtshkrimit, njehsimi i gjuhes letrare, njehsimi i terminologjise, hartimi i abetareve dhe nje fjalori qe i duhet shkolles. Si abetarja si gramatika i duheshin shkolles per ta ngritur dhe per ta bere nje gjuhe kulture. Sic, ishin gjuhe te tjera te Ballkanit dhe te Evropes. Pra ishin disa objektiva qe jane shtruar vazhdimisht, here-here nga individ dhe here-here midis institucionesh.

Dikur kemi thene gjuha letrare tani themi gjuha standarde. A kane ndryshime keto te dyja?

Midis tyre ka ndryshim. Sic dihet ne Shqiperi, shqiptaret kane perdorur dy lloj dialektesh, variantin jugor te toskerisht dhe variantin verior gegerisht. Keto dy variante kane qene shume afer, por jane afer edhe tani, me afer se c'jane dy variante ne italisht, per shembull ose gjermanisht, jane shume afer midis tyre. Dhe nga keto dy variante dialektore linden variantet letrare. Pra, lindi gjuha e perpunuar e toskerishtes nga varianti jugor, qe u perdor nga Naim Frasheri, Faik Konica e te tjere levrues. Gjithashtu, nga gegerishtja lindi varianti verior letrar, kjo u perdor nga njerez me shume me emer nga veriu, ne te cilet eshte Fishta, por edhe shume autor me emer te veriut. Pra, kemi dy dialekte, kemi dy variante letrare te ngritura nga keto dialekte. Tani, duke u mbeshtetur ne toskerishten letrare, lindi standardi.

Ka nje periudhe te caktuar, per te kerkuar se kur eshte formuar?
Puna per krijimin e standardit, duhet kerkuar rreth 150 vjet me pare. Levrimi i toskerishtes letrare ka filluar pikerisht ne kete periudhe nga Kristoforidhi. Ai eshte levruesi i pare i toskerishtes letrare dhe ai i gegerishtes letrare. Gramatika qe botoi Kristoforidhi eshte nje nga veprat e vitit 1882, ku kemi levrim komplet te toskerishtes letrare dhe shume pika dhe shume arritje te Kristoforidhit, standardi i gezon edhe sot. Prandaj une them qe pikenisja e standardit duhet te filloj nga periudha e Kristoforidhit dhe pastaj kater vjet me vone, me "mesonjetoren" e gjuhes shqipe te Sami Frashrit ne 1886. Pastaj vazhdojme me autore te tjere, levrues shkencore. Sepse une fjalen levrim e kuptoj ne dy aspekte, ne dy rrafshe, levrim letrar dhe levrim shkencor. Jam duke folur tani per levrimin shkencor te shqipes letrare, te toskerishtes, permenda Kristoforidhin ne fillim me gramatiken dhe abetaren, pastaj me Sami Frasherin. Dhe do te radhis ketu edhe gramatiken e Idila Sheprit e 1927 edhe gramatiken e Cipos pas luftes. Keta jane levruesit e gramatikes, por edhe te toskerishtes letrare, qe kane dhene nje kontribut te madh deri sa u arrit ne standardin qe kemi sot. Nuk mund te harrojme kontributin e madh qe kane dhene disa gjuhetare ne levrimin e drejtshkrimit, te ortografise sic quhej me pare. Nder te cilet do te permend, Aleksander Xhuvanin, Eqerem Cabej pastaj Kostaq Cipo. Por kontribut kane dhene edhe profesoret Riza, Mahir Domi, qe iu bashkengjiten grupit te Xhuvanit me vone. Por nje kontribut kane dhene edhe profesor Demiraj, Idriz Ajeti, Besim Vokshi ne Prishtine e te tjere.

Jemi duke folur rreth shqipes standarde, domethene rruges per te mberritur deri te shqipja standarde. Kemi folur per levruesit shkencor dhe ndoshta eshte me me interes per te mesuar rreth levruesve letrar...?

Ka autor me emer qe kane dhene kontribut me veprat e tyre per levrimin letrar, ne krye eshte Naim Frasheri. Madje, Xhuvani thoshte qe e ardhmja e shqipes se perbashket, sepse atehere nuk ekzistonte shqipja standarde, termi standard eshte nje term i ri, ne ate kohe perdorej gjuha e perbashket e njehsuar e te tjere, do te kete per baze gjuhen e Naim Frasherit. Pra, gjuha e Naimit eshte gjuha e perbashket e saj, keshtu thoshte Aleksander Xhuvani. Pra, eshte Naim Frasheri, Sami Frasheri, Faik Konica, Mitrush Kuteli, kaq perpara luftes. Une radhis me kontributet e tyre dhe gjuhen e tyre me te mire Jakov Xoxen, Ismail Kadarene, Dritero Agollin dhe Rexhep Qosja. Permend keto dhe jo te tjere sipas disa kritereve kryesore, gjuha e mire e vepres se tyre, numri i madh i veprave qe kane shkruar ata, njohja e shqipfolesve me keto vepra brenda vendit dhe jashte vendit. Fan Noli eshte shume i njohur ose veprat e Konices jane shume te njohura edhe jashte Shqiperise. Kuptohet qe kontributi i Ismail Kaderese eshte i njohur ne te gjitha trevat shqiptare edhe perfshire dhe trevat jashte vendit, po keshtu edhe Rexhep Qosja. Une do t'i vecoj keta ne kuadrin e shume te tjereve, te cilat edhe keto kane kontributin e vet. Une po permend levrues letrar te toskerishtes qe arriti ne standard. Por levrues shkencore qofte letrare, jane te trevave te veriut, sidomos te Shkodres. Keto nuk jam duke i permendur plotesisht, sepse jam duke folur per levrimin e toskerishtes letrare qe u be edhe baze e standardit.

Meqenese ju nuk jeni toske, a ju vjen keq qe toskerishtja eshte baze e standardit?
Une e kam thene mendimin tim. Une jam verior vete dhe e vleresoj gegerishten si nje variant letrar shume te pasur, por mendoj se zgjidhja qe i eshte dhene, per te dhene toskerishten ne baze te standardit eshte zgjidhja me e mire nga ana shkencore. Sepse toskerishtja letrare eshte me unike, nuk ka nenndarje sic ka gegerishtja e veriut, sic ka edhe gegerishtja ne dege edhe nenndarje si gegerishtja e Elbasanit. Toskerishtja eshte me unike dhe si variant letrar eshte me e kapshme, perdoret me mire, studiohet dhe mesohet me lehte. Por ajo kapet me lehte, sepse nuk ka gjatesi te zanoreve gjithashtu qe e ka gegerishtja dhe do te kishte edhe standardi nje baze te kesaj gegerishteje. Une si elbasanas nuk jam bere pishman per mendimet e mia te shprehura per kete dhe qe e kam mbrojtur standardin. Pikerisht une e shoh edhe me entuziast per kete arritje, nuk jam une i pari qe e mbeshtes, por edhe Kristoforidhi qe ne 1882 vleresoi gegerishten, por tha qe toskerishtja ka te dhena per t'u levruar. Por edhe te tjere autore edhe Cipo me vone ne '59-'62 ai beri nje gramatike me baze toskerishten. Kjo tregon qe edhe une jam ne vazhden objektive qe ka mbajtur Kristoforidhi dhe Cipoja e te tjere. Megjithese Xhuvani e kishte si koncept standardin me baze, e kishte shume te thene qarte, por ne praktike veprat e tij i shkroi ne gegerisht. Teorikisht mbeshteste toskerishten, por ne praktike mbeshteste gegerishten. Une e shpjegoj kete per arsye se Xhuvani ishte mis i komisionit letrar te Shkodres. I ftuar si specialist atje, dhe u vendos per nje gjuhe te perbashket me baze elbasanishten dhe ky i mbeti si te thuash besnik, me besnik sesa i mbeten vete shkodranet.

Perse u zgjodh elbasanishtja ne ato vite?

Argumenti ishte kjo, sepse kishte levrim te gjere dhe me tradita. Po te kemi parasysh qe traditat shkrimore, veprat kryesore me te hershme jane ne gegerisht. Pra, ruhej vleresohej kjo tradite. Ne kohen kur u mbajt Komisia letrare e Shkodres, u synua qe te behet nje shqipe e perbashket, nje shqipe e perbashket kryesisht per administraten. Fakti qe konsulta e Prishtines pati arritje te medha ne njehsimin e ortografise, arritje keto qe u moren per baze edhe pas luftes, por nuk arriten njehsimin e gjuhes. Toskerishtja qe ishte si baze nuk u mor, nuk u perkrah sa duhet. Edhe shkrimtare te jugut nuk e mbeshteten kete edhe anetare qe ishin te Komisise se Shkodres, qe ishin edhe ministra te Arsimit ne ate kohe, edhe keta nuk e mbeshteten sa duhet. Une do te them qe mbeshtetja nuk eshte nje gje e lehte, te mbeshtetesh nje gje te tille, sic eshte shqipja standarde, kerkon nje angazhim te jashtezakonshem. Ky angazhim i jashtezakonshem per nje gje te tille u realizua vetem pas luftes, ne periudhen e diktatures se Enver Hoxhes. Me gjithe keto minuse qe ka ai regjim ai sistem, ceshtja e shqipes standarde u vendos ne ate kohe dhe une e quaj si dicka pozitive e atij regjimi.

Politizimi i kesaj ceshtje...?
Politizimi nuk diskutohet qe ekziston. Ne ate kohe ishte kufizimi i gegerishtes, nuk lejohej as shkrimtari, as mesuesi, as letrari te perdorte gegerishten. U vendos pra me projektin e pare ne 1967 te perdoret nje shqipe letrare e perbashket me baze toskerishten. Kjo eshte shkelja e te drejtave te njeriut, njeriu duhet te shkruaje ne ate gjuhe qe mendon, nuk lejohet nje shkrimtar te botonte nje liber ne gegerisht, ose neper shkolla abetaret ishin vetem toskerishte. Kuptohet qe ka nje fare shkeljeje te te drejtave te njeriut, te shqipfolesit. Prandaj, une e quaj nje nderhyrje nga larg per kete qellim, kufizimi i gegerishtes.

Po kongresi i 1972 cfare vendosi per baze?

Per mua, kongresi i '72-it eshte nje ngjarje qe do te mbetet ne histori. Eshte kritikuar kongresi shume, eshte kritikuar here-here si kongres politik dhe jo shkencor, ku njeriu s'ka pasur mundesi te flase e te tjera. Por, une kam qene anetar delegat ne kete kongres edhe aty kishte nje pjesemarrje shume te gjere, njerezit nuk vajten ne kongres te imponuar, por moren pjese me deshire. Nuk moren pjese vetem shqiptare nga Shqiperia, por moren pjese edhe intelektual, personalitete letrare e te tjere, por moren pjese edhe arsimtare. Intelektuale te tjere nga Shqiperia, nga Kosova, Mali i Zi dhe treva te tjera qe deshironin sa me shpejt qe te ligjesohej vendimi per nje shqipe te perbashket me baze toskerishten letrare. Une e quaj si nje kongres demokratik, ne ate kohe ne menyre te persosur nuk mund te thuash demokratik, edhe per gjera te tjera sepse fryma, vija e partise ishte mbi te gjitha hallkat e jetes. Kuptohet edhe ne kongresin e '72-it mungonin figura te shquara, te cilet ishin persona jashte vendit, qe nuk pranoheshin fizikisht ne Shqiperi dhe jo te pranoheshin ne kongres. Prandaj ka shkelje, por ne vija te pergjithshme eshte nje institucion shkencor, ka nje miratim dhe ky miratim eshte pozitiv dhe nje arritje nderkombetare. Ne 1972, kemi nje shqipe te perbashket. Ne 1972, kemi nje konsolidim zyrtar. Kjo eshte nje arritje, sepse gjuha eshte tipar kryesor i nje kombi, ne qofte se kemi nje gjuhe letrare te njehsuar, atehere dhe ne jemi te njehsuar si komb. Kemi arritur tiparin themelor te unitetit njerezor, tani presim gjera te tjera, qe mund te permiresohen edhe keto qe mund te arrihen ne te ardhmen. Eshte nje arritje qe ne ta shpiem me tej ne menyre qe ta perdorim kur te hyjme ne Evropen e bashkuar eshte thesari me i madh qe ne shqiptaret kemi, nje popull rreth 8 deri 9 milione qe jemi ne, te kemi nje gjuhe te perbashket dhe kjo do te jete tipari themelor i perbashket ne Evropen e bashkuar.

Duket sikur gjuhetaret ose studiuesit qe shkruajne here pas here ne shtypin periodik, duket sikur kundershtojne dhe debatojne me njeri-tjetrin, sikur nuk jane te te njejtit mendim gjithmone...?
Per cdo ngjarje te tilla te medha, debatet te tilla jane te pranueshme. Sepse jo te gjitha shihen me te njejtin sy. Por kryesorja eshte kjo, qe ky vendim i kongresit te drejtshkrimit eshte ne interes te kombit, eshte nje arritje pozitive. Nga '72 deri 2007, qe jemi tani, kane kaluar shume 10-vjecare. Kjo shqipe po funksionon shume mire, po funksionon mire ne administrate, po funksionon shume mire ne shkolle, ne stilin e letersise artistike, ne teater, ne media po funksionon. Nuk ka nje shkrimtar me emer qe te thote qe une nuk po shprehem dot, nuk po jap mendimet e mia qarte ne kete standard, nuk ka lexuar gjekundi per kete gje. Kuptohet qe, perderisa funksionon mire, nuk ka pse te arrijme ne zevendesimin e nje standardi tjeter. Por une jam i mendimi, kam qene edhe jam dhe ne botimin e fundit qe sapo ka dale ne shtyp, une e kam thene disa here qe ky standard duhet te persoset. Drejtshkrimi i vitit '72 ka kaluar disa dekada dhe duhet qe ky te rishikohet, jo te rishikohet per t'u permbysur, por per t'u persosur. Pra, gjera qe i ka nxjerre jeta dhe qe nuk i kane rezistuar kohes, keto duhen te ndryshohen. Ne shtyp, shpeshhere kritiket kane nxjerre qe duhet te ndryshohet dhe te hapet standardi, e kane fjalen te baza e standardit. Nuk e perdorin sic duhet dhe nuk e di se ku e kane problemin kur thone te hapet, te futet gegerishtja ne te apo te zevendesohet standardi 30-vjecar me nje standard te ri, me baze gegerishten. Por kete gje, une, si shkencetar, e shoh si nje gje te panevojshme, te pamundshme. Nje profesor me emer Rexhep Ismaili, thote se do te ishte jo serioze per ne shqiptaret qe me ndryshimin e ererave politike te ndryshohet edhe standardi. Shqipja standarde eshte e te gjitheve. Eshte e panevojshme te diskutohen zevendesime te ketij standardi me nje standard tjeter. Une e quaj levrimin e gegerishtes qe e kerkojne ta levrojne disa kritike, une e shoh te paarsyeshme. Gegerishtja letrare ka vepra, ka ortografi ka fjalore te tjera, te perpiqesh te besh nje levrim te gegerishtes ne ditet tona, mua me duket se kerkon te konkurroje standardin. Nese nje njeri deshiron ta perdore gegerishten ne vepren e vet, le ta perdore, une kete nuk ja keshilloj se do te humbte lexues. Nuk e shoh me sy te mire edhe kur nje organ qendror boton nje material me variant letrar gege. Eshte e thene dhe e sterthene qe dialektet do te ruhen, ne kuptimin qe do te jete burimi i pasurimit te standardit.

Dialektet do te ruhen?

Dialektet do te shuhen dhe do te fillojne te perdoren aq rralle sa do te fillojne te shuhen. Duke pasur parasysh jo vetem dialektet letrare ne te folura, por duke pasur parasysh dhe dialektet te perdorura me pare qe jane shume afer me standardin. Keto mund te sherbejne ne pasurimin e standardit, mund ta pasuroje ne shprehjet dhe frazeologjise. Une e thashe nje gje qe i ka ndryshuar kohes nuk mundet te ndryshoje. Pra, standardi do te rishikohet vazhdimisht, ai do te vazhdoje perpara dhe nuk mund te jete si nje kod i fiksuar nje here e pergjithmone. Por ne bazen e tij ai do te mbetet i tille, do te pasurohet me gjera te tjera.

Ju thate qe gegerishtja nuk eshte unike, ka elbasanllishte, shkodranishte, te gjuha standarde cila pjese e gegerishtes eshte me e pranishme?

Nuk duhet kerkuar nje baze e percaktuar, nje baze dialektore qe i ka sherbyer standardit, per shembull, anglishtja eshte formuar me baze te gjuhes se Londres e te tjera, kjo eshte nje parim qe bazohet ne praktike. Edhe per shqipen nuk mund te percaktohet per shembull eshte e folmja e Beratit. Ne baze te shqipes standarde eshte shkrimi me i pergjithshem i toskerishtes letrare. Ky shkrim eshte mbeshtetur ne nje te folur me te kufizuar, duke filluar me shkrim e perdorur nga Kristoforidhi, apo shkrimi i perdorur nga Naim Frasheri e te tjere, kjo eshte baze ku mbeshtetet struktura dhe sistemet e standardit. Pra, jo nje e folur e ngushte dialektore, por vete shkrimi i saj ku ka ardhur duke u njehsuar qe nga autoret e vjeter te veriut deri tek autoret elbasanas. E them me fakte te verteta qe elbasanishtja eshte me afer letrarishtes jugore sesa variantit gege te veriut dhe kuptohet qe ne te gjitha hallkat ka kontribuar dhe vazhdon te japi kontributet e saj. Por, Elbasani nuk ka shkrimtare te shquar sic ka jugu, apo sic i kane verioret, nuk ka levrues letrar me emer.

Nuk jane ne nje shkalle njohjeje qe veprat e tyre te perhapen.

Ne vitin 1972 u hodhen bazat zyrtare, por vazhdimisht gjate ketyre viteve ajo ka ardhur duke u pasuruar, fjale te reja qe degjojme te futen shpeshhere dhe te levrohen dhe nga ana shkencore dhe nga ana letrare. Si behet futja e ketyre, pasurimi i shqipes sepse degjojme shpeshhere qe lindin fjale te reja dhe nuk dime se si zyrtarisht hyjne...?

Eshte e vertete qe shqipja standarde vjen duke u persosur, sidomos sistemi leksikor. Sistemi leksikor i eshte dhene mundesia qe te pasuroje standardin qe ne fillim. Tre jane veprat kodifikuese te standardit, drejtshkrimi i gjuhes shqipe ne vitin 1973, fjalori i vitit 1980 dhe morfologjia dhe sintaksa. Por, ne fushen e leksikut fjalori i vitit 1980 eshte fjalori i pare i madh, per te cilin edhe per kete kane pasur mendime dhe kritika te ndryshme. Megjithate, une kete e vleresoj si nje nga tre veprat madhore edhe fjalorin e 1980-es, sepse ka shume fjale, ka shume shprehje eshte pasqyruar me gjuhen e letersise se shkruar, por edhe me gjuhe nga gurra e popullit. Frytet e dhjetera ekspeditave jane derdhur ne kete fjalor. Pervec kesaj, ka edhe fjale qe vete redaksia, autoret, hartuesit, me ne krye Kostallarin, kane bere perpjeken e pare te rendesishme per te zevendesuar shume fjale te huaja te huazuara atehere nga frengjishtja dhe e italishtja me fjale te gjuhes shqipe, qe jane rreth 800 fjale qe ata i kane futur.

Dhe sot, mbas kaq vitesh, nga '80-a deri ne vitin 2007, ne keto vite keto fjale jane bere te aferta per veshin. Ne jemi mesuar me keto fjale te reja te shqipes qe kane zevendesuar fjalet e huaja te huazuara nga frengjishtja dhe italishtja. Por, aktualisht, nje numer i madh fjalesh presin te pasurojne standardin. Une kam pasur rastin ta shoh me imtesi dhe fjalorin e vitit 2002. Kur them kam pasur rastin, domethene qe per dy muaj jam marre me kete dhe kam vene re qe ky fjalor nga fjalori i vitit 1984 kishte shtuar shume pak fjale, rreth 800 fjale te reja. Pra, njerez kompetent shume te afte, kane futur nje numer shume te kufizuar fjalesh. Kjo tregon qe ajo tradita e hershme e mire e akademise ka rene keto kohet e fundit edhe keta autore kane rene vitet e fundit ne kete fushe. Keta autore kane punuar pak dhe shpresoj qe keta ta korrigjojne objektivin e punes se tyre pak me shume per te hulumtuar fjalet e reja qe jane ne qarkullim. Brenda nje periudhe tre ose katervjecare keto mijera fjale mund ta pasurojne standardin, fjalori nga 30 mije fjale ne 40 mije fjale. Une mbeshtetem qe jane kaq shume fjale ne qarkullim ne gjuhen e gazetave, te radiove, te shtypit dhe kam gjetur pra rreth 1500 fjale brenda dy muajve, pa qene specialist i kesaj fushe. Po nese keta autore te punojne rreth kater ose pese vjet me ndihmen jo vetem te Akademise se Shkencave te Tiranes, por edhe me mbeshtetjen e universitetit te Prishtines dhe te vendeve te tjera. Une them qe keto fjale do te dalin shume mire, shume shpejt do te listohen.

Si krijohen keto fjale?

Keto fjale krijohen sipas modeleve te vete gjuhes. Krijohen nga intelektuale, nga njerez letrare dhe gazetare. Nga nevoja lind fjala e re per te zevendesuar. Nese mund te permendim disa fjale, qe nuk jane ne fjalor. Per shembull, fjala aktori, aktrim. Po te shkosh tek artet eshte zyra e aktrimit aty jashte. Kurse fjalori fjalen aktrim nuk e ka. Ose fjala analist, ne televizor ka dale shume kohet e fundit, por ky emer nuk eshte ne fjalor. Ose anetaresohem, jane krijuar rreth 60 parti ne Shqiperi dhe flasin anetaresohen, por ne fakt fjala anetaresohem nuk ekziston. Perpos eshte fjale qe e permendin kryesisht kosovaret. Por kane fjale te tjera qe jane elementare qe presin te futen ne fjalor. Tani sapo ka dale nje fjalor i ri, qe une nuk e kam pare, pasi eshte botim i ketyre diteve. Uroj qe te kete shtuar numrin e fjales dhe ky qe te shihet mire do dy ose tre muaj per te pare me nge se cfare fjalesh te reja ka, eshte fjalor i ri apo ribotim i te meparshem. Mendimi im eshte ky qe ne veprat letrare, kur them vepra letrare kam parasysh shqiptare kudo qe shkruajne, kam parasysh qe keto kane fjale me interes. Sidomos autoret e meparshem kane qene te ndaluar, keto jane fjale me shume interes qe mund te futen, fjale qe i sherbejne standardit. Por ka edhe fjale qe duhen hequr nga standardi, sepse nuk i sherbejne standardit. Sepse standardi ka fjale qe i sherbejne te gjitheve, por edhe inxhinierit, kam parasysh edhe studentit. Fjalet ne shqipen standarde duhet te jene te qarta dhe jo te kene nga tre ose kater emra per nje lloj fjale. Po te kishte fjalen kompjuter nuk e ka, fjalen celular qe nuk e ka. Fjala ne fjalor duhet te futet, futja e fjales ne fjalor i sherben pasurimit te gjuhes.
Si behet futja e fjaleve te huaja?

Une mendoj qe te gjithe fjalet shqipe qe tashme e kane zevendesuar fjalen e huaj, te futet ne fjalor dhe te shpjegohet. Ndersa fjala e huaj qe i pergjigjet kesaj te futet ne fjalor dhe te shpjegohet edhe thote shiko fjale shqipe. Ai perdoruesi, gazetari, fjalorin do te duhet ta kete ne tryeze dhe ta hapi dhe te thote qe e shpjegon kete fjale, qe fjala e huaj te mos perdoret. Apo ka fjale te huaj si per shembull celular, fjala celular perdoret ne Shqiperi, por perdoret edhe te medhenjte edhe te vegjlit, atehere fjalori nuk e ka. Pra, nuk kemi nje fjale pergjegjese ne vend te kesaj, por kur te dali nje fjale shqipe ne vend te kesaj, atehere do ta perdorim. Do te vejme fjalen shqipe ne radhe te pare do ta shpjegojme, do te vejme dhe fjalen e huaj, por nuk do ta shpjegojme dhe keshtu do te pastrojme gjuhen shqipe. Per te mbyllur kete problem, per fat te keq ne shqipen standard kane hyre shume fjale te huaja qe tashme jane jo vetem nga italishtja dhe frengjishtja, nga keto ka pak, por kryesisht nga anglishtja. Qe te them qindra fjale me duken pak, mund te them me shume se qindra fjale.

Jane shume fjale nga anglishtja qe kane hyre dhe njerezit vete tani nese me pare fjalet turke na impononte i huaji nepermjet shkolles turke, nepermjet administrates turke. Fjale nga frengjishtja ose italishtja e merrte intelektuali nepermjet shkollimit, nepermjet librave e te tjere. Tani po ndodh qe fjalet nga anglishtja e marrin njerezit nepermjet shkolles, nepermjet anglishtes qe po perhapet si gjuhe nderkombetare. Dhe e perdorin pa e peshuar mire kete, pa e vrare mendjen, pa e pare ne nje fjalor, pa pyetur qe me cfare fjale mund te zevendesohet. Nuk eshte mire qe per nje punonjes ne media, nje gazetar te perdori fjalen e huaj. Kjo jo vetem qe nuk i jep pike atij, por e vendos ne pikepyetje pergatitjen e tij si intelektual, nivelin e tij e vendos ne pikepyetje. Prandaj, une dua me kete rast t'i bej nje thirrje te gjithe punonjesve te mediave qe te bejne nje pune parapergatitore. Kur them pune parapergatitore eshte kjo redaksi ne Shqiperi kudo qofte ne dhjetera stacione televizive dhe radio ne dhjetera shtepi botuese te kene nga 10 libra te pakten nga shqipja standarde, t'i kete ne tavoline dhe t'ia imponoje te gjithe punonjesve qe t'i njohin keto vepra. Jo vetem kaq, por shqipja standarde te jepet neper universitete si lende dhe te jepet me titull "Njohes i Standardit". Te japin provim te gjithe punonjesit qe t'i njohin keto vepra. Jo vetem kaq, por shqipja standarde te jepet neper universitete si lende dhe te jepet me titull "Njohes i Standardit". Te japi provim cdo njeri qe punon ne media dhe pastaj pervec kushteve dhe kritereve te tjera, qe te njohe nje gjuhe te huaj, qe te kete mbaruar nje shkolle te larte, te kete dokumentin si njohes i standardit. Kjo pune duhet te behet sa me shpejt dhe eshte urgjente, perndryshe ne nuk do t'i korrigjojme gabimet tona, nuk do ta luftojme fjalen e huaj, nuk do t'i largojme fjalet e huaja nga norma, ne qofte se do te sherbejne ne media njerez qe jane indiferente ndaj gjuhes, ose qe kane mbaruar dhe fakultete te tjera. Une mund te them qe ka raste qe kane mbaruar per matematike dhe punojne ne media. Une nuk them qe te mos punojne, sepse njerezit kane te dhena edhe rrethanat e dergojne atje, por te jete njohes i standardit. Dhe te jete njohes i standardit, ai duhet te japi kete provim dhe universitetet duhet sa me shpejte te hartojne nje plan, nje program per te ndihmuar ne njohjen e standardit kudo ne Shqiperi.
Ne fakt ne te perditshmen ka nisur faktikisht te perdoret shume anglishtja, por ndoshta kjo nuk eshte vete faji i njerezve, por edhe i kushteve qe Shqiperia ndodhet. Te mos harrojme qe kemi nje numer te madh emigrantesh, ose nje tendence te fuqishme per t'ju dhene anglishtes, se vetem keshtu mund te percahet...?

Ne fakt, une jam dakord qe anglishtja po merr permasa te nje gjuhe, ndoshta vendoset ne krye te gjuheve nderkombetare, qe po perhapet me permasa te jashtezakonshme. Kjo eshte pozitive, sepse duhet nje gjuhe e perbashket e huaj qe njerezit te merren vesh me njeri-tjetrin. Them qe anglishtja eshte perhapur shume dhe eshte perhapur edhe ne France, Gjermani, Itali. Dhe kete problem qe kemi ne e kane edhe vendet e tjera. Them ne France, sepse Franca eshte nje nga shtetet qe tregon nje kujdes te jashtezakonshem per gjuhen dhe atje ka komisione te caktuara qe merren me kete. Per perdorimin e fjaleve te reja, per futjen e fjaleve te reja ne perdorim, per mos futjen e fjaleve te tjera. Shembulli i tyre duhet te na mbledhe ne. Pra, shqetesimi nuk eshte vetem i joni, por shqetesim ka edhe Greqia me anglishten edhe ne vende te tjera. Pra, ta njohim mire gjuhen e huaj, por ta perdorim ne rrethana ne mjedise atje ku duhet. Por jo te perdorim anglishten ne vend te shqipes. Shqipja eshte nje gjuhe e pasur, jashtezakonisht e pasur, une flas me shume admirim per gjuhen, sepse eshte gjuhe e paster.

Flas me admirim jo si shqiptar, por them sepse eshte me te vertete gjuhe e paster. Dhe si gjuhe e paster qe eshte duhet perdorur dhe respektuar ashtu sic e meriton. Nuk ke pse te perdoresh nje fjale te huaj. Une pak perpara e thashe qe i vetmi thesar qe ne kemi si komb, qe do te na perfaqesoje dhe do te na ruaje kombesine tone ne te ardhmen do te jete gjuha jone e perbashket. Prandaj ta kemi, ta ruajme, ta pasurojme sa me shume. Me kete sy ta perdorim. Kurse per sa i perket atyre qe mendojne qe ta zevendesojme kete me nje tjeter standard, apo me baze gegerishten, une them qe gegerishten ta perdore ai qe e do, ai qe mendon ta perdori, por zevendesimi me nje standard tjeter me baze gegerishten i ketij standardi, me duket jo shkencor, por edhe antikombetar. Kam pasur rast te citoj ne vepren time edhe Rexhep Qosen dhe Arber Xhaferrin qe e shohin si me cudi qendrimin qe mbahet nga disa njerez edhe ndaj standardit. Vene ne shqyrtim dhe diskutojne debate te kota, debate per identitetin, debate per flamurin, debate per shqipen standarde, qe jane debate te kota. I ka kaluar koha per diskutimin e shqipes standarde me kete fryme, per ta zevendesuar.
Per mua, te mendohet dhe te konceptohet qe te largohet nga pikepamja gjuhesore Kosova nga shqipja standarde, mua me duket se eshte antikombetare. Se e thashe qe eshte antikombetare, sepse jemi nje komb, kemi nje gjuhe. Kjo eshte edhe ajo formula qe kane ndjekur edhe vete kosovaret. Kosovaret jane shqipfolesit qe e kane mbrojtur shqipen standarde dhe qe kane mbajtur, kane zbatuar qendrimin konvergjent me shqipen standarde. Dhe po te mos kishim kete qendrim konvergjent te tyre per shqipen standarde, nje komb nje gjuhe, atehere edhe sot nuk do te kishim persiper standardin qe ne kemi. Une mendoj qe kontributi i Kosoves per shqipen standarde eshte jashtezakonisht i madh. Ata edhe ne kongresin e drejtshkrimi paten perfaqesuesit e tyre edhe u shprehen dhe votuan per shqipen qe kemi sot. Kosovaret kane mbajtur qendrim qe ne konsulten e Prishtines ne vitin 1968 dhe e kane perqafuar shqipen standarde me deshiren e tyre, me vullnetin e tyre, pa e imponuar nga Tirana dhe e kane zbatuar disa vjet me perpara ne Kosove shqipen standarde. Perpara se te mbahej kongresi i drejtshkrimi ne Tirane, pra ne '68-ten . Edhe sot ne Kosove ka ndonje autor qe e sheh pak me pesimizem kete si problem, por sic eshte Migen Kelmendi, i cili eshte thirrur neper emisione edhe ne Shqiperi, por nuk eshte gjuhetar, por vetem per shprehje te lire si te themi. Dhe mendoj qe nuk kane te drejte qe edhe ata elemente qe nuk perbejne ndonje rezistence shkencore, sepse nuk kane baza ndaj standardit, nuk e kane mire. Nuk e kane mire qe te mbeshtesin gegerishten ndaj standardit. Kosova aktualisht i duhet qe te perfaqesoje standardin. Standardi duhet qe te perfaqesoje standardin. Standardi duhet qe te mesohet ne shkolle, keshtu e kane mesuar italianet, keshtu e kane mesuar francezet. Per fat te mire, ne shqiptaret nuk e kemi shume te veshtire per ta perfaqesuar standardin, sepse dy variante letrare, kosovarishtja letrare dhe standardi jane shume afer dhe dallimet jane shume te vogla. Me nje perpjekje per disa vjet ne shkolla, standardi mund te perfaqesohet.

Ne fakt do te kisha deshire te ndalemi pak me gjate, meqenese perkon me temen e emisionit tone. Megjithate shume gjera ne i prekem, por isha kurioz per dicka. Mos ndoshta ka ardhur momenti per nje kongres tjeter drejtshkrimi?

Une nuk pajtohem me kete, qe te bejme nje kongres per drejtshkrimin. Pyetja e pare qe do te bej une eshte se c'do te beje ky kongres. Do te diskutoje edhe njehere per kongresin e 1972-it per bazen qe ka vendosur ai, per shqipen standarde. Prandaj kongrese drejtshkrimore duhet te kete ne te ardhmen, por jo me kete objektiv. Une mendoj qe te kete takime, tryeze, tryeza sic thone qytetaret, tryeza te rrumbullaketa, tryeza shkencore me nje pjesemarrje sa me te gjere. Por keto do te jene vetem ne kete objektiv, te persosin standardin te nxjerrin problemet qe ka, shqetesimet qe ka, ta pasqyrojne ate dhe te menjanojne fjalen e huaj dhe ta zoterojme standardin. Sepse problemet jane shume te shumta qe kane pasur edhe debate, sic eshte problemi i paskajores se gjuhes shqipe. Shqipja standarde ne fakt nuk ka nje paskajore te gjuhes shqipe. Une vete jam gege, jam elbasanas, e vleresoj shume paskajoren si gege, megjithese Elbasani nuk e perdor shume kete paskajore. Nuk e perdor aq shume kete paskajore sic e perdor dhe Tirana ose Shkodra. Une gjithashtu jam gjuhetar dhe ja di vlerat e paskajores ne gjuhet e tjera. Por une e mendoj qe per paskajoren e gegerishtes, qe disa gjuhetar duan ta integrojne ne standard, mendoj qe nuk ka vend, eshte e zene. Une them qe nuk ka hapesire per kete. Atehere une them qe te presim qe mjetet ekzistuese qe ekzistojne te behen me te perdorshem dhe te futen ne perdorimit themelore te paskajores dhe te behet paskajore e natyrshme e shqipes standarde. Sa te fusim ne menyre artificiale ne nje forme qe do te stononte nga nje mase e Shqiperise shqipfolese.