Jeta e vështirë në botën e kapitalizmit neoliberal

Fatkeqsisht, disa koncepte, të ashtuquajtura “tepër abstrakte” nga mendjet naive, e me anën e së cilave shpjegohen realitetet shoqërore, fillojnë e bëhen të kuptueshme vetëm kur shfaqjet e tyre të jenë bërë të prekshme e të ndjeshme në jetën e përditshme. Pra, kur tentojmë që realitetet shoqërore në Kosovë t’i vëjmë nën shënjuesin “neoliberalizëm”, disa ngrisin vetullat, disa bëhen si të shurdhër, disa kthejnë kokën dhe heqin vëmendjen duke menduar se koncepte të tilla nuk kanë lidhje me realitetet shoqërore në Kosovë, apo se janë gjëra që dalin nga librat e të nevojshme për persiatjet llomotitëse të akademikëve por jo për qytetarin mesatar. Mirëpo realiteti shoqëror është gjithmonë një realitet i prekshëm – apo, thënë hegeliançe, shfaqja e Idesë në fund është gjithmonë konkrete – prandaj edhe kapitalizmin neoliberal mund ta ilustrojmë tragjikisht bukur duke përdorur fatkeqsitë sociale që shkaktohen nga vetë ai. Dhe a përshkruhet më saktë dhe më ilustrativisht tragjedia sociale në Kosovë se sa prej dy dukurive që tranden vëmendjen e pothuajse secilit qytetar (pos, tashmë dihet, pushtetit në Kosovë): greva e urisë e arsimtarëve dhe rritja, ndër artikujt e tjerë elementar, e çmimit të bukës. Për atë që akoma hamendet nga zhvillime të tilla, e që i dhemb fakti se dita-ditës arsimi publik shkon drejt humnerës ndërsa vetë ai shkon drejt varfërimit të mëtejmë nga fakti se duhet të paguaj më shumë për gjëra si buka, vaji e qumështi, i themi me plot zemër: mirësevjen në botën e kapitalizmit neoliberal, dhuratë kjo nga UNMIK-u dhe qeveria e Kosovës!

T’ia nisim nga e para. Partitë tona të arrira politike, kanë lluksin e paparamendueshëm në asnjë vend të botës, që të ulën dhe të flasin për ideologjinë sikur të bënin llaf për tema nga beleristika apo astronomia. Por, a s’është pikërisht ky lloj distancimi artificial nga ideologjia (që vetëvetiu përbën një akt ideologjik), dëshmia më e fuqishme se këto organizata politike janë fundamentalisht të privuara nga mjetet e prodhimit ideologjik, e me këtë rrjedhimisht edhe nga aftësia për të vepruar politikisht? Çfarë dua të them me këtë: them se pikërisht duke mohuar ideologjinë, ato DËSHMOJNË se janë të nënshtruara, të subjektifikuara e të interpeluara (në kuptimin althusser-ian të fjalës) ideologjikisht nga ideologjia dominante, neoliberalizmi. Realiteti është kështu: të bësh politikë pa ideologji (siç pretendojnë partitë kosovare) është sikur të pretendosh se jeton pa marrë frymë – kaq e pashkëputshme është lidhja midis ideologjisë dhe politikës. Kështu, ta pranosh se je ideologjik në politikë është fare normale – por të thuash se je bën politikë jo-ideologjike është ta pranosh se je rob total i ideologjisë dominante. Në Kosovë kjo çështje është edhe më e ndërlikuar se kaq, sepse neoliberalizmi është i sedimentuar nën petkun e të të ashtuquajturit administrim post-politik: me një fjalë, doktrinës dominante se politika sot nuk është asgjë tjetër pos administrim i gjërave, se politika është thjesht çështje e asaj se cili e rregullon rrugën e e shtron kanalizimin më mirë e më hijeshëm se tjetri. Aq më tepër, tashmë që, sipas neoliberalëve, i kemi thënë lamtumirën e fundit Marksit, edhe koncepti i klasës na qenka fare i panevojshëm për t’i kuptuar realitetet shoqërore në botën tonë (të skamjes) postmoderne!

Por t’i lëjmë mënjanë neoliberalët dhe miqtë e tyre postmodernistë – këto realitete të përshkruara më sipër më së miri e kuptojmë nga reagimi i qeverisë ndaj dy dukurive të lartpërmendura. Ndaj arsimtarëve grevistë, kërkesa e të cilëve është që në vend të lëmoshës mujore, të marrin një shpërblim adekuat për punën e tyre, qeveria, më saktësisht vetë ministri i Arsimit, para se t’i jepte fund skandalit të grevës së urisë duke u hedhur para syve arsimtarëve edhe një dokument me premtime të kota, i ishte përgjegjur se paga e arsimtarëve nuk mund të ndryshojë, sepse politika fiskale dhe buxheti nuk vendosen nga Ministria e Arsimit, ajo vendoset nga qeveria, e më tej, vendoset me marrëveshjet që Kosova paska me Fondin Monetar Ndërkombëtar (FMN) dhe Bankën Botërore. Vetëm kaq i duhet qeverisë kosovare të vërtetojë se i nënshtrohet qorrazi doktrinës neoliberale që promovohet (dhe imponohet) nga këto institucione financiare, me një fjalë, se pranojnë, pa i konsideruar pasojat sociale, “reçetat” e tyre për “reforma ekonomike”. E këto reçeta të “reformave ekonomike” përfshijnë pak a shumë këto elemente: në emër të “reformave strukturore”, ato diktojnë reduktimin e buxheteve qeveritare për shërbime esenciale publike siç janë arsimi, shëndetsia dhe asistenca sociale (kujto këtu nivelin qesharak të pensioneve, e të pagave që marrin pensionistët, arsimtarët dhe ata që varen nga asistenca sociale); por më shumë se kaq, ato synojnë eliminimin e shtetit si mjet për intervenim në ekonomi, e burim zgjidhjesh sociale, siç janë banimi, shkollimi, madje edhe pensionet, duke i shndërruar ato në një përgjegjësi individuale e duke pritur që zgjidhjet të vijnë nga “tregu” (duke provokuar një varg reaksionesh siç janë rritja e shkollimit privat dhe pabarazinë në arsim, varfërimin e pensionistëve, rritjën e varshmërisë në familjen dhe rrjetet familjare për realizimin e nevojave esenciale etj.); privatizimi i pamëshirshëm i ndërmarrjeve shtetërore dhe publike (kujto këtu tendencat për privatizimin e PTK-së, KEK-ut, minierave e, ndoshta nesër, në mungesë gjithnjë e më të madhe të tij, edhe ujit); hapja e plotë e tregut për import, duke eliminuar barrierat siç janë doganat, kuotat dhe tarifat e importit (kujto këtu disbalansin drastik midis importit dhe eksportit në ekonominë kosovare dhe pushtimin pothuaj të plotë të tregut të konsumit me artikuj të importuar); hapjen e ekonomive për investime të jashtme, duke krijuar kushte të “favorshme” për investime nga jashtë, që zakonisht nënkupton shfrytëzimin sa më të lehtë dhe të lirë të resurseve natyrore dhe të fuqisë punëtore nga kompanitë multinacionale, të cilave madje u jepen privilegje të ndryshme tatimore (ashtu sikur kompanitë e mëdha të jashtme që nuk paguajnë tatime në Kosovë); në mënyrë që të lehtësohet shfrytëzimi i punëtorëve, synohet dobësimi apo edhe shkatërrimi i sindikatave, duke individualizuar punëtorin dhe duke e vënë atë në pozitë vunerabël karshi punëdhënësit; nga presionet ekonomike, shfaqen dukuritë e vrazhda dhe me pasoja afatgjate sikur ato të shfrytëzimit të fëmijeve për punë (prishtinansve të mësuar me fëmijët cigareshitës nëpër qytet nuk u duhen tepër detaje për ta kuptuar fenomenin). E kjo, pra nënshtrimi dhe ndjekja e verbër e politikave neoliberale nga qeveritë e njëpasnjëshme unmikiane, tashmë siç është evidente, ka pasojat strukturore si në vijim: moszgjidhjen e problemit të papunësisë, rënien e cilësisë së shërbimeve publike, shkatërrimin e sektorit publik, krijimin e një ekonomie jashtë çdo parashikimi e kontrolli, rritjen e pabarazive sociale dhe klasore, denigrimin e shtetit (përveç aspektëve të tij penalo-policore, të cilat kultivohen me kujdes të veçantë), përhapjen dhe thellimin e praktikave korruptive, shtimin e aktivitetit kriminal, ndërtimin e një shteti laissez-faire, jo-intervencionist, të gjitha këto nën besimin se një shtet i angazhuar në sferën sociale është fare i panevojshëm, sepse “tregu zgjidh të gjitha problemet”.

Këtë të fundit, na e vërteton sërish qeveria me veprimet e veta karshi rritjes së çmimit të bukës. Me rastin e shtrenjtimit të bukës, që ndodh si pasojë e një shteti që zgjidhjet për çdo gjë e pret nga tregu (pra edhe kontrollin e furnizimit me artikuj elemetar për jetë), një zyrtar i qeverisë deklaroi se meqë sot gjendemi në një ekonomi të tregut, nuk është problem i qeverisë se sa lirohet apo shtrejtohet buka. Me një fjalë, nëse sot fëmijet e familjeve të varfëra në Kosovë shkojnë në shtrat të uritur sepse paga prej një punëtori të thjeshtë apo asistenca sociale prej dhjetëra eurove nuk mjafton as për ta mbushur stomakun, ky nuk është problem i qeverisë, sepse zgjidhjet për këtë i ka tregu! E pikërisht kjo doktrinë, se tregu i ka zgjidhjet dhe qeveria dhe shteti janë aty thjesht për t’i administruar gjërat nga sipër (pa çka se shtresa të tëra të popullatës jetojnë në varfëri ekstreme), është në esencë të doktrinës neoliberale, doktrinë që është në themel të projektit aktual shtetformues në Kosovë, pasojat e së cilave shihen jo vetëm në statistika abstrakte por ndjehen rëndë në jetën e përditshme.

Cili është burimi i neoliberalizmit si doktrinë ekonomike e politike? Për fat të keq, hapësira në këtë shkrim nuk lejon që të diskutoj në detaje këtë çështje, megjithëse për këtë gjë kam bërë fjalë në shkrime të mëhershme. Por një gjë është e qartë: në Kosovë, ashtu sikur në vendet tjera në zhvillim, neoliberalizmi imponohet në radhë të parë përmes atyre që sociologu Pierre Bourdieu një herë i pat quajtur “agjentë të armatosur” të tij: FMN-së, Bankës Botërore dhe institucioneve tjera financiare ndërkombëtare. Si institucione financiare, ato synojnë në radhë të parë përmbushjen jo të interesave zhvillimore të shteteve klientë, por interesat e veta si institucione huadhënëse. Mirëpo ky kalkulus elementar nuk merret parasysh nga politikanët aktualë: ata, qoftë nga përtacia, qoftë nga naiviteti, qoftë nga besimi i verbër që kanë tek padronët “ndërkombëtarë”, apo qoftë thjesht nga papërgjegjësia, nuk janë në gjendje të ballafaqohen me seriozitetin e duhur me pasojat strukturore të politikave që ata vetë i zbatojnë në Kosovë. Ata madje nuk ndjehen aspak përgjegjës për realitetin e krijuar: a nuk është indikative e kësaj ngarendja e liderëve kryesorë politikë, atyre pra të tubuar pranë Ekipit të Unitetit, për të dalë të buzëqeshur në fotografi me çfarëdo diplomati e asistenti të dorës së dytë që vjen nga jashtë, e për të mos i konsideruar arsimtarët grevistë të denjë as edhe për një vizitë kortuazie? Për më tepër, a ka poshtërsi më të madhe për një qeveri se t’i dalë përpara punonjësve të arsimit, disa në gjendje të rënduar shëndëtsore pas ditëve të tëra në grevë urie, apo një populli të tërë që goditet nga shtrenjtimi i bukës, e t’u thotë, thjesht, “valla duroni se s’kemi çka t’ju bëjmë”!

Por ky nuk është problemi kryesor. Problemi kryesor është pikërisht paaftësia e politikës kosovare për ta prodhuar një krah progresiv që është në gjendje ta artikulojë një opozitë ndaj këtij lloj robërimi të ri shoqëror e ekonomik të Kosovës. Të paaftë për ta artikuluar një opozitë të tillë, duke ofruar një platformë alternative të zhvillimit ekonomik dhe social që nuk i nënshtrohet verbërisht “reçetave” të FMN-së dhe Bankës Botërore, politika kosovare sot mbetet një rob (i pavetëdijshëm) ideologjik i neoliberalizmit, ndërsa shoqëria kosovare një viktimë (gjithnjë e më e vetëdijshme) e politikave neoliberale. Aq më tepër, kjo formë e nënshtrimit garantohet të vazhdojë edhe në të ardhmen – edhe Pakoja e Ahtisaarit i jep Përfaqësuesit Civil Ndërkombëtar (“kryeadministratorit” të ri ndërkombëtar të Kosovës) jo vetëm pushtetin mbi implementimin e elementeve të pakos që kanë të bëjnë me raportet e Kosovës me minoritetin serb, siç janë decentralizimi, por edhe pushtet “konsultativ” për buxhetin e Kosovës dhe në emërimin e njerëzve në pozitat kyçe qeveritare të fushës ekonomike (ministrave të Financave dhe të Ekonomisë, drejtuesit të Bankës Qendrore të Kosovës etj.) – funksione këto që ashiqare s’kanë asnjë lidhje me të drejtat e minoriteteve. Kjo formulë institucionale, të cilën lidershipi aktual politik vazhdon ta mbrojë me një këmbëngulje habitëse (por mbase të pritshme), vetëm formalizon më tej aranzhmanin aktual ku Kosova nuk gëzon as të drejtën elementare të qeverisjes së mëvetshme me buxhetin e saj publik e me resurset e veta ekonomike. Aq më tepër që një nga prioritetet kryesore të pavarësisë ahtisaariane, siç e proklamon vetë dokumenti i Ahtisaarit, nuk është anëtarësimi në BE apo në NATO, por shndërrimin me procedurë sa më të shpejt në klient të FMN-së dhe Bankës Botërore!

Deri tani, politika kosovare, e humbur diku në një botë diplomatësh, takimesh protokolare, e pallatesh të ndryshme të akëcilës Ministri të huaj të Jashtme, ka pasur llogari që të injorojë dimensionin social të problemeve politike në Kosovë. Liderët kryesorë politik madje, e shohin si diçka krejt përfundi mandatit të tyre, që të adresojnë me vëmendje e seriozitet nevojat sociale e ekonomike në Kosovë, duke ua lënë këto çështje ministrave individualë dhe zyrtarëve të rendit të dytë e të tretë (p.sh. kryetari i Kosovës, tepër i nxënë me çështjet e mëdha të statusit, nuk e pa të udhës që të merret me problemin e arsimtarëve grevistë, apo ta thotë ndonjë fjalë lidhur me shtrenjtimet). Lidershipi politik, madje, në përpjekje për ta dëbuar nga vetja përgjegjësinë për gjendjen ekonomike në Kosovë, ka zakon që të kërkojë në vazhdimësi nga populli i Kosovës që t’i durojë vështirësitë ekonomike e dukuritë sociale si sakrifica që bëhen për të shenjtën pavarësi. A ka demagogji më të madhe se kjo? Kisha dashur ta dijë, se çfarë mendon ky lidership politik: çfarë vlere ka pavarësia, përveç asaj simbolike, nëse ajo nuk krijon mundësitë dhe nuk ia jep mjetet e duhura shoqërisë kosovare, për zhvillimin dhe emancipimin e vet politik, ekonomik e social? Kujt i duhet një pavarësi që reduktohet në asgjë më shumë se në mite boshe, në traktate ndërkombëtare, në zgjedhje ritualistike, në deklarata politike apo në një flamur (edhe ashtu artificial)? E kjo përbën pikërisht thelbin e çështjes: ka ardhur koha që të përfundojë ky maskarallëk dhe që edhe kuptimi i pavarësisë të kthehet në vend: jo si një qëllim i shënjtë që banon diku në një botë mistike të nacionalizmit romantik, që konsumohet në simbole, rituale, e mitologji politike, por si një synim konkret politik i domosdoshëm për zhvillimin dhe emancipimin shoqëror e demokratik të Kosovës. Kjo do të ishte në thelb të një platforme progresive politike: mosndarja artificiale e çështjes nacionale nga çështja sociale, duke i konsideruar ato, siç edhe janë, dy anë të së njëjtës medalje. Prandaj, kundër të gjithëve që argumentojnë se pavarësia është thjesht një formalitet, se statusi është çështje e dorës së dytë pasi që sot kemi institucionet etj., ju themi jo! Pikërisht mungesa e një pavarësie substanciale është shkaku i asaj pse arsimtarët sot nuk kanë paga të mirëfillta ndërsa çmimi i bukës rëndon pamëshirshëm buxhetin e hollë të familjeve kosovare. Pikërisht mungesa e një demokracie reale në Kosovë sot privilegjon në pikëpamje politike, ekonomike e sociale një pakicë dhe nënshtron politikisht e ekonomikisht shumicën. Ta krijojmë pra një bazë të qartë për ndarjen e re politike: atyre që u konvenon formula e një shteti formalist, të përbërë nga disa institucione pa peshë, disa poste pa pushtet dhe një qeveri të tëhuajtur nga populli që e çon Kosovën andej nga t’i thotë FMN-ja, Banka Botërore apo akëcili zyrtar i huaj, dhe ata që kanë nevojë për një shtet real, për një demokraci shoqërore e për një shtet që intervenon ndjeshëm në jetën shoqërore e ekonomike dhe njëkohësisht mbron të drejtat civile e politike të çdo qytetari. Vetëm mbi një ndarje të tillë mund të ndërtohet baza për një politikë të vërtetë dhe një projekt alternativ politik nga ai i djerrinës kolektive që po krijon dita-ditës projekti i sotëm politik i kapitalizmit neoliberal.

Eshte shume e veshtire per ta vazhduar.