E drejta e jetes edhe ne Shkolle

nga **WebMaster** Wed 15 Jun 2011 - 3:15

Mr. Muhidin AHMETI

- JO, lirisë shpirtërore të njeriut në shkollë -

“Po të mos ishte qielli me yje mbi ne dhe ligji moral në ne, kjo botë do të shkatërrohej.”
Me siguri e paranjihni mendimin e filozofit të madh gjerman Imanuel Kantit. Filozof i cili e kufizoi diturinë që t’i bëjë vend besimit (fesë) dhe i cili me mësimin e tij mbi imperativin kategorik zbuloi lidhshmërinë primordiale ndërmjet Krijuesit të gjithësisë dhe ndërgjegjies së njeriut. Kjo lidhmëri është një fije, litar shpirtëror për të cilin lidhet fort ai që ka ndërgjegje, madje edhe atëherë kur e tërë bota rrëzohet.
Kosova, përkatësisht ata që sundojnë me të, e këputën atë lidhje shpirtërore nga procesi edukativ/arsimor i Kosovës. Përfundimisht, para pak kohësh, me projektligjin për liritë fetare, ata privuan nxënsësit e Kosovës nga e drejta e tyre natyrore që edhe në shkollë të plotësojnë kërkesën e shpirtit të tyre njerëzor për të besuar Zotin. Kështu edhe më tej e lan të coptuar në dysh sferën e shpirtit dhe të mendjes së nxënësit kosovar: në pjesën laike që do ta përdorë në shkollë dhe atë besimore me të cilën do të jetojë në familje. Me këtë i shpallën luftë ndërgjegjies kantiane, duke u hapur rrugë shumë të këqijave morale e sociale, por edhe ekonomike dhe politike, si pasojë e braktisjes së bërthamës metafizikore dhe e largimit të saj nga sistemi ynë shkollor.

Edukimi në shkollë dhe religjioni
Nocioni shkollë ka kuptim shumë të gjerë. Në të vërtetë ekzistojnë shkolla të llojeve dhe niveleve të ndryshme. Qëllimet dhe objektivat e shkollave të caktuara dallojnë mesvete, e organizimi i tyre dhe puna edukativo-arsimore varet nga ato synime dhe objektiva.
Shkolla lindi nga nevojat objektive, shoqërore dhe ka një zhvillim e traditë mjaft të gjatë. Gjatë historisë ka pësuar ndryshime dhe është përkryer, kështu që puna e saj e sotme edukativo-arsimore është metodike dhe e palnifikuar mirë. Duke folur për edukimin në shkollë, është e pamundur që të mos përmendim edhe arsimimin.
Historia na tregon që shkollimi vetvetiu nuk i edukon njerëzit. Shkollimi është rrugë për tek profesionalisti, por jo edhe rrugë, e cila doemos shpie te njeriu i cili ka kuptim dhe ndijësi për vlerat e jetës dhe për vlerat në përgjithësi. Nuk ekzistojnë shkolla të cilat mbase do të mund të quheshin “schools of humanity”. Për t’u bërë njeri nuk mund të “shkollohemi”, por vetëm të edukohemi, thoshte Kershenshtajner në kohën e vet. Vlerat e shkollimit, pra, kanë kuptim tjetër nga vlerat e edukimit.
Vetvetiu arsimimi nuk i edukon njerëzit. Ai nuk i bën më të lirë, më të mirë, më humanë; ai i aftëson, i bën më efikas, më të dobishëm për shoqëri. Sikur dëshmon edhe përvoja historike, njerëzit e arsimuar, popujt e arsimuar, mund të jenë objekt i manipulimit dhe mund t’i vëhen në shërbim ligësisë, por atëbotë shumë më me efikasitet se sa të prapambeturit. Historia e imperializmit është varg i rrëfimeve të vërteta ku shihet se si popujt e civilizuar kanë zhvilluar luftë të padrejtë, shfarosëse dhe robëruese kundër popujve më pak të arsimuar e të prapambetur që mbronin lirinë e vet.
Më sa u tha më lartë kuptojmë që në shkollë nuk mund të bëhet edukim, sepse edukimi i sjellur nga shtëpia është shumë vështirë “të përmirësohet”. Edhe librat e sotëm nuk përmbajnë diçka që do të mund të edukonte. Ata vetëm arsimojnë, por jo edhe edukojnë, e edukimi nënkupton pranimin e qëllimit më të lartë dhe arsyes më të lartë të mësimit, diturisë dhe arsimimit. Edukimi është i mbështetur në kulturë, kultura në besim, e besimi në qëllimin e fundit - në Zotin. Sistemet bashkëkohore, herët a vonë, patjetër do të duhet t’i rikujtojnë diskutimet klasike mbi shpirtin e njeriut dhe edukimin, do t’u duhet patjetër t’u kthehen mësuesve të lashtë të njerëzimit, të cilët kishin caktuar sferën e arsimimit, por edhe sferën e edukimit. Siç është arsimimi stërvitje e aftësive mendore, ashtu është edhe edukimi shkëlqim (ilimunim) i ndërgjegjies së brendshme, ndriçim i zemrës. Prandaj arsimimi dhe edukimi, këto dy anë të barabarta të ngritjes shpirtërore të njeriut, në arsimin e sotëm janë tërësisht të pabarbartë.
Arsimimi pa edukim aspiron të shndërrohet në fuqi shkatërruese mbi shoqërinë njerëzore. Duhet vendosur barazinë ndërmjet edukimit dhe arsimimit, duke pasur parasysh që arsimimi, si edhe edukimi, nuk janë procese që njeriu i fiton një herë e përgjithmonë, por i fiton në shtëpi, pastaj në shkollë dhe gjatë gjithë jetës. Arsimimi dhe edukimi janë procese të vazhdueshme dhe përtërirëse, të cilëve duhet vazhdimisht t’u kthehemi dhe të vigjilojmë mbi ta.
Për të pasur edhe më të qartë problematikën në fjalë, është me rëndësi që këtu të bëjmë një dallim të qartë të llojit të edukimit, të cilin të rinjtë e marrin në jetën e përditshme në familje dhe prej të rriturve në përgjithësi nga ai të cilin e jep shkolla. Me fjalë tjera, është e udhës që këtu të dallojmë edukimin si kategori antropologjike nga edukimi si kategori pedagogjike (didaktike). Ose edhe më qartë, dallimi ndërmjet edukimit autentik (të vërtetë) nga ai instrumental (i institucionalizuar) na bën të mundur që më lehtë të konceptojmë këtë problematikë.
Që në fillim të themi që në esencën e vet, edukimi autentik gjithmonë është kultivim dhe humanizim i njeriut. Ai është rruga më e shkurtër e ngritjes së njeriut deri te humaniteti. Prandaj, edukimi autentik, e jo shkollimi, është i lidhur ngushtë me nocionin kulturë. Por ky nocion mbikalon nocionin e kultivimit të thjeshtë të prirjeve që njeriu i sjell me lindjen e tij. Kjo do të thotë që edukimi autentik buron nga vlera e të jetuarit, nga vlerat objektivisht (univerzalisht) të vazhdueshme, nga besimi.
Edukimin autentik më lehtë e njohim në besim (fé), në edukimin familjar, në art apo moral. Në ta qëndron kuintesenca origjnale autentike e edukimit. Këtë kuintesencë autentike e njohim në tërësinë e pedagogjisë hyjnore, “së cilës i ishte nënshtruar shpirti i Pejgamberit të All-llahut”. Natyra njerëzore e Pejgamberit “përjetoi edukim të veçantë hyjnor dhe rritje shpirtërore nën kujdesin vigjilent hyjnor, kujdes që në mënyrë të veçantë shkëlqen nga të dhënat e Shpalljes, por edhe nga Tradita pejgamberike, i cili për hir të atij dhe edukimeve të tilla, edukimit dhe natyrës pejgamberike i dha epitetin e më të mirës nga të gjitha tjerat. Ky edukim është larg asaj që të jetë ndonjëfarë “teknike pedagogjike”. Por, “ishte instruktiv, kompetent dhe i dhënë me masë për edukimin shpirtëror dhe kultivimin historik” si dhe për “procesin e edukimit gradual” me “linjën ngjitëse të pagabueshme”, prandaj edhe “qe dhe mbeti model i përkryer për rritën individuale shpirtërore” të natyrës njerëzore. Atje ku edukatori është i hapur për transcendencën hyjnore dhe për shpirtin njerëzor, atje është embrioni i edukimit autentik. Ajo që rrezaton nga shpirti i nënës, ajo që fëmija e merr nga ai shpirt dhe ajo që fëmija e pranon krahas qumështit të nënës, mund të quhet edukim i vërtetë.
Pa edukimin autentik nuk ka vetë transformim të vërtetë të njeriut. Edukimi institucional nuk mund të përkufizohet në këtë kuptim. Ky edukim është i caktuar nga vlerat që i shërbejnë diçkahit. Ai është plotësisht një ndikim edukativ i menduar, i planifikuar, i institucionalizuar. Ai varët nga qëllimet të cilat janë definuar me vetë institucionalizimin e tij. Me edukimin autentik ngrihet personaliteti, me të instrumentalizuarin shoqëria. I pari e ka qëllimin në vetvete, i dyti jashtë vetes. I pari është caktuar nga vlerat objektivisht të vazhdueshme, i dyti nga establishmenti. I pari është paralelja historike e kulturës, i dyti paralelja historike e civilizimit. I pari është nevojë njerëzore, i dyti nevojë shoqërore.
Edukimi përgjithësisht është pjesë përbërëse e jetës. Për aq sa një shoqëri i kushton rëndësi edukimit, po aq e respekton dinjitetin e personalitetit njerëzor. Nga edukimi varet e ardhmja e individit, e ardhmja e çdo bashkësie shoqërore apo fetare, por edhe e tërë njerëzimit. Prandaj, është e qartë që edukimit duhet kushtuar shumë më tepër rëndësi në çdo bashkësi familjare dhe në përgjithësi në çdo bashkësi njerëzore. Çdo gjë e thënë mbi edukimin në përgjithësi, me siguri vlen edhe për edukimin fetar, sepse ai i jep shpirt qënies njerëzore, ngjall tek ajo vlera dhe realitete të reja.
Kriza bashkëkohore e edukimit dhe arsimimit, e cila në disa mjedise ka arritur kufijt e patolerueshmërisë, në kushtet tona reduktohet në parullën “mbi zhvillimin e gjithanshëm të njeriut.” Ajo çfarë u ofrohet të rinjve në sferën e ngritjes nuk i plotëson as nevojat më elementare, e lërë më synimin e vërtetë të sistemit të gjithmbarshëm të edukimit dhe arsimimit.
Në mënyrë që të mbizotërojmë krizën ekzistuese te ne dhe në botë, është e domosdoshme të krijojmë një pozicion të ri metapedagogjik dhe t’i ofrojmë praktikës edukative një bazë të re antropologjike, filozofike dhe para se gjithash tradicionale fetare.

Religjioni në shkollë
Shkolla është institucion edukativo-arsimor në të cilin brezi i ri mëson për botën reale dhe jetën. Religjioni është një fakt historik dhe e arrtiur civilizuese, i cili nuk mund të largohet nga jeta e përditshme, por as nga shkolla. Pikërisht ky fakt na obligon që të mendojmë seriozisht për përfshirjen e kulturës religjioze në shkollat publike të Kosovës.
Inkuadrimi i mësimit fetar në shkolla do të ishte ngjarja më e rëndësishme kulturoro-shpirtërore në historinë më të re të shkollës sonë. Ai përsëri do të ripërfshinte idenë e Zotit dhe vlerat themelore të fesë në arsim dhe me këtë do t’i siguronte statusin e vlerës publike; do të fitonte një rol të rëndësishëm në sensibilizimin e nxënësve për ekzistencën e njëmendësive jashtëshqisore e metafizike dhe do t’i kundërvihej reduktimit edhe ashtu fatal të diturisë në nivelin më të ultë të manifestimit fizik të Realitetit. Ai, po t’i kushtonim kujdes të mjaftueshëm, do të mund të ishte zëri i kuptimit shpirtëror, dëlirësisë morale, dashurisë dhe ndijësisë për tjetrin; do të mund të ishte kërkesë për një edukim dhe arsimim integral që do të mbështetej në vetëdijen që njeriu nuk është i lidhur vetëm për “errësirën” e tokës, por edhe për dritën e Qiellit, që është qenie e unitetit shpirtëror dhe trupor, d.m.th. unitetit të atyre vlerave pa të cilat nuk është i mundur plotësimi i njeriut si qenie njerëzore. Mësimi fetar, po ashtu, ka rëndësinë më të madhe për ballafaqimin e nxënësit me vetveten, e kjo është në funksion të krijmit të premisës themelore për ballafaqim me të tjerët. Nuk ka rrugë për tek tjetri pa mbizotërimin paraprak të rrugës për tek vetja (...). Nëse kultura religjioze dëshiron të përgatitë nxënësin për takim dhe njohje me religjionet dhe traditat kulturore të popujve tjerë, mësimi fetar mund t’i ndihmojë që për këtë të sigurojë premisën e parë themelore.
Polemika e sotme që bëhet për përfshirjen a mospërfshirjen e mësimit fetar në shkolla, përveç tjerash, tregon që shumica e pjesëmarrësve të saj nuk kanë përfytyrim të qartë se ç’është mësimi fetar dhe ç’lloj kërkesash shoqërore ai duhet të plotësojë. Disa prej tyre kanë paragjykime dhe komplekse ideologjike dhe historike, ndërsa disa të tjerë kanë përfytyrime aq primitive e anakronike sa që përjashtojnë edhe zhvillimin e çfarëdo debati rreth saj. Kjo nuk do të bënte përshtypje po të vinin këto mendime nga njerëz me arsimimim të diskutueshëm, por është fatkeqësi për një popull kur ide të tillë vijnë nga intelektualë të niveleve të larta, e madje edhe nga funksionarë të lartë si nga jeta politke ashtu edhe nga ajo arsimore.
Kjo tregon se shoqëria kosovare edhe më tej vuan nga shumë sëmundje infantile në rrugën e saj demokratike. Më e theksuara ndër të gjitha është alergjia e demokratëve të sapopjekur, përndryshe ish-komunistëve, ish-absolutistëve dhe atyre aktual, autokratëve e ateistëve, ndaj rolit të fesë e të besimtarëve në jetën publike, e sidomos lufta e tyre kundër përfshirjes së kulturës religjioze në shkollat publike të Kosovës. A mundet vallë, në qytetërimin tonë, një njeri sado pak i mençur, i udhëzuar dhe i qytetëruar, të mohojë se religjioni është një forcë vepruese dhe edukuese historike me një potencial shpirtëror e intelektual ende të pashfrytëzuar sa duhet? Si ka mundësi që këta njerëz të mos e kuptojnë se religjioni (besimi) është identiteti më madhështor i njeriut si kontinuitet i mbamendjes së shpirtit, ndërsa njohja është e drejta më e madhe e njeriut si kërkesë për liri?
Ndonëse njësoj të rëndësishëm në kuptimin praktik, megjithatë besimi hyjnor për një popull është më i rëndësishëm se njohja tokësore, sepse shpirti që mba mend më lehtë vjen te liria se sa shpirti që harron identitetin e vet.
Përmes religjionit njeriu zhvillon të kuptuarit e universit dhe të ekzistencës së vet, në mënyrë që ta gjejë qëllimin dhe kuptimin e jetës. Religjioni, pra, paraqet njërin nga funksionet më të rëndësishme biologjike të njerëzimit, sepse ka ndikim të madh në jetën e gjithmbarshme të njeriut, para se gjithash në integritetin e tij trupor dhe shpirtëror (Jerotiq, 1989). Në tërë historinë e njerëzimit nuk është gjetur deri më tani asnjë popull apo fis pa ndonjë shenjë (karakteristikë) të religjionit. (Kueng, 1987).
Njeriu, për nga natyra e tij, është qenie religjioze, sepse religjioziteti vetvetiu është hapje për vlerat absolute, e prej të gjitha vlerave më e madhja është Zoti, i Cili i vendos të gjitha vlerat tjera. Njeriu nuk lind si qenie e pjekur religjioze, por lind me mundësinë për t’u bërë një ditë i tillë. Njeriu, pra, është qenie e mundësisë, kurse religjioziteti është njëri nga dispozicionet e tij të rëndësishëm.

Shkolla laike, shekullare
Të gjitha “teoritë” që nuk ka demokraci në arsim pa shekullaritet, sot gati janë konsumuar dhe po tregohen si lajthime të rënda ideologjike. Arsimi në të cilin zotëron trashëgimia e madhe e shekullarizmit nuk mund të jetë faktor i përparimit dhe i hapjes ndaj botës.
Fryma e shekullaritetit, pa mëdyshje, tepër shpesh gjatë historisë ka qenë dhe akoma është e deformuar nga shekullarizmi dhe prirja e tij për nxitjen e propogandës antireligjioze, madje edhe me agnosticizëm zyrtar. Ai nuk arriti të sigurojë jo vetëm të drejtat e lirive fetare, por as te drejtat e njeriut në përgjithësi. Nuk ka vend në të cilin fryma shekullariste nuk ka nxitur propagandën antireligjioze duke u treguar si mësim antireligjioz. Në mënyrë të veçantë në vendet në të cilat në mënyrë të vrazhdë janë asfiksuar liritë fetare, punëtorët arsimorë janë sjellë në pozitë që kafshata e bukës u është kushtëzuar me braktisjen e besimit. Gjithë ai numër njerëzish është keqtrajtuar për shkak të besimit të tij dhe është detyruar që nga botëkuptimi i tij dhe bindjet e tij politike t’i përjashtojë edhe njohuritë fetare edhe ndjenjat fetare. Gjithë ato sulme janë bërë kundër religjionit në kohën e shekullarizmit. U pa qartë dhe u dëshmua se nuk ekziston ndonjë lidhje esenciale ndërmjet shekullarizmit dhe demokracisë.
Sot kemi një varg të tërë argumentesh që edukimi/arsimimi nuk e kërkon shekullaritetin e kryer. Shekullariteti i kryer është shekullarizëm. Shekullarizmi, pra, është larg që të jetë humanizëm, por nuk është larg që të jetë antiteizëm. Ndonëse shekullarizmi nuk është i njëjtë me antiteizmin, në instancën e fundit ai synon të bëhet antireligjiozitet. Ndonëse edukimi nuk është njësoj si edhe morali dhe feja, por në instancën e fundit synon të bëhet moral dhe fé. Këto janë dy rrugë krejtësisht të ndryshme, që burojnë jo nga tekja apo mostekja politike, por nga vetë esenca e atyre dukurive.
As teorikisht nuk është e mundur t’i përgjigjemi devijimit të pangopur shekullarist. Duke ndjekur logjikën e shekullaritetit të kryer, d.m.th. shekullarizmit si ndarje rrënjësore e shkollës nga religjioni, si do të sillemi në mënyrë pedagogjike, për shembull, me detajet vijuese të tekstit letrar:
“Nata është e kthjelltë, e qetë e korrikut, lumi i gjërë, e nga ai ngrihet avulli dhe na freskon, peshku kishte llokoçitur, zogjtë kishin rënë në qetësi, çdo gjë është në qetësi, mrekulli, të gjithë i luten Zotit. Vetëm ne të dy nuk flejmë, unë dhe ai djaloshi, dhe ne zhvilluam bisedën për bukurinë e kësaj bote të Zotit dhe për fshehtësinë e Tij të madhe. Çdo fije bari, çdo grremçë, bubrrec, bleta e artë, të gjithë, edhe pse nuk kanë arsye, ata e dinë në mënyrë të habitshme me saktësi rrugën e tyre, dëshmojnë për fshehtësinë e Zotit prandaj edhe pa pushuar e zbatojnë, dhe unë e hetoj sa i është këndellur zemra djaloshit të dashur”.
“O djalosh, mos i harro lutjet. Çdo herë në lutjen tënde, nëse është e sinqertë, lind një ndjenjë e re, e me të edhe një mendim i ri, të cilin nuk e ke njohur më parë dhe i cili do të jap kurajo dhe ti do ta kuptosh që lutja është edukim. Mbaje në mend edhe këtë: çdo ditë, sa herë të mundesh, përsërite në vete: “O Zot mëshiroi të gjithë ata që sot kanë dalë para Teje”.
“O i Madhi Zot, filloi të pëshpërit në vete, kam gabuar kur kam thënë se Ti nuk ekziston - tani po pendohem! Të gjithë thonin se Ti nuk ekziston, edhe unë është dashur patjetër që të mos ndahem nga shoqëria, por edhe atëherë në vete kam besuar që diçka nga Ti ka atje ku ne nuk e dimë. O Zot i dashur, i Madhi, i Gjithfuqishmi, bërë që të mos më godasin! Kam dy fëmijë, mos të mbeten jetimë sikurse isha vetë kur m’u martua nëna - më mbro, të paktën për shkak tyre dhe më mbulo me Dorën Tënde. Ja tani para të gjithëve bëj kryq, ja që të shohësh. Le të shohin edhe ata, nga njëra dhe tjetra anë, dhe të gjithë le të tallen me mua - nuk çaj kokën për ta, unë vetëm tek Ti kam shpresë dhe të lutem sot dhe deri në fund të jetës, amin!”
Si do t’u shpjegojmë fëmijëve këto dhe detaje tjera tekstesh të ngjashme me logjikën e shekullarizmit?
Apo nga romani i Tolstoit Lufta dhe Paqja si do ta interpretojmë këtë mendim: “Po të mos ekzistonte Zoti, ju dhe unë nuk do të flisnim për Të, zotëri”. Vallë, a nuk i sygjeron logjika shekullariste mësimdhënësit (nëse tashmë nuk e obligon) që me rastin e zhvillimit të mësimit rreth dëmit të alkoolit, drogës dhe duhanit, të mos thotë, ndonëse e di, që përdorimi i tyre sipas mësimit islam është haram/i ndaluar. Duke mos u futur në atë se si do t’i interpretojë këto dhe detaje të tilla të ngjashme mësuesi besimtar dhe mësuesi ateist, është fakt që nëpër veprat letrare, artistike, muzikore promovohen idetë, besimet, mendimet, vlerat dhe veprimet religjioze në qindra detaje me të cilat socializohet personaliteti. Dhe jo vetëm kaq. Në këtë mënyrë religjioni vendos kontrollin mbi sjelljen, u pajtuan apo nuk u pajtuan me këtë shekullaristët. Mbase për shkak të dvijimeve, nxitjeve dhe arsyeve shekullariste nuk do t’i anashkalojmë të gjitha këto, t’i falsifikojmë me komentimet tona, t’i lëmë në heshtje, apo mos dhashtë Zoti, t’i asgjësojmë veprat letrare, muzikore dhe artistike vetëm për shkak se promovojnë fenë dhe besimin. Ndarja rrënjësore e shkollës nga feja do të nënkuptonte edhe këtë marrëzi njerëzore.
Po ta merrnim në konsideratë pikëpamjen shekullariste në kuptimin e saj radikal, atëherë një hapësirë e madhe e artit: muzika e gjithmbarshme, arkitektura, letërsia, poezia, do të ishin gati krejtësisht të përjashtuara nga edukimi. Ndarja rrënjësore e shkollës dhe religjionit, ashtu si duan shekullaristët, do të kërkonte t’i asgjësojmë dhe zhdukim gjithë ato vepra letrare, muzikore apo artistike, qoftë duke heshtur për to, anashkaluar apo falsifikuar me interpretimet tona atë që promovojnë këto vepra nga fusha e fesë dhe besimit. Një shkollë në të cilën do të bëhej një gjë e tillë do të ishte shkollë e keqe.
Nga këto vështrime të shkurtëra nuk është vështirë të kuptojmë përse sot në Evropë, ku lindi shekullarizmi, mendohet dhe punohet për organizimin e sistemit edukativo-arsimor në demokracinë kulturore dhe politike dhe pluralizmin fetar. Fatkeqësisht, disa demokratë shekullaristë të sotëm këtë as nuk e ndjejnë as nuk e shohin. Ata jo vetëm që nuk durojnë dhe nuk duan fare të preokupohen me metafizikën, veç ofrojnë një tipologji të thjeshtëzuar njerëzish që duan t’i reprodukojnë edhe me anë të edukimit/arsimimit. Domethënë, demokratët shekullaristë të gjithë njerëzit i ndajnë në dy grupe: “të majtë” dhe “të djathtë”. Kjo tipologji funksionon, jo vetëm si karakteristikë automatike e mënyrës së të mendtuarit të domokratëve shekullaristë për problemet më të rëndësishme shoqërore, ekonomike dhe ndërkombëtare, por edhe si karakteristikë automatike e mënyrës së të menduarit edhe për edukimin/arsimimin, për vetë njeriun dhe gjininë njerëzore. Kjo formë e simplifikuar (thjeshtëzuar) e njerëzve pedagogjinë antropologjike e shpjer në ideologji. A mund vetëm të paramendojmë se çfarë statusi shkencor do të kishte zoologjia dhe çfarë njohje do të na ofronte ajo po të reduktonte dijen për majmunët në ndarjen e tyre me bishtë dhe pabishtë!?
Demokratët shekullaristë fare nuk mendojnë si duhet shkolla të bëhet vend i përfshirjes në shumëllojshmërinë e përbashkët kulturore, vend i njohjes së komunikimeve ndëkulturore dhe orientimit në të drejtat e njeriut. Pasioni i tyre shekullarist është pedagogjia dhe psikologjia e tyre ndërkulturore. Ata fare nuk e shohin që individi patjetër duhet të jetë i informuar dhe mjaft i arsimuar, në mënyrë që pranimi ose mospranimi i tij i cilitdo mësim qoftë, e kuptohet edhe i atij religjioz, të jetë i arsyeshëm dhe me kuptim. Vallë, a mos padituria dhe joinformimi mundësojnë lirinë e përcaktimit?! Ata asnjëherë vetes nuk ia shtrojnë pyetjen: Si është e mundur të evitojmë gjykimin e gabuar, tek i cili detyrimisht shpjer padituria. Nëse për fenë nuk kemi asnjë numër të domosdoshëm informacioni, nëse nuk posedojmë dije elementare? Vallë, a mundet ky mosinformim të garantojë mirëkuptimin dhe respektimin e besimtarit?
Demokratët shekullaristë, të sëmurë nga mospërfillja ndaj fesë dhe besimit dhe të dehur nga pasioni shekullarist, demokracinë e butë e shndërrojnë në shekullarizëm të vrazhdë - në deviacion shekullarist. Fenë dhe besimin, sipas tyre, duhet varrosur, dëbuar në privatërinë më të thellë. Për dallim nga pasioni shekullarist, pasioni i zjarrtë i së vërtetës dhe humanizmit na shtynë të pyesim që shekullarizmi buron nga esencae edukimit apo nga diçka që është jashtë tij, nga rrethanat që gjenden jashtë edukimit? Kjo do të thotë se para se të ofrojmë përçimin mekanik të strukturës shekullare të shtetit në hapësirën edukativo-arsimore, fillimisht duhet argumentuar që esenca e edukimit e duron shekullarizmin, d.m.th. që shekullarizmi buron nga vetë thelbi i edukimit-arsimimit; duhet argumentuar që shekullarizmi është bërthama morale e shtetit, që shteti është institucion edukativ apo ndonjë qendër për arsimim, që politika është teoria e edukimit dhe arsimimit, d.m.th. që qëllimet e politikës dhe mjetet e realizimit të tyre shkojnë paralel me qëllimet e edukimit dhe arsimimit, pastaj që fenomeni edukativo-arsimor nuk është fenomen kulturor, veç politik. Po të ishte e mundur që kjo shkencërisht të argumentohet, atëherë nuk do të ishte e vështirë të konkludojmë që “shkullarizmi edukativ” i dikurshëm është më i mirë se synimi i sotëm i Evropës që hapësirën edukativo-arsimore ta organizojë sipas parimeve të demokracisë politike, demokracisë kulturore dhe pluralizmit fetar. Mirëpo, edukimi nuk duron qëllime (synime) që janë të huaja për qenësinë e tij, që nuk i përgjigjen esencës së tij. Meqë qëllimet e politikës nuk shkojnë paralel me qëllimet e edukimit/arsimimit dhe meqë mjetet e realizimit të tyre nuk janë të njëjta, meqë shteti nuk është institucion edukativ as qendër për arsim, dhe meqë edukimi/arsimimi është fenomen kulturor e jo politik, atëherë organizimi shekullarist i shtetit, në kuptimin tekstual, nuk mund të transferohet në hapësirën edukativo-arsimore. Për teorinë e edukimit/arsimimit është me interes shteti si rend juridiko-moral e jo si forcë dhe fuqi, jo si instrument sundimi. Shteti si rend juridiko-moral është një e mirë, e cila në çdo teori edukimi duhet të trajtohet (edhe) si “e mirë arsimuese”. Shteti si forcë dhe fuqi, si instrument sundimi, ka dy detyra themelore, të cilat teoria e edukimit/arsimimit vetëm i konstaton. Ato dy detyra janë: a)të mbrojë të dretjtën natyrore të edukimit dhe arsimimit për çdo njeri, d.m.th. t’u bëjë të mundur të gjithë qytetarëve të vet institucionet e domosdoshme arsimore dhe b) të sigurojë financimin e sistemit shkollor.
Meqë veprimtaria edukativo-arsimore është fenomen kulturor e jo politik, rrugëzgjidhja e saj nuk është në shekullarizëm por në interkulturalizëm. Të orientuarit e edukimit/arsimimit nga interkulturalizmi jep rezultate tjera, ndërsa të orientuarit në shekullarizëm tjera. I pari i përshtatet vetë natyrës së edukimit/arsimimit, i dyti i kundërvihet asaj natyre; me të parin respektojmë dhe ruajmë vetë natyrën e edukimit/arsimimit, me të dytin e injrorojmë atë natyrë.
Drejtësia është bërthama morale e shtetit si bashkësi e vlerave, e jo shekullarizmi.Në qoftë se shekullarizmi nuk është bërthama morale e shtetit, aq më tepër nuk mund të jetë bërthama morale e teorisë së edukimit dhe arsimimit. Logjika dhe esenca e shekullarizmit nuk është edhe logjika dhe esenca e drejtësisë. Meqë drejtësia është më së afërti me dëlirësinë, dëlirësinë drejtë së cilës aspiron vetëm edukimi, ajo poashtu mund të jetë bërthamë morale e teorisë së edukimit dhe arsimimit. Prandaj, demokracia kulturore është në përputhshmëri me esencën e fenomenit edukativo-arsimor. Demokracia politike është në përputhshmëri me ekzistencën e tij shoqërore. Kështu, mund të thuhet se për edukimin është e rëndësishme demokracia kulturore, përderisa demokracia politike paraqitet vetëm si nevojë.
Dhe së fundi, po qe se do të duhej të vlerësojmë përmbajtjen kulturore të arsimimit shkollor, do të thoshim: shkolla është pjesë përbërëse e civilizimit; ajo kontribuon kulturën vetëm nëse nuk është dresurë, nëse zhvillon mënyrën e të menduarit kritik, nëse i lë hapësirë lirisë shpirtërore të njeriut. Shkolla që servon dhe imponon zgjidhjet e gatshme etike e politike, nga aspekti i kulturës është barbare. Ajo nuk krijon personalitete të lira, veç të nënshtruara dhe si e tillë mbase kontribuon civilizimin, por e shpie prapa kulturën.